Біртуар, бірегей түЛҒа бірінші бөлім ежелден еркіндік аңСАҒАН
жүктеу/скачать 1,73 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Он төртінші тарау ҚАЗАҚТЫҢ БҮКІЛ ТАРИХЫ - БІРІГУ ТАРИХЫ, ТҰТАСТАНУ ТАРИХЫ Республикамыздың өнер, мəдениет жəне ғылым
- 7. Стратегияда қамтылмаған сала жоқ деуге болады. Олардың бəрін бір кездесуде əңгімелеп шығу мүмкін де емес. Шарт та емес шығар
Он үшінші тарау ƏЛЕМ ТАНЫҒАН ƏУЕЗОВ М.О.Əуезовтің тұғанына 100 жыл толуына арналған салтанатты жиналысты ашарда 1997 жылғы қыркуйектің 27-сінде сөйлеген сөзі Қымбатты достар! Құрметті отандастар! Қадірлі меймандар! Бүгін біз осы зəулім шаңырақтың астына еліміздің қоғамдық- саясн жəне мəдени өміріндегі аса бір айтуды оқиға - қазақтың ұлы жазушы- гуманисі, ғалымы, кемеңгер ойшылы, туған топырағымыздың біртуар перзенті Мұхтар Омарханұлы Əуезовтің туғанына 100 жыл толу 209 салтанатын атап өтуге жиналып отырмыз. Мұхтар Омарханұлының есіміне байланысты басқа да мерейлі шаралар сияқты бұл бас қосу да - халқының асқақ мұраттары жолына бойындағы бар жақсысын: күллі ғұмырын, дарын қуатын, терең танымын, білімі мен білігін аямай жұмсап, рухани ұстаз хақына ие болған арыстарьынызды, қазақ мəдениетінің, əдебиеті мен өнерінің асыл тұлғаларын бүкіл халық болып қастерлеу, мерекелеу сияқты жақсы салтымыздың жалғасы. Абай, Шоқан, Құрманғазы, Жамбыл, Шəкəрім... Қандай Жарқын есімдер, даналық жарқылы, дарын жасыны іспетті! Осы ғажайып шоғырдың ішінде жарқырап Мұхтар жұлдызы нұр шашып тұр. Құлашың кеңінен сіптеуге мұрсат бермеген ғұмырының ішінде ол кең кұлашты прозалық шығармалармен қатар хас шебердін өріміндей өсем ондаған өнгімелер, пьесалар, либреттолар мен сценарийлерді дүниеге əкелді, оның каламынан туған тың ты- нысты əдеби зертгеулер мен терен мазмұнды оқулыктар каншама, тержімалдык өнердін үлгісіндей əлемдік классиканың үздік туындыларын қазақ тілікде сөйлеткен аудармалары өз алдына бір төбе. Əңгіме, əлбетте, санда емес, М.Əуезов туындыларының асылдығында, мінсіз сапасыңда. Ол «Абай жолы» эпопеясынан өзге бір жол жазбаған күнніц өзінде, осы туындысының өзі-ақ оның келер ұрпак көкірегінен мəңгілік орын алуы үшін жетіп жатар еді. Осы ғажайып шығарманы колыңа алған сайын, оның өр жолын оқыған сайын көкірегіңде өз елің үшін, өз халқың үшін мақтаныш сезімі оянады. Мұхтардың кемеңгерлігіне де, көрегендігіне де төнті боласың, алуан кырлы төлтума мөде- ниетімізді əлемдік өркениеттін ажырағысыз бөлігіне балан, «жок, менің халңым ешкімнен де кем емес, менің халкым ұлы халык» деген жүрекжарды сөзіне тебіренесің. Үлы акын жайлы эпопеяның өн бойына өрілген ұлағат казақтың мынау зенгір аспан асіыяда емір сүріп жатеан еш пендеден кем емес екеніне шүбəсіз иландырады. Сөйтіп, өткенімізге мұкият, зер сала карауға ұмсындырады, тындырған ісіңді ұлы бабаларымыз ісінің таразысына тартуға ұмтылдырады, өз затыңды, туа бітті табиғатыңды пайымдатпай коймайды. Ендеше, Əуезовті қазақ əдебиетінің классигі демегенде, не дейсіз. Ендеше, «Абай жолы» біздің əдеби шығармашылығымыздың шыңға біткен шынары демегенде, не дейсіз. Осынау эпопеядан басқа, Мұхаңның каламынан туған «Қилы заман» хикаясы ше, «Ескілік көлеңкесінде», «Қаралы сұлу», 210 «Қорғансыздың күні», «Көксерек», «Қараш-қараш оқиғасы» əңгімелері ше? «Еңлік-Кебек», «Карагөз», «Қараңыпшак Қобыланды» пьесалары ше, інжу- маржан басқа дүниелері ше?1 Олардың бірде-бірін тебіренбей-толғанбай оку мүмкін емес. Шығармаларының əркайсысынан қазақ ауылының етене тыныс- тіршілігі, ғасырлар бойы қазақ жұрты шешіп келген тағдырлык, тұрмыстық, имандылық мəселелері мен мұндалап тұрады. Алайда, бұл тек қазақтың пешенесіне ғана жазылған талай ма еді? Кешегі «қилы заманда» мүндай құкайды басқа халықтар көрген жоқ па екен? Тегінде, Əуезов шьнармашыльнъша қазақтар ғана емес, əлемнхң əр шалгайындағы жұрттардың айрыкша ықылас қоюының бір сыры осында жатса керек. Əуезов көркемсөз құдіретінің қазақ көгінен шыгандап күллі адамзат аспанына шарыктауында жатса керек, оның оеынау қарымы төңір берген талантымен ұштасып, оны елемдік деңгейдегі туындыгер деңгейіне көтеруінде жатса керек. Кымбатты достар! Əуезов шғгармашылығының нағыз тереңдігін, оның адамзаттың мəдениет қазынасына қосқан үлесінін комақтылығын Қазақстанда ғана емес, ТМД елдерінде ғана емес, планетаның барша түкпірінде жақсы түсінеді. Жазушының осы мерей-тойының ЮНЕСКО-ның аясында өткізіліп жатканы да бекер емес. Бұл үшін біздің бəріміз осы халықаралық беделді ұйымның басшылығына жəне оның бас хатшысы Федерико Майор мырзаға шын көңілден ризамыз. Алайда, оның таза жазушылық еңбектен өзге - мехнат- машақаты мол, күллі күш-қайратынды беруді талап ететін еңбектен өзге - түркология мен шығыстануды едəуір дамытқан əдебиетшілік еңбегі де болды. Ол əлемдік классиканың бірегей жұлдыздарын қазақ тілінде сөйлеткен біртума аудармалар да жасады. Республика Ғылым академиясының толық мүшесі, Казақ жəне Мəскеу университеттері профессоры бола жүріп, белсенді ғылыми өрі педагогикалық қызметпен де айналысты. Республика Парламентінің депутаты, көптеген кəсіби жəне коғамдың ұйымдардың мүшесі ретінде белсенді жүмые аткарды. Денсаулығы керемет мыкты бола коймаған Бұл адамның осыншама кыруар жүкті калай көтергеніне, бəріне де үлгергеніне өрі бəрін өзіне тəн ыждағаттылықпен, тамаша талантпен ақ- тарғанына еріксіз кайран каласыз. Оның бүкіл өмірі тағдырдың таукыметі мен ауыртладығына толы болды. Халыңтың ар-ожданы, оның ойы мен арманының көрінісі болған «Алаш» ұйымының басшылары қызылдардың құрыіына түскен кезде 211 олармен бірге Мұхтар Омарханұлы Əуезов те қуғын-сүргінге ұшырады. Тағдыр оны ең ауыр катерден аман алып қалды, алайда, «буржуазияшыл ұлтшылдығы» үшін тағылған деоіелсіз айыптау өмірінің соңғы күндеріне дейін дерлік қара елестей қалмай қойды. 30-шы жылдарда да, 40-шы, 50-ші жылдарда да ол тоталитарлық режим органдарының жазалау қылышы өзіне талай рет төнгенін бұкіл болмысымен сезіп-біліп отырды. Бұған қоса айтарым: тіпті Мұхтар Омарханұлы қайтыс болғаннан кейін де режим бұл адамды сүйіп жəне қүрмет тұтқан адамдармен есеп айырысура əрекет жасады. Сол арқылы оның өзін де амалын тауып төмендетпек, ұлы Мұхаңа күйе жақпақ болды. Осы залда отырғандардың ешқайсысы біле қоймайтын бір мысал келтірейін. Осыдан он жыл бұрын, біз Əуезовтің туғанына 90 жыл толуын атап өттік. Содан көп уақыт əтпей-ақ республика партия ұйымының «штабында» бір назар аударарлың құжат өмірге келді. Шынын айтқанда бұл республика компартиясы Орталық комитетінің идеология бөлімі Мəскеуге жолдаған, өсек-аяңға кұрылған хат болатын. Хатта аталған шараның барысында «партияның бағытын» жүргізуді қам- тамасыз етпеген Жазушылар одағына ашуызаға толы шабуыл жасалған еді. Ондағы айыдтаудың ең жеңіл дегені мынадай болатын. Үзінді келтірер болсам, онда: «тойға жиналғандардың басым көпшілігі қазақ ұлтының адамдары болып, жекелеген билеттер кездейсок, онша лайықты емес адамдардың қолына тиді», деген секілді сөздер болды. Мұнан соңғы айыптаулар сол кездегі Жазушылар одағы дайындап ұсынған баяндамаға бағышталды. Жаланы жеткізушілердің пікірінше, онда Əуезовтің шығармашылық жəне енбек жолы туралы драмалық-трагедиялық тұрғыда айтылыпты, Қазақстанның шығармашы зиялыларының арасында болған куғын- сүргіннің аукымы едəуір ұлғайтып көрсетіліпті, республиканың идеологиялық бас- шылығының жазушыларға кысым жасап отырғаны расталды, жаңа идеялар мен жана шығармалардың жолына кедергі койылады-мыс. Мен бұл жаланы өмірге əкелген авторлардың есімдерін атап жатпаймын. Оларга өздерінің ар-ожданы əділ казы болсын. Мен баска жөйтті атап өткім келеді: «идеологиялық» астары бар шулы жанжал үйымдастыру əрекеті тікелей Мұхтар Əуезовтін есІмімен байланыстырылды. Демек, бұл жанжалдын өзі де ұлы жазушынын ар-ожданы мен абыройына нұқсан келтіруте тиіс болды. Бақытка орай, сол кезде дайындалып жатқан «катарды тазалаудың» жолын кесе алдык... Бірак, содан калған өкініш пен жиіркеніш сезімі, шынымды айтсам, олі күнғе дейін кетер емес. 212 Ол уакыт енді келмеске кетті. Бүгін таңда əдебиет ұстаханасының шеберлеріне қысым көрсетуге, олардың шығармашылық ізденісін шектеуге жəне шығармаларын ревизиялауға ешкімнің де күкығы жоқ. Ендеше, жауап- кершіліктін, өз Отаны мен туған халқын сүюдің үлгісі болған Мұхтар Омарханұлы Əуезовтің жігерлендіруші өнегесі жазушыларымыздың шығармашылық еңбегінде үстанар адамгершілік багыты болсын! Құрметті мөжіліске катысушылар! Фердауси мен Гомер, Гете мен Бальзак, Шекспир мен Толстой сияқты, біздің Əуезовіміз де бүкіл адамзаттың Əуезовіне айналып отыр. Оны еске алып, аруағына тагзым етуге алемнің бар- лық түкпірінен адамдар келуініңөзі де, міне, осыны айғақтайды. Біздің меймандарымыз - халықаралык жəне аймаңтық беделді үйымдардың, ТМД мемлекеттері мен шалгай шет елдердің жазушылар бірлестіктерінің өкілдерін, модениет мəселелерімен кəсіби түрде айналысатын кызметкерлерді, Қазақстанның барлық облыстарының шығармашы зиялыларының өкілдерін кұттықтау мүмкіндігіне шексіз куаныштымын. Сіздердің осы залда отыруыңыз мемлекетаралық жəне аймакаралық деңгейдегі мəдени карым-катынастың тсктамаганын көрсетеді. Демек, мəдениет бүрынғысьшша, бейбітшілік елшісі күйінде калып отыр. Міне, бұл - тамаша нəрсе. Өзімнін жəне Қазақстанның барлык азаматтарының атынан біздің еліміз өміріндегі осынау дəуірлік окиғаға катысқаны үшін, біздін қуанышымызды бөлісуге жəне Қазақстан мəдениетінің жетістіктеріне тиісті кұрмет көрсетуге ұмтылыстары үшін меймандарға зор алғыс сезімімді білдіремін. Сіздерге мыкты денсаулық, бақыт, барлық шығармашылық ойларыңызды міндетті түрде жүзеге асыруда сəттілік тілеймін! Сөзімді корытындылай келе, ағайынға айтатын бір сөзім бар. Бүгінгі қазақтың да Мұхан шығармашылығы мен өмірінен алатын тағылымы аз емес. Бұл, ең біріншіден, Алаш басшылары мен Мұхтар Əуезовтің аңсап жете алмай кеткен бүгінгі тəуелсіздігімізді ардактай біліп, оны қорғап, сақтай білу. Екіншіден, Мұхаңды куғын-сургінге қиғандар өз ішімізден шыкканын ешуакытта ұмытпайық. Ел бірлігін сактап, арандатушы мен алауыздарды тоқтата білуіміз керек. Бұл болашақта ел болуымыз үшін керек. 213 Үшіншіден, қолына калам ұстаған зиялы қауым Мұхаң шығармашылығынан нəр алып, Мұхаңдай халқы мен Отаны алдындағы жауапкершіліктен таймауы тиіс, өз елі мен халқының болашағына кызмет істеуі керек. Қымбатты достар! Қазақтың ұлы жазушысы, қазақ əдебиетінің іргесін калаушылардың бірі, ғұлама ғалым жəне көрнекті қоғам кайраткері Мұхтар Омарханұлы Əуезовтін туғанына 100 жыл толуына арналған салтанатты ашық деп жариялауға рұксат етіңіздер! Он төртінші тарау ҚАЗАҚТЫҢ БҮКІЛ ТАРИХЫ - БІРІГУ ТАРИХЫ, ТҰТАСТАНУ ТАРИХЫ Республикамыздың өнер, мəдениет жəне ғылым саласындағы шығармашылық зиялы қауымының танымал өкілдерімен кездесуде 1998 жылғы наурыздың 17-сінде сейлеген сөзі Шығармашылық ғылыми интеллигенциянын басын ауық- ауық косып, еліміздін алдында тұрған келелі мəселелер төңірегінде акылдасып отыру - менің жұмыс дағдыма айналған əдет. Сонау 1989 жылы, республика басшылығына жана ғана сайланған кезде де менің ен алдымен жинаған адамдарым шығармашылық иелері - ақын-жазушылар, композитордар, суретшілер, сəулетшілер, кинематографтар, театр қайраткерлері болғаны естерінізде деп сенемін. Сіздермен кездесулеріміз мұнан кейінгі жылдарда тұракты жалғаса бастады. Еліміздін егемендігінің елен-алаңында, тəуелсіздіктін таңы жанд атып, жас мемлекетіміз тəй-тəй басқан киын кұндерде де мен өздеріңізбен пікірлесіп, ойласып отырдым. Бұганамыз бекіп, елдін енсесі тіктелген тұста, арғы-бергі тарихымыздағы асыл адамдарымыздың мерейтойларын кең кəлемде, əлемдік ауқымда атап өтер кезендерде де бастарыңызды косып, «Ал, ағайын, елдігімізге сын болатын осы шаруаны қалай атқарғаныңыз жөн болар еді? Не айтасыздар?» деген тұрғыда ақылдасып жүрдім. Шүкір, онан зиян көрген жерім жоқ. «Кеңесіп пішкен тон келте болмайды», Кейінгі кезде бұл жұмыстың жана тəсілдерін де пайдаланып келеміз. Мен сонғы жылдарда ғылыми жəне шығармашылык интеллигенцияның жекелеген өкілдерін кейде олардың өз өтініші бойынша, кейде мерейтойлары қарсаңында арнайы кабылдап, өміріміздің сан-салалы 214 мəселелері туралы пікірлерін көзбе-көз, емін-еркін айтуына жағдай жасап жүрмін. Елге еңбегі сіңген, өзім кадір тұтатын ағаларымның біразы алдымда болған, əңгімелерін мұкият тындағанмын. Олардың кай-кайсысы да «Қазақстан - 2030» деп атаған стратегиямызды бірауыздан қолдап, қостап сөйлеген. Біздің халықаралық аренада атқарып жатқан жұмысымызға да, астананын Ақмолаға қоныс аударуына байланысты атқарылған шараларға да колдау білдірген. Жекелеген сын-ескертпелерін қабылдағанмын да. Менің алдымда болған сол азаматтардың біразы бүгін де осында отыр. Олардың сыртында бүгінгі бас қосуымызға, негізінен, халық тарихын зерделеуге тікелей атсалысып жүрген ғалымдарды, каламгерлерді, өнер адамдарын шақырдық. Біз не шаруа аткарсақ та сіздерге - елдің сөзін сөйлейтін, халықтың үнін жеткізетін азаматтарға сүйеніп атқарамыз. Сіздермен осы кездесудін алдында Жалпыұлттық татулык пен саяси куғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы деп аталған өткен жылдың саяси қорытындыларын шығарын, осы кезенде атқарылған жұмысты бір пайымдап алуды қажет деп таптым. Бұл туралы менін жақында баспасөзде жарияланған жазбаларыммен жақсы таяыссыздар деп сенемін. Бұл арада оның негізгі тұжырымдарын қайталап жатпай-ақ кояйын. Бір нəрсенің басы ашық: 1997 жылды Татулык пен еске алу жылы деп жариялау бізге жиырмасыншы ғасырдағы тарихымызды тың тұрғыдан карастыруға, жүріп өткен жолымызға жанаша баға беруге мүмкіндік жасады. Жыл бойғы айтылған жүйелі əңгіме тоталитаризмнін шын кейпін айқара ашып берді, жетпіс жылдай жамылып келген бетпердесін сыпырып тастады. Мен бір ғана цифрды атайын. 1932-33 жылдардағы колдан жасалған ашаршылык пен репрессия кезінде республикамызда 1 миллион 750 мын адам құрбан болған екен. Бұл дегеніміз - сол кездегі қазақ халкынын 42 проценті. Бір жылда халкының жартысына жуығынан айырылған бізден басқа ұлт бар ма екен мына дүниеде?! Тек осы үшін, тек осы сұмдык касірет үшін ғана, санымыз өнбей, өркеніміз өспей, талай жылдар бойына өз жерімізде, өз елімізде аз ұлт болып келгеніміз үшін ғана, сонан кешегі күнге дейін намысымыз жасып, сағымыз сынып қалғаны үшін ғана біз, қазақтар, тоталитаризм атаулыға лағынет жаудырып, балаларымыздың балаларының балаларына: «Демократиянын қадірін біліндер!» - деп өсиет айтып өтуіміз керек!.. Мен өз Жарлығыммен биылғы жылды Халыктың тұтастығы мен ұлттык тарих жылы деп жарияладым. Бұл жылы да біз өткенде жинакталған тəжірибені ескере отырып, туғырдан тайса да санадан əлі 215 ысырыла қоймаған тоталитаризм идеологиясын əшкерелеуді жалғастыра түсеміз. Тоталитаризмге халыктын тұтастығынын кажеті жоқ. Ол ұлт мəселесін қолдан киындатып, халыктардын бір-біріне сенімсіздігін, күдікшілдігін арттыруға мүдделі. Халыктын бір тобын бір тобына, бір табын бір табына айдап салуға мүдделі. Өйткені, үрейге бой алдырған ондай коғамды билеу жеңілге туседі. Тоталитаризмге ұлттық тарихтың да кажеті жоқ. Ол ұлттың тарихи жадын жойып, мəнгүрттік психологияны орнықтыруға мүдделі. Өйткені, өткенін білмейтін халықтың өзіне сенімі болмайды. Ал өзіне сенімі аз халықты айтқанға көндіру, айдағанға жүргізу жеңілге түседі. Тоталитарлық коғам атаулының аңсайтыны да сол. Мəселенің басқа жағы да бар. Дүниеге келген əрбір адам мына дүниені сан кырынан тануға тырысады, сонымен бірге өзін де танытуға тырысады, өзгелердід өзімен санасқанын калайды, құрмет тұтқанын қалайды. Халык та сондай. Əсіресе, ықпалдастық процесі ғаламдык синат алған мына заманда халыктың күні халықпен болатыны екі бастан белгілі. Елдің экономикалық мүдделерінің дүрыс шешілуі үшін де алыс-жақындағы мемлекеттердің бізді танығаны, сыйлағаны, мойындағаны керек. Ал осынау дүбірлі дүниеде өзіңді мойындатудың сенімді жолы - тағылымды тарихын, озық ғылымың, əрелі мəдениетің. Өркениетті əлемде, дүниежүзілік қауымдастықта Қазақстанды экономикалық қуаты мол, болашағы зор, саясаты сенімді, бағыты байыпты мемлекет ретінде таниды. Мысалы, дүниедегі ең дəулетті ел - Америка Құрама Штаттарының Казақстанды өзінің стратегиялық əріптесі деп атағаны көп жайды аңғартады. Ал Қазақ елінін тарихы, ғылымы, мəдениеті өзінін жер асты байлықтарындай танымал ма? Олай деп алмаймыз. Алдынғы жылы ерекше бір кітап жарық көрді. «Хроника человечества» деп аталады. Ағылшын тілінен аударылған. Тамаша безендірілген кітапта алғашқы қауымдық құрылыстан бері қарай күні кешегі Ресейдегі тамыз Бұлігіне дейінгі оқиғалар рет-ретімен баяндалып шыққан. Əлем тарихындағы айтулы тұлғалар түгелге дерлік камтылған. Алайда, 1200 беттік сол кітапта қазақ даласы атымен ауызға алынбайды. Бұл өңірде өткен бірде-бір оқиға айтылмайды. Біздің төл тарихымыэдан екі- ак адам туралы жазылған: Əбілхайыр хан мен Назарбаев. Ал осы əділдік пе? Əрине, əділдік емес. Сонау палеолит дəуірінен бері адам мекендеп келе жатқан ұлан- байтақ қазақ даласында небір ғаламат тарихи оқиғалар өткен, бұл жерде небір ұлы тұндалар ғұмыр кешкен. Əріге бармай- а қояйық. Жоңғар армиясы мен қазақ жасағының 1727 жылғы Бұланты өзені бойындағы 216 алғашқы ірі шайқасын айталық. Еуразияның жаңа тарихында өзінің ауқымы жөнінен сол канқасал қырғынға тең келетін шайқас сирек. Немесе екі жүз жылдық жоңғар-қазақ соғысының тағдырын шешкен алапат Аңыракай шайкасын альэдыз. Отан қорғаудағы мəні жағынан ол əйгілі Нева шайқасынан кем еді деп кім айта алады? Айбынды Абылайдын баска еңбегін былай қойғанда, аю мен айдаһардын арасында жанталаса жүріп, елін, жерін ондаған жылдар бойы, бүгінгі тілмен айтсақ, де-факто тəуелсіз ұстан тұра алған, акыр аяғында өз дұшпанын онын дұшпанының колымен қырғызып салған саясаткерлігінің өзі-ақ дүниежүзілік дипломатия тарихындағы қайталанбас құбылыстардың бірі емес пе? Əлемнің зиялы қауымы, өкінішке орай, бұларды білмейді, Ал енді осы үшін кімге өкпелеуге болады? Америкалық тарихшыларға ма? Тек өзімізге өзіміз өкпелеуіміз керек. Біз өз тарихымызды өзгелер тұрмақ, өзімізге де толық таныта алмай келе жатқан халықпыз. Зерттемесек, жазбасак, жарияламасақ кім, не деп таниды? Қалай мойындайды? Жарайды, кешегі жағдай белгілі. Халықтың өз тарихын өзіне кайтаруға талаптанған Санжар Асфандияров, Мұхамеджан Тьшышбаев, Ермұхан Бекмаханов сиякты ағаларымыз накактан жазаланды. Соны көрген баска тарихшылар шындықты жазудан жасканып калды. «ҚазақССР тарихының» қолжазбасы Рылым академиясына жетпей жатып, алдымен Орталық Комитеттің бөлімінде сузгіден өтетін, сонда түзелетін, сонда күзелетін. Енді, шүкір, жағдай мүлде басқаша ғой. Ойдың шідері алынды. Архивтер ашылды. Құпия фондыларға дейін зерттеуге мұмкндік бар. Алаңдайтын ештене жоқ. Жазыңыздар. Жариялаңыздар. Шын жақсы болса, шет ел тілдеріне, əсіресе, ағылшын тіліне аудартуды да ойластырамыз. Қазақ, тарихында қазақ, ұялатын ештеңе жок. Біз бірде-бір соғыс өртін бастаған емеспіз. Біз бірде-бір елдің жерін жаулап, даламызға қосып алған емеспіз. Қайта осы мəселеде капы қалып кеткен тұстарымыз бар. Мұны айтканда біз көршімізден жер даулағалы тұрған жоңпыз. Қалыптаскан шекараларды қайта ңарауға қарсымыз. Сонымен, біз бұл мəселеге неге осыншама мəн беріп отырмыз? Жылдын осылай аталуы нені білдіреді? Бұл - тəуелсіз Қазақстаннын əрбір азаматы ғасырлар тоғысында өзінің арғы-бергі тарихи жолын ой елегінен өткізіп, «Кеше кім едік? Бұгін кімбіз? Ертең кім боламыз?» деген төңіректе ойлансын деген сөз. Бұл - əрбір азамат туған елінін, туған халқының тарихы ешкімнен де олкы еместігін түсінсін деген сөз. Бұл - əрбір азамат тарих қойнауына ойша 217 тереңдеу арқылы өзінің ата-бабалары қалдырған осындай кен-байтак жердің лайықты мұрагері болуға ұмтылсын деген сөз. Жер байлығы деген ұғым бар. Ел байлығы деген ұғым бар. Сонымен катар, меніңше, ер байлығы деген ұгым да болуға тиіс. Жер байлығы, шүкір, бізде жетіп артылады. Қазақтың жерінің асты да қазына, үсті де қазына. Тек игере білейік. Жер байлығы бар жерде ел байлығы да болмай коймайды. Қазірдін өзінде сол игіліктін басы көріне бастады. Əлі-ак дəулетті де сəулетті елге айналамыз. Мен бұл жөнінде бүгінгі өңгімеміздің екінші белігінде арнайы айтпакпын, Қазірше Бұл тадырыпты қозғамай қоя түралык. Ал ер байлығы деген не сонда? Ол - ұлттың биік рухы. Елдің өзін- өзі сыйлауы. Оньгң көрсеткіші, өлшеуіші бар ма? Жер байлығы баррельмен, тоннамен, текше метрмен өлшенеді. Ел байлығын де теңгемен, доллармен мөлшерлеуге болады. Ер байлығының өлшеуіші - елдің өзін ел сезінуі. Өзгелермен тен сезінуі. Өзінін ұлтын ер сезінуі. Қайраттанып, намыстанып, жігерленіп өмір сүруі. Сөйтіп, əлемдік тарих көшінің алғы шебіне ұмтылуы. Түптеп келгенде, біз осыны максат етеміз. Осы асыл мақсатка, аскақ мұратка жетудін жолдарын акылдасу үшін сіздермен бас косып отырмыз. Сонымен, биылғы жылды - Барыс бейнелі болашағымызға ұмтылысты бастайтын, Қазақстанның дамуының 2030-шы жылға дейінгі стратегиясын жузеге асыруды нақты қолға алатын жылды біз Халықтың тұтастығы мен ұлттық тарих жылы деп жарияладық. Бұл - екеуі ажырағысыз, бірін-бірі толықтыратын ұғымдар. Алдымен халыктын тұтастығын айттық. Неге? Менің елді басқара бастағалы бергі айтып келе жатқан бар тілегім, зар тілегім - бірлік, тұтастық. Ең алдымен, қазақтың бірлігі, халқымыздың тұтастығы. Алдыңғы жылы Дүниежүзі казақтары қауымдастығының жиынында сөйлегенде басын ашып тұрып айтқанмын. Тағы да айтамын: қазақтың бүкіл тарихы - бірігу тарихы, тұтастану тарихы. Қазақ - тек бірігу, бірлесу жолында келе жатқан халық. Халқымыздың туысқандық негізі бойынша атаға бірігу, өмір салтына, шаруашылық жүргізу талабына орай руға бірігу, жер ыңғайына қарай тайпаға бірігу, шетсіз-шексіз даланың жағдайына, саяси институттарды қалыптастырудың, əкімшілік басқарудың қажеттігіне орай бірігу, мемлекеттік мүдде тұрғысынан ұлтқа бірігу процесі кезең-кезеңімен эволюциялық жолмен, əлеуметтік сілкініссіз, қақтығыссыз етті. Бұл - біздің бақытымыз. Оны бағалай білуіміз керек. Ата-бабаларымыз бізге бірліктін, ынтымақтың, тұтастықтың ұлы үлгісін көрсетіп кетті. Қазақтың арғы-бергі 218 тарихының ең ғибратты тағылымы да, міне, осында. Казақ - ауызбірлікшіл халық. Ауызбірлігі жок халықтың осындай территорияны ұстап қалуы еш мүмкін емес еді. Өздерңіз ойлап қараңыздаршы. Атырау мен Алтайдың арасындағы алып даланы жайлап жатканда, мемлекеттің реттеуші тетіктері іске қосылмай тұрған кездің өзінде ешқашан да, еш жерде қазақта тайпа мен тайпа тұрмак, ру мен ру соғысып көрмеген! Осыны ұмытпаңыздар. Өмір болған соң кездеспей коймайтын жер дауы, жесір дауының, барымта мен сырымтаның аяғы ат-тон айыппен, əрі кеткенде билер кенесінде құн төлетумен бітім тауып отырған. Хандық билікпен бірге казақ жүздерінің территориялық сипаты жойылды. Аға сұлтандықпен бірге тайпалардың меншіктеген жер-суы коса кетті. Болыстықпен бірге ру-ру болып дауыс беруі қойылды. Көшпелі өмір салтының өшуімен бірге ағайынның ауыл-ауыл болып, ірге ажыратпай қоныстану салты жайылды. Казақты бір-біріне айдап салудың небір құйтырқы тəсілдерін білген, əдісін өккілікпен меңгерген дейтін кешегі Кеңес өкіметі, одан бұрын Ресей патшалығы қазақты бөліп- жарып баскарудың бұрынғы тəсілдерін салғаны белгілі. Біз қазір де абай болуымыз кажет. Аз казақтың азаматын ру-руға теліп сөйлеудін де ендігі жерде ешқандай қисыны келмейді. Қуандык Шанғытбаев ағамыз бір өлеңінде былай дейді екен: «Жүз десең мына заманда – Мазағын, тіпті азабың! Ру мен ұлтқа адамды Бөлді ме есті қазағың?!» Ардақты ақынымыздың бұл сөзіне менің қосып-аларым жоқ. Мазакқа калмайык, ұрпакты азапқа салмайық. Ойланыңыздар. Əсіресе, жана астанаға - Ақмолаға бұрынғы былың-шылық əңгіме ере барып жүрмесін. Жаңа астананың қаласы да, адамдарының санасы да жаңа болсын. Ұлттық тарих жылы еліміздің шежіресіндегі талай айтулы оқиғалардың карсанына келіп тұр. Оның ең негізгілері: Түркістанның мың жарым жылдык мерекесі. Мұхамед Хайдар Дулатидің 500 жылдығы, Құрманғазының 175 жылдығы, Ахмет Байтүрсыновтың 125 жылдығы, Аңыракай шайқасының 270 жылдығы, Қазақ хандығының 550 жылдығы, Қорқыт бабамыздың 1300 жылдығы. Олардың кейбірі биыл аталады, 219 біразына дайындық осы жылдан басталады. Ұлы тарихшымыз Мұхамед Хайдар Дулатидің мұрасы елі қазақ оқырманына жете қойған жоқ. Менің білуімде, бабамыздың негізгі еңбегі - «Тарихи-Рашиди» толык күйнде ағылшын тілінде ғана жарияланған, орыс тілінде тек жекелеген тараулары аударылған. Тойға тарихшының қазақша кітабымен баруды шешпей болмайды. Орыс тіліндегі нұскасын жариялау да артык етпес еді. Осындай таланты Құрманғазы, Ахмет Байтұрсынов, Қоркыт баба мұраларына байланысты да айтамыз. Өткен жылғы Мұхтар Əуезов тойының тағылымын есте ұстау жөн. Оған дайындық барысында негізгі назар ұлы жазушының бай мұрасын насихаттауға, зерттеуге, шығар- маларын жариялауға аударылғаны өте орынды болды. Ана бір жылдардағыдай аста-төк дастарханды, онды-солды шығынды азайту керек. Атын ағайындары ғана білетін толып жатқан жергілікті батыр, жергілікті би, жергілікті ақындарға ат шаптырып, той жасап, жұртты шаршатуды қою керек. Одан ұлттық тарих жасалмайды, рулық тарих жасалады. Мен жакында Үкіметтің Халык тұтастығы жəне ұлттык тарих жылына байланысты атқарылатын жұмыстарының жоспарымен таныстым. Онда көп мəселе қамтылған екен. Ғылым министрлігінің - Ғылым академиясының ұлттық тарих мəселелеріне арналған Жалпы жиналысының сессиясын өткізу идеясы өте орынды. Сессияяың көшпелі мəжілісін Түркістан қаласында ұйымдастыру да - жақсы ұсыныс. Тек осы орайда бір күмəн бар. Биыл біз Түркістан тойын ойдағыдай өткізе аламыз ба? Дайындалып үлгереміз бе? Ойласайық. Нақты мүмкіндігімізді шамалайық. Биыл Аңпарат жəне қоғамдык келісім министрлігіне айрықша салмақ түспек. «Менің Отаным - Қазақстан» сериясымен балаларға арнап кітапшалар бастыру, үш томдық «Казақ мəдениеті» энциклопедиясын дайындау, 9 томдық «Қазақтар - Казахи» атты анықтамалық шығару, «Қазақстан тарихы - романдарда, повестерде, құжаттарда» деғен кітаптар сериясын бастау ойлары маған ұнады. Ғылым академиясымен бірлесіп, «Отан тарихы - Отечественная история» деғен атпен жаңа журнал шығару да көкейге конатын шешім. Жылдың идеясын жан-жақты ашып көрсететін республикалық телемарафон өткізу керек. «Қазақстан теледидары мен радиосы» корпорациясы өткен жылы саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні 220 елдің есінде қалатындай телемарафон ұйымдастырған болатын. Дайындалсын. Қолынан келеді. Корпорациянын «Менің халқымның тарихы» деген атпен жастардың интеллектілік теле-ойынын ұйымдастыру талабы да, Қазақстан тарихы туралы деректі фильмдер жасамак ойы да құптарлық. Əрине, жылдың негізгі жүтін Ғылым министрлігі - Ғылым академиясы көтереді. Биыл бұл мекеменің шама-шаркын байқап көреміз. Министрліктің зерттеулері қазақ тарихы адамзат шежіресінің қарамдас бөлігі екенін гылыми тұргыдан дəлелдеп беруі керек. Біздің ұлттық тарихымыздың дүние дидарындағы аса күрделі процестерден сырт калуы мүмкін де емес еді. Өткеннің өкінішін айтқанда елдің еңсесін езе түсетіндей етіп емес, тарихтан тағылым алатындай етіп айту керек. Қазақтың күллі адамзаттан алабөтен тағдыры жоқ, бслуы да мүмкін еыес. Отар болу тек қазақтың маңдайына жазылмаған. Бізден алып, бізден халқы көп елдер де кезінде отаршылықта болған. Бі- легі мықтының бөрі өлеізге өлімжеттік жаеап, каруының күші жеткен жерді басып ала берген өткен дəуірлерде, əсіресе, он сегізінші, он тоғызыншы ғасырларда бүкіл əлемнің тең жартысына жуығы отарларға бөлініп біткен болатын. Бұл алапаттың дауылы дүниенің бір қиырында емес, Еуразия материгінін как ортасында орналаскан қазақ даласын айналып өтуі мүмкін емес еді. Жер шарынын баска бір шетіндегі Үндістанды алыстағы Үлыбритания басып алганын көріп отыршн Ресей империясы көршілес жаткан ңазак жеріне неге көзінің сүғын кадамасын? Қазақстан жеріндегі ежелгі мемлекеттер, олардың болашақ қазақ ұлтымен сабактастығы деген мəселелер əлі терең зерттелмей келеді. Сактардың, Ғұндардың, Үйсіндердің, Қадлылардың мемлекеттері, Батыс Түрік, Түргеш, Карлұк, Қимак, Оғыз кағанаттары, Дешті-Қыпшақ, Алтын Орда, Жошы ұлысы, Қазақ хандығы... Осылардың əркайсысына арнаулы монографиялар жазылса да артығы жоқ. Сол дəуірлердің жəдігерліктерін зерттейтін археологиялық экспедициялар шығару керек. Ғалымдар тобын жасақтаңыздар. Облыс əкімдеріне тапсырма беремін, жұмысқа қажетті жағдайдың бөрін де жасатамыз. Мұны айтып отырғаным - қазақ даласының, Қазақстан жерінің көне тарихын саудаға салып, біздің осы өлкенің ең байырғы түрғындары екенімізге күмөн келтіргісі келетіндер табы- лады. Қазақстан тарихшылары, археологтары біздің террито- риялык тұғыр-тиянақтарымызды накты делелдермен, қолмеи койғандай етіп бере алатыньюа ешқандай күмөн жок. Көшпелілер мал жайып өткен жерінін бөрін өздерінікі санай берген дейтін 221 сандырақты ғылыми тұрғыдан өшкерелеу шарт. Жанағы мен атап өткен ежелгі мемлекеттердін барлығы да бүгінгі Қазақ елінін бастауы, түпқазығы. Біз солардың занды мұрагеріміз. Қазақ даласында қазақтан өзге халык ту тігіп, орда кұрған емес. Қазақ тарихы тек осы Қазақстан жерімен шектелмейді. Ресейдің шекаралас облыстарына, Өзбекстанның Бұкара, Жызак, Ташкент облыстарына, Қарақалпакстанға тарихи, этнологиялың экспедициялар шығару керек. Моңғолиядағы, Қытайдағы, Түрікменстандағы, Ирандағы қазақ диаспорасының фольклорлық мұрасын жазып алу да ойда болсын. Біз зерделі зерттеулер аркылы ұлтымыздың өткен жолы Қазақстанды мекендеген басқа да ұлттар мен ұлыстардың, көрші мемлекеттердін, тағдыр-талайымен тікелей байланысты екенін дөлелдеуіміз қажет. Халықтың тұтастығы дегенде, біз тек қазақтың бірлігін ғана айтпаймыз. Қазақстан халкынын тағдыры да ортақ, тарихы да ортақ. Отаншылдық сезімін тəрбиелеудің бір тетігі де осы. Атақты тарихшы Ключевскийдің: «История учит только тех, кто ее изучает» деген ғибратты сөзі бар. Түптеп келгенде, тарих тек ғылым үшін зерттелмейді. Ол ең алдымен тарихтан тағылым, сабақ алып үшін зерттеледі. Осы тұргыдан қарағанда қазақ тарихы нені көрсетеді? Бұл тарих біздін халқымыздын даму арнасы əлемдік процестерден сырт қала бастаған тұстарда ұлттың да кенжелеп қалғанын көрсетеді. Бүгінгі таңда да біз əлемдік даму динамикасын ескермесек, өзгелердің қарқынына қарап отырмасақ, тарих шеруінің соңыңда шаң қауып қалуымыз əбден мүмкін. «Қазақстан - 2030» стратегиясын жасағандағы басты максатымыз да осы болатын. Тəуелсіздік алғалы талай нəрсе өзгерді. Өзгермейтін біздің музейлеріміз ғана. Қай облыстың музейіне барсан да социалистік идеялар самсап алдыңнан шыға келеді, Экспонаттар көп жерде сол күйінде тұр. Музей ісінің жаңа концепциясын жасау ке- рек. Монументті насихаттың міндет-мақсатын да қайта қарау жөн. Біздін облыстардағы өкімдеріміз орталық алаңдардағы Лениннің ескерткіштерін алып тастаумен іс біттіге санап отыр. Қай қалаға барсаң да қалған кішігірім қызыл көсемдер «ассалаумағалейкүм» деп алдыңнан шыға келеді. Сіздермен осыдан төрт жылдай бұрын кездескенде: «Коммунистік проспектіні Абылай хан даңғылы деп атадық. Енді вокзал басындағы Калинин атамызды басқа жерге ауыстырып, оның орнына Абылай ханның аттылы ескерткішін орнату керек » дегенім естеріңізде шығар. Сонан бері не істелді? Конкурс жарияланды ма? Соны бақылап отырған біреу бар ма 222 өзі? Бұл істі бетімен жіберуге болмайды, Министрлік тиісті концепция ұсынсын, облыс əкімдерімен бірлесе отырып, таяудағы жеті- сегіз, өрі кетсе он жылға арнаулы жоспар жасасын. Кімге ескерткіш койылады, кімге қай жерде койылады, қашан койылады, кандай каражаттын есебінен койылады - бəрін де сол жоспарда белгілейік. Үкімет каулысымен бекітейік. Ономастикалың саясатты босаңсытуға болмайды, Жалтактай беретін ештеңе жоқ. Ақмолада қала астана деп жарияланардың алдында бірден 28 көшенің аты өзгертілді. Советская Консти- туция, Революционная, Комсомольская, Делегатская, Октябрь- ская деген сиякты кызыл бояуы шашырап турған көшелердін атьга ауыстыру үшін каланын астана болғанын күтіп отыру шарт па еді? Отаршыл заманды еске салып, халықтың намысына тиетін атауларды да, тілдің өзіндік заңдылығын, табиғи үндестігін бұзып тұратын атауларды да ауыстырмаса болмайдьг. Тарих пен тіл тамырлас. Біздің бүкіл тарихымыздан мен екі олжамызды бөле айтар едім. Онын біріншісі, əрине, ата- бабаларымыз ақ найзаның ұшымея, ак білектін кушімен, қанын төгіп, жанын беріп жүріп қорғагг калған казақтың касиетті жері. Тағы бір олжамыз - сол ата- бабалардын арқасында бар бояуымен, сырлы сазымен осы күнге аман-есен жеткен түп-тунық, мөп- мөлдір қазақ тілі. Мемлекет тілге байланысты өзіне қатысты саяси мəселелердің бəрін шешіп берді. Ана тіліміздің мемлекеттік мəртебесі бар. Тиісті зан бар. Арнаулы мемлекеттік орган бар. Бөлінген қаржы бар. Тек нақты жумыс жок. Күні кешеге дейін тіл мөселесін орынсыз еаясаттандырып, өркімнің қолжаулығы етіп келдік, Атқарушы биліктегі адамдар жұмысты жаңаша жүргізе алмады. Тың бағдарламалар ұсынылмады. Енді сөзден іске көшу керек. Жақында баспасөзден бір топ белгілі кайраткерлердің ел халқьша үндеуін оқып, тіл саясатының түпкі мəнін дəл түсінгендеріңізге, сергек сезінгендеріңізге разы болдым. Үндеуге кол қойған азаматтардың біразы осында отыр. Сондағы: «Бүкіл қазақ халкын шанырақтан шаруашылықка, мектеп партасынан Парламент пен Үкіметтін биік мінберіне дейінгі күнделікті тұрмыс-тіршілігіміздің барлық саласында ана тілінде тілдесуді белсенді өмір салтына айналдыруга шақы- рамыз. Өз тілімізбен өмір сүрейік. Ана тіліміз рухани азаттығымыз бен мемлекеттік тəуелсіздігіміздің тірегіне айналсын» деген сөздер өр қазақтың жүрегіне жететіндей. «Өз тілімізбен өмір сүреіпк» - бұдан артык қалай айтуга болады? Қажет десе- ңіздер, одан да оңайлатып айтайын: қазақ казақпен казақша сөйлессін. Тек қарапайым нəрсені - қазақ тілі ең алдымен казақтың өзіне керек екенш түсіндіруге осыншама уакыт кеткеш ғана қынжылтады. Тіл туралы жиын- 223 жиналыстарды енді көбейте беретін ештеңе жоқ. Оған кететін алтын уақытты нақты іске арнайық. Ұлттық тарих жылында журналистер қауымына айрықша сенім артамыз. Тəуелсіздіктің алғашқы жылдарындағыдай батырларды бөсекелестіру, сардарларды салыстыру белең алып кетпесін. Бір өңірдің газеті баска өңірден шыққан батыр, би, акындарды ауызға да алмайтын аурудан арылайық. Қазақтың жаксысы мен жайсаңы баршамызға ортақ. Бұл театрлардың репертуар саясатында да ескеретін жай. Қалайда тарих жылына үлес косып каламыз деп жанталасудын, күлді-көмеп нəрселерді баспаға тыкпалаудың, сахнаға сүйрелеудің қажеті жоқ. Бұл кайта тарихи тұлғаларымыздың кадірін кетіреді. Нашар дүниелердің барыған жоғы жақсы. Акиқат атаулыны тап биыл айтып тастаймыз деп жанығудың керегі жоқ. Тарих бізбен тоқтап қалмайды. Жылды өткізу жөніндегі Мемлекеттік комиссия төрағасы Əбіш Кекілбаев Үкімет каулысымен бекітілген жоспарға қоса үлкен-үлкен үш ғылыми-теориялық конференция тақырыбын ұсынған екен. Оның біріншісі - «Қазақстанның көне тарихының проблемалары» деген такырыппен Таразда өткізілетін Мұхамед Хайдар Дулати дəрістері. Екіншісі - «Еуразияшылдық идеясының əлеуметтік-мəдени жəне əлеуметтік-саяси феномен ретіндегі тарихи тамырлары мен болашағы» деген тақырыппен Акмолада өтетін Шоқан Уөлиханов дəрістері. Үшіншісі - «Қазақстан жеріндегі мемлекеттілік тарихының проблемалары» деген тақырыпен Жезқазғанда өтеттін Өлкей Марғұлан дəрістері. Үшеуі де аса манызды мəселелерге арналған. Мен қолдаймын. Тыңғылыңты дайындалып, материалдарын жинақ күйінде шығаруды да ойластыру керек. Айта берсе міндет көп. Оларды сіздер Комиссия отырыстарында нақты талқылай жатарсыздар. Мен өзім маңызды деп санаған бірнеше мəселеге назар аудардым. Ен басты міндет, қайталап айтамын: халықтын рухын көтеру. Өзіне сенімін арттыру. Осы игі іске ерқайсыңыз перзенттік парызбен, аянбай атсалысады деп сенемін. «Казақстан - 2030» стратегиясын жүзеге асыруға кірісердің алдында мұның саяси мəні де, тіпті экономикалык маңызы да бар. II 1. «Қазақстан - 2030», Бұл стратегия бізге не үшін қажет болды? Нарыктың бас кезінде жоспар атаулыға жоламай кеткеніміг бар 224 болатын. Енді ойлап отырсақ, мəселе жалпы жоспарлауда емес, нені, қалай жоспарлауда екең. Қазақта да сөз бар емеспе: «Бес күндігін ойламаған əйелден без, бес жылдығын ойланбаған еркектен без» деген... Соңғы жылдарда ендігі жерде тек бүгінгі күнмен ғана, ағымдағы міндеттерді шешумен ғана жүре беруге болмайтынына көзіміз анық жетті. Бүған елдегі экономикалық жағдайдын біршама тұрақтанғаны да жағдай жасады. Сонан барып осындай стратегия дүниеге келді. ' 2. Стратегия - біздің болашақ ұрпақтар алдындағы жауапкершілікті сезінетіндігіміздің көрінісі Егер біз өзіміздің тұсымыздағы тұрақтылықты, өзіміздің тұсымыздағы тыныштыкты ғана ойлайтын болсақ, онда мұндай ауқымды шаруаны қолға алмас едік. «Саясаткер биыл өтетін сайлаудың жағдайын ойлайды, қайраткер биыл туған баланын тағдырын ойлайды» деген сөз бар. Біз қайраткер, мемлекет кай раткері болғымыз келсе, ен алдымен халықтың болашағын ойлауымыз керек. Мен осы жағына қатты көніл бөлдім. Сенім- сіздікпен қарайтындар болатынын біле тұра осы кадамға бардым. 3. Біздің алға қарай тұрақты жылжуымыздың басты шарты - біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға қол жеткізудегі біртұтастығы Стратегиядағы осы тезистің ең алдымен сіздерге қатысы бар. Қоғамның біртұтастығы белгілі бір дəрежеде акыл-ой иелерінің, талантты тұлғалардың, сөзіне дүйім халык кұлақ қоятын азаматтардың позициясына байланысты. Əсіресе, əкімнен гөрі акынды көбірек қадір тұтатын Шығыс елдерінде ғалымның, суреткердің беделі дөйім биік болып келеді. Айтқан сөзі өтеді. Бір мысал. Біздің халық Махамбеттей акын айтқан соң хан Жəңгірдей ұлығымызды да «хан емес қасқыр, кара албасты басқыр», «хан емес аяр, айыр құйрық шаян» деп санай берген ғой... Сіздер жазған еңбектеріңізде, мақалаларыңызда, көркем публицистикада қоғамның осы «Қазақстан - 2030» стратегиясы төңрегіне топтасуы қажеттігін дəлелді айтады, нандыра айтады деп сенемін. 4. Біз тəуелсіз ел бола алдық. Стратегиядағы түйінді ойдың бірі осы Бұл сөз айтуға ғана оңай. Одақ ыдыраған кездегі біздің жағдайымызды білетін кез келген адам көп ұлтты, көп тілді, көп дінді республиканың, негізгі ұлты халыктын жартысына жетпей тұрған республиканың тəуелсіз мемлекет болып кетуі кандайлық қиямет-қайым іс екенін жаксы түсінеді. Шүкір, біз сол жолдан өттік. 225 Егемендіктің, тəуелсіздіктің негізін қаладык. Ескі саяси жəне экономикалык жүйеден босанып шықтық. Халық санасын тəуелсіздік талабына бейімдей білдік. Табиғи ресурстарымызды əлемге таныта алдық. Қоғамның саяси тұрактылығына кол жеткіздік. Бұл айналасы алты жыл үшін аз жұмыс емес. 5. Стратегияда осал тұстарымыз да сараланып көрсетілген Ең басты осал жеріміз - біздің дініміз, яғни, менталитетіміз. Оны коммунистік принциптер рухында тəрбиеленген адамдардың бірнеше ұрпактары калыптастырған. Оның зардабын алдымен біздің қазақ, əсіресе, ауылдағы қазақ тартын отыр. Ауыл еші кунге мемлекетке иек артып келеді. Дотацияға əбден үйреніп алған. Дотация тұрмак, бір кезде айлық деген де болған жоқ кой. Шаруаны қай кезде мемлекет асырапты? Ал енді осы əңғіменің бір ұшығы зиялы кауымға, сіздерге де катысты. Өмірдің бар саласында реформа басталған ана жылдары ауылды бейне бір корық (заповедник) жасап алдық. Жердің нарықтық қатынастарға түсуіне өре түрегеле карсы болдық. Қазаққа сауда жат нəрсе деп пəлсапа шығардық. Қоғамдык пікір қалыптастырдық. Сөйтіп жүргенде уакыт оздырын алдың. Аяғы мынадай болдық. Біз, əрине, ауылды бұл күйінде қалдырмаймыз. Қалдыра алмаймыз. Стратегияда: «Село таяудағы он жылда нарықтык өзгерістерге косымша серпін беру жəне əлеуметтік проблемаларды шешуге ерекше көңіл бөлу, инфракұрылымды дамыту тұрғысынан басым сала болуға тиіс», деп жазылған. Солай болады да. Мен жақында ендігі жерде шет ел инвестициясын, негізінен, ауыл шаруашылығына бұру кажеттігін мəлімдедім. Бұл - біздін принципті бағытымыз. Ашық айтсам, перзенттік парызымыз. Суреткер кауым ұлт менталитетін бүгінгі заманға бейімдеу ісіне араласуы керек. Діл деген догма емес. Ол да өзгеріске түседі. Əрине, бұл ұзақ процесс, киын процесс. Тағы бір кауіпті кұбылыс - демографиялық депопуляция яғни, туудың азаюы, елімнің көбеюі. 1992 жылдан бері соғыстан кейінгі 50 жыл ішінде түңғыш рет біздің халкымыздын саны кысқара бастады. Халыктын санын өсіруді ойластырмай болмайды. Мен Стратегияда балалы болғысы келмейтіндерге салық енгізу туралы ұсынысты көпшілік талкысына салатын ойым барын да айтқан едім, бұл ретте шет елдердегі кандастарымызды Отанына оралту жөніндегі жұмысты да жалғастыра түсеміз. Мен жакында өз Жарлығыммен миграция мен демография жөнінде 226 арнаулы комитет құрдым, Үкіметке осы жөнінде тапсырма бердім. 6. Ұзақ мерзімді басым мақсаттарымыз туралы Стратегияда жеті бағыт бөле керсетілген. Еске салайын: 1. Ұлттық қауіпсіздік. 2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы. 3. Экономикалық өсу. 4. Қазақстан азаматтарынын денсаулығы, білімі мен əлауқаты. 5. Энергетика ресурстары. 6. Инфракұрылым. Көлік жəне байланыс. 7. Кəсіби мемлекет. Осылардың арасынан мен ең алдымен ұлттық қауіпсіздікті айтамын. Оны «№1 ұзақ мерзімді басымдық» деп атағаным да сондықтан. Біз қиын жолға түстік. Жетістігіміз аз емес. Кемшілігіміз де бар. Өмірдің ағы өмір. Қателіктер, бəлкім, əлі де жіберілер. Бірақ болмасын деп жатқан жоқпыз. Дана халкымыз кателіктерді түсінеді, оларды кешіре де біледі. Халық кеншейтін бір-ақ нəрсе бар: елдің қолына зарыктырып барың қонған бакыт құсынан - Тəуелсіздіктен айырылуды кешпейді. Егер біз мемлекеттігімізден айырылып, егемендігіміздің стратегиялық негіздерін, өз жерлеріміз бен ресурстарды колымыздан шығарып алсақ онда бізге кешірім жоқ. Ұлттық қауіпсіздік қамы үшін талай шаруа аткарылды. Америка Құрама Штаттары бастаған əлемдегі ең ірі бес мемлекет еш уақытта Қазақстанға соғыс ашпайтынына кепілдеме берді, Оның бел ортасында екі ұлы көршіміз - Ресей мен Қытай бар. Еліміздің территориясы, сондай-ақ көршілермен шекарасы тұңғыш рет халықаралық актілермен заңды тұрде бекітілді. Бұл - Қазақстанның жас дипломатиясының ірі табысы. Өскерімізді қалыптастыру процесі жақсы жүріл жатыр. Қазақстанның ұлан-ғайыр казба байлығы халыкка тек кана жақсылық əкелуі үшін көп іс атқару керек. Байлық бар жерге сұк көз қадалмай қоймайды. «Сақтықта корлық жоқ» деп атам қазақ тегін айтпаған. Каспий проблемасын шешудің жолын көріп отырмыз. Өткен жылы тынған үлкен бір шаруа - астананың Ақмолаға қоныс аударуы. Мен мұның халык өміріндегі аса ірі тарихи оқиға боларына сенгенмін. Солай болып шықты да. Халықаралык қауымдастық та бұл кадамымызды құп алып отыр. Бізге жақын екі мемлекеттің басшылары - Ислам Каримов пен Аскар Ақаев Ақмолаға арнайы келіп, астанамызға құтты болсын айтып кетті. Оларына рахмет. Маусым анында болатын астана тұсаукесеріне көптеген елдердің делегациялары катысады деп кутіп 227 отырмыз. Ашығын айтайын, бұл шешімнің біздің ұлттық қауіпсіздігімізге тікелей қатысы бар. Мындаған жылдар бойы ата-бабаларымыз мекен еткең қасиетті қазақ жерінің бір бөлігін - аяулы Сарыарқаны саяси саудаға салып, даркан даламызды дау-дамайға айналдырғысы келетіндер бар кезде, солтүстіктегі шұрайлы өңірге суық көзінің сұғын қадайтындар бар кезде біз мына жылы жерде, өсем қала - Алматыда тыныш отыра алмас едік. Біз Алатаудың бауырына сыймай кеткен жоқпыз, қайта жер жаннаты Жетісуды қимай-қимай кеттік. Тарихтың катал талабы осындай. Енді жағдай басқаша. Астананы даулау тұрмақ, астанағі көрші облыстардың жерін даулау дегеніңіз де бүкіл əлем жұрть күлкіге айналдыратын далбаса болады да шығады. Акмоланың халқымыз мақтаныш ететін қала боларына жиырма бірінші ғасыр архитектурасымен тұрғызылатын жаш ордамыз боларына күмөн жоқ. Жақында мен қаланын бұрьи ойластырылған бас жоспарынын жобасын кабылдамай тастадым Шет ел сөулетшілері катысатын халықаралык конкурс ұйым- дастырамыз. Ен жаксысын іріктеп аламыз. Осы мөселені созбұйдаға сала бермей, бас-аяғы үгц-төрт жылда шешіп тастағанымызға сіздердің сөз көмектеріңіз көг болды. Зиялы кауым Бұл идеяны бірден қолдап, жүртшылыі пікірін дүрыс калыптастыра білді. Ал Алматы қашанда Алматы болып қала беретініне шөк келтірмеңіздер. Алматы - ғылыми, мəдени орталық ретінде бар казақтың жүрегіне жақын, аяулы қала. Бұл қаланын дамуын да удайы назарда ұстап отырамыз. №2 ұзақ мерзімді басымдық ретінде ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын атадық. Бұл мəселені айтарда тағы да Халыктың тұтастығы мен ұлттык тарих жылына сокпай кете алмаймыз. Осы жылда діттеген максаттарымызды жүзеге асыра алсақ, онда біз ішкі саяси тұрақтылықты орнықтыруға да үлес қосамыз, коғамның топтасуын да нығайта түсеміз. Тағы да қадап айтатыным - қоғамдағы саяси тұрақтылықты сақтай алмасак, біздің барлық ісіміз зая кетеді. Осыны естен екі елі шығармаңыздар. 7. Стратегияда қамтылмаған сала жоқ деуге болады. Олардың бəрін бір кездесуде əңгімелеп шығу мүмкін де емес. Шарт та емес шығар Мен сіздер тікелей атсалыса алатын кейбір салаларды ғана айтайын. Оның бірі - салауатты өмір салтын орнықтыру. Ғасырлар бойы таза 228 ауада, таза тамакпен жүрген халқымыз кейінгі жетпіс-сексен жылда көрмегенді көрді. Экология нашарлады. Тамак рационы əлсіреді. Оған арақ пен темекі косылды, не нəрсені де жеріне жеткізбей тынбайтын салтымызбен бұл жағынан езімізге үйреткен ағайындарды да артқа калдырып кеттік. Қоғамдық сана мен мораль арақ атаулыға төзгісіз болуға тиіс. Сол пікірді қалыптастыруға атсалысыңыздар. Темекі тартуға жаппай үйірлік те көсегемізді көгертпейді. Отбасьына нығайту да - үлкен міндеттің бірі. Ажыраса салу, балаларды тірі жетім ете салу үйреншікті жай болып барады. Балалар үйлеріндегі нəрестелердің 80-90 проценті өзіміздің ұлттан. Қартайған ата-анасына карамай кететіндер біздің арамыздан да шыға бастады. Ана жолы Акмола-Алматы арасындағы телекөпір кезінде мен осыны ашынып-ақ айттым. Сіздер де үн қосыңыздар. Казір қоғамымызда əлеуметтік мəселелер қордаланып қалды. Бəрін де білеміз. Бəрімен де айналысып жатырмыз. Бір ғана нəрсені ұмытпайық, осыны жүрген жерімізде айта жүрелік: тұрмысты түзететін тек қана жұмыс. Маңдай терлемей нан жейтін күн келмеске кетті. Мына заман баяғы жайбасарлықты көтермейді. Үкімет енді коғамға масыл болатындарға қараса алмайды. Осыдан төрт жыл бұрын еіздермен кездескенде акын Акұштап Бақтыгереева айтқан бір сөз есімде. «Алдындағы малын араққа айырбастаған адамға көмектеспеу керек» деген еді. Дұрыс. Үкімет тарапынан көмек жұмысқа жарамсыз, кемтар, ғаріп адамдарға ғана, жасы келіп, асыраушысыз қалған кісілерге ғана көрсетіледі. Баскалар жанын жеп, жанталасуы қерек. Үкіметтін міндеті - халықты жұмыепен қамтамасыз етуді ойластыру. Осы істің арнаулы бағдарламасын жасауды Үкіметке тапсырамын. Бақылау орнатамыз. Акын қарындасымыз Акұштаптың сөзі мені отбасындағы ер- азаматтардың орны, жауапкершілігі деген мəселеге жетелеп отыр. Өздеріңіз білесіддер, қазір талай үйді əйелдері асырап отыр. Алысқа сабылып, қаладан қалаға ағылып, тауар тасып, азып- тозып, сауда жасап, жанталасыц жүргендер, негізінен, солар. Бұл не сонда?! Егер ағаларымыз бен інілеріміз іргедегі жеріне, қорадағы малына, қолындагы балаларына кожа болатындай іскерлік танытып жатса, айналайын жеңгелерімхз бен ке- ліндеріміз осылай сабылып жүрер ме еді? Қак төрінде аяк-қолы сау отағасы отырған қай қазақ шаңырағын қай заманда бала- шағаның камы үшін не өйелін айдалаға сабылтып, не көрші- қолаңға, ағайьш-туғанға, би мен болыска немесе ханғакол жайып еді? Осыған бізді үйреткен тапқан-таянғаныңның бөрін 229 ортақ қалтаға басып алып, шетінен тиын-тебен ұстатқан күні кешегі еоциализм бе? Оны біз құлатқая жоқпыз, өзінен өзі кұлап қалғанын бөріңіз көрдіңіздер. Енді өзіміз өндіргеннің бəрі өзіміздікі болатын мына заманда білек түріп іске кіріспей тіл безегеніміз, төй-төй тұрған төуелсіздігіміздің жағасына жармаса бергеніміз көлденен көзге калай көрінер екен? Осыны да ойланайық. Мұндай салиқалы іске өздерініздей аузы дуалы азаматтар мұрындык болмағанда кім болады? Елі мұратка жетпей тұрып, ері мұратка жетуші ме едІ? Сондықтан елдіктін камын ен алдымен ойламай болмайды. Біздің ел болып кетуімізге, көздеген мақсатымызға тезірек жетуімізге гылымның қосар үлесі мейлінше зор екенін түсінеміз. Ғылым бізге қандай керек болса, ғылымға біздіғ мемлекеттігіміз де сондай керек. Еліміздің ғылымын жаңа жағдайға лайықты дамыту үшін реформа қажеттігі белгілі. Оның жобасын гальшдардың өздері ұсынуы керек еді, бірақ ұзап барады. Сондықтан бөріміз болып қолға алып, ғылыми- техникалық прогресті қамтамасыз етудің осы заманғы жүйесіне көшуді тездетпей болмайды. Ол үшін біздің үлттық мүдделеріміз бен замана талабына жауап бере алатын зерттеу жұмыстарын қаржыландырудың жаңа жүйесін жасақтаған жөн, Онда төуелсіздігіміз бен ұлттық қауіпсіздігімізді нығайтуға ерекше назар аударылғаны жаксы. Сондай-ақ, демократия мен нарық, гуманизм мен отаншылдық, жал- пыадамзаттық өркениет арнасында эволюциялық жолмен дамуға, халықты, жас үрпақты экономикалық бастамашылыққа, бизнеске баулуға, төл тарихымыз бен рухани мұраларымызды жанаша сараптап, терең менгеруге, əлемдік тежірибенің озык үлгілерінен уйренуге, білім беруді қайта кұруға бағытталған зерттеулерге баса мəн белген жөн. Ол үшін Үлттық академияны мемлекеттік ғылыми корпорация ретінде сактай отырып, оның күрылымын бағдарламалық жүйеге көшіріп, тендерлік, конкурстық негізде каржыландырып, шынайы шығар машылық бөсекенін ұясына айналдырмай болмайды. Тек сонда ғана ғылымның қоғамдық маңызы артып, қайтарымы өсе түседі. Мұнан былай президенттік, мемлекеттік гранттарды, негізінен, ғылыми-əлеуметтік прогреске қызмет ете алатын ірі де іргелі зерттеулермеы шұғылданып жүрген ғалымдарға белгілеген жөң шығар. Өнер мен əдебиетті қаржыландыру саясатын да осы тектес бағыттарда қарастырған тиімді сиякты. Сонда ғана біз ғылым мен өнерді дамытуға мемлекетпен қоса меншіктің барша түрін катыстыруға жағдай жасай аламыз. Қыскасы, ғылым мен өнерге мемлекет тарапынан жасалатын 230 қамқорлық елдігімізге, кемелденуімізге, келешегімізге қызмет ете алатындай шоқтыкты шығармалар мен зерделі зерттеулерге, соларды дүниеге өкелетін ғалымдар мен суреткерлерге ғана бағышталып, сүреңсіздік топанына тосқауыл қойылатындай шынайы талапшылдың пен бəсекешілдік ахуалын орнату - кезек күттірмейтін міндет. Бір қарағанда, Стратегияда мəдениет мөселелері сөз бол- мағандай көрінеді. Ал шындығында, осында көзделген мак- саттың бөрінің түп- төркіні айналып келгенде қоғамнын мөдени деңгейін көтеруге тіреледі. Егер əкономикамыз нығайса, өнер мекемелерін салуға да мүмкіндік молаятыны, мəдениет кайраткерлерінін жағдайы да жақсаратыны өзінен-өзі түсінікті емес пе? Стратегияда «адам сапасы» деген үғым өлденеше рет айтылған. Ол ұғымға мəдениет жатпай ма екен? Жалпы, мəдениет накты жоспарлауға, бөлен жылға дейін мынаны тындырып тастау керек дегенге көнбейтін сала екенін жақсы білесіздер. Оның жұмбағы көп. Он тоғызыншы ғасырдағы Ресей азып-тозған Еуропадан артта калған ел еді дейміз. Орыс əдебиетінің алтьш ғасыры сол он тогызьшшы ғасыр. Он тоғызыншы ғасырда казақ халқы да талай қиындықты бастан кешті. Сөйте түра ңазак мəдениетінің алтын ғасыры да сол дəуір. Тегінде, заман тарылған сайын шын талант та шамырқана түсетін шығар. Бұлай дегенде мен мəдениетке, əдебиетке қамқорлык қажеттігін теріске шығармақ емеспін. Сөз жоқ, қамкорлық керек. Ол көрсетіліп те жатыр. 1992 жылы мен кітап бастыру ісі жайында арнайы Жарлық шығарғанмын. Ол Жарлықта мектеп окулықтары ғана емес, жоғары оку орындарына арналған оқулыктар да, балаларға арналған кітаптар да, ғылыми əдебиет, энциклопедиялық-аныңтамалык əдебиет те мемлекет қаржысы есебінен шығарылатын болып белгіленді. Сол Жарлыкнеы қазақ тілінде шығатын барлық əдебиетке арнайы каржы бөлу көзделді- Сонан бері қиындыққа қарамай əдебиет туындылары жуйелі жарык көріп келеді. Жалпы, шығарылатын кітадтардың полиграфиялык сапасы жылдан-жылға артып келе жатканын атап айткан оділдік болады. Менің гікелей тапсыруым бойынша алты томдык Қазақ əнциклопедиясыы дайыыдау жұмысы колга алынды. Оның ойдагыдай шыгуы, ұлттык ой-сананы көгертуге ықпал етуі осы отырған баршаңызга қатысты іс. Көп томдыктарды шығару да қайта жолга койылады. Кейбір жазушы ағаларымның алдыма келгенде айта беретіні осы мəселе. Реті келгенде мен де сіздерге талап кояйын. Тəуелсіздіктің жетінші жылына аяк бастық. Еліміз орасан 231 өзгерістерге түсуде. Қоғам өзгерді. Адам өзгерді. Сана өзгерді. Жаксы да болып жатыр, жаман да болып жатыр. Осылар көркем образдармен əдебиетте кестеленуі керек пе, керек емес пе? Өрине, роман, повесть дегендер жылдар бойгы толганыстан туады, жылдар бойы жазылады. Оны білемін, түсінемін. Сонда да жаңа қазақ елінін, жаңа қазақ жерінің сөзбен салынган суреті дүниеге келер күн тым кешеуілдеп кеткен жок па? Араларыңызда бүгінгі күн тақырыбына кəлемді, іргелі дүние жазып жүргендер, тым болмаса ойластырып жүргендер бар ма? Жаңсы шығарманың қаламақысы мемлекеттік тапсырыс ретінде, бөлекше төленетіндей ету керек. Жалпы, осы мөселені Акпарат жəне коғамдык келісім министрлігі мен Қаржы министрлІгі бірлесе қарап, ұсыныс əзірлесін. Үкімет шешім кабылдасын. Əрине, партияның сөзів сөйлеп жүрген кез- дерініздегідей бола коймас, көрпеге қарай көсілеміз ғой, сонда да ойласу керек. Кино өнерінде серпіліс байқалады. Жалпыұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылына да қазақ- тың көркем киносы өз үлесін коса алды. Жыл сонында экранға шыққан «Заман-ай» фильмі бір отбасының үш буынының талай- лы тағдырын өсерлі өңгімелейді. Өткен жылдыңөзінде 12 фильм өндіріске тапсырылғаны - соның дөлелі. Бүрын ең көп деген жылдардың өзінде 5-6 фильм экранга шығатын. Айткандай, жакында «Казахстанская правдадан» «Абылай хан» фильмін түсірушілер Америкаға аттанады дегенді оқып калдым. Мемлекеттік тапсырыспен түсірілетін мұндай маңызды койылымның тағдырын министрлік деңгейінде шеше салуға болмайды. Акылдасып алыныздар. Ол фильм қазақты бүкіл əлемге танытатындай денгейде шықпаса, колға алып та қажеті жоқ. Ол фильм, өрбір қазақты ойлантатындай, өз тарихы үшін мақтанатындай, елі үшін өр адам жауапты екенін еске салатындай, намысын қайрайтындай болып шығуы шарт. Жалпы, Жер шарынъщ осы белігінен орын тигеннен кейін біздің маңдайымызға о бастан-ак күрделі тағдыр бұйырғанын үгындыратындай болуы керек. Бұл дүниеде қазақ- тың қазақ болып жүруі қиын екенін, қазақтың мемлекет күруы қиын екенін, ол мемлекеттің мынандай кос көршінщ қыспағында тұруы қиын екенін, мұндай мемлекетті баскару да киын екенін сезіндіретіндей болуы керек. Қалайда бйыл экранға шығарындар деп талап етіп отырған ешкім жоқ. Ерекше мəн беріңіздер. Зиялы қауымның қатты алаңдауға тиіс бір саласы - білім беру ісі. Кешегі Үкіметтің түсында оптимизация дегенді желеу етіп біздің 232 жергілікті өкімдеріміз бұл саланы тұралатып тынды. Өгкен бір жылдын өзінде мемлекетіміз мектепке дейінгі мекемелердін тен жартысынан айырылыпты. Баланың ана тілінде төрбие алу кұкы аяқка басылуда. Солтүстік Қазақстан облысының 18 ауданының 14-інде казақша балабақшасы атымен жоқ, астаналык облыс болып жаткан Ақмола өңіріндегі 7 ауданда бірде-бір қазақша балабақша жоқ. Тағы сол оптимизацияны бетке ұстап алып, республика бойынша бір жылдың ішінде 335 мектедті, оның ішінде 318 күндізгі мектепті жауып тастағанбыз, Бұл істе «алға шыкқандар» Солтүстік Қазақстан, Алматы, Қостанай, Қарағанды, Қызылорда облыстары. Ал Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Шығыс Кдзакстан облыстарындағы мына соракылыңка не айтасыздар? Ол облыстарда қаржы органдарының ұсынысы бойынша базистік оқу жоспарлары кыскартылған, баскаша айтқанда, мына пөннен мынаны білсе жетеді, мына пөнге мұнша сағат та жарайды дегенді өздері шешкен. Бұл - нағыз заңсыздық. Мен арнайы айтып, қадап тапсырма бергенше ауылдардағы қанша баланың мектепке .бармай келгенін, бұл іс жаңа ғана түзелгенін жаксы білесіздер. Оған дейін сіздер де мөселе көтеріп, дабыл қаккан жоксыздар. Мектепке байланысты да ұлттык тарих мəселесіне токтала кетейін. Өте ұғынықты жазылған, шыншыл, баланың отан- шылдығын оятатын окулыктарға коса Казақ елінің тарихы туралы өсерлі əңгімелер кітаптарын да жазу керек. Көршілерімізде «История России для детей» деген сияқты кітаптар шығаратын жаксы дəстүр бар. Үйрəну керек. Үкіметке мынаны тапсырамын: көп кешіктірмей «Ауыл мектебі» атты бағдарлама жасап, бекітуге берсін. Қаржылық жағынан накты тиянақталған, материалдық негізі ойластырылған болуы кажет. Инвестиция жөніндегі мемлекеттік комитет бір жаксы ұсыныс енгізіп отыр. Жер асты байлығын пайдаланатын компаниялардың каржысының бір процентін міндетті түрде кадрлар даярлау ісіне жұмсамак екен. Өте орынды. Алдымен, олардың лицензия келісімінде көрсетілгендей, сол каржыны калайда бөлінуіне кол жеткізу керек. Екіншіден Білім корын құрып, осы саладағы стратегиялық міндеттерді жүзеге асыру үшін сол каржыны аудару керек. Білім беру, мəдениет жəне денсаулык сактау министрлігі аса маңызды тарихи ескерткіштерді калнына келтіру, реконструкциялау, реставрациялау ісін республикалык бюджетке ауыстыруды, олардың өрқайсысына жауапты адамдарды белгілеуді ұсыныпты. Ойласайық. Əңгімемді түйіндер тұста əлеуметтік салаға камкорлықтын нақты 233 дəлелі ретінде бір цифрды атайын. Бір ғана министрлікке - Білім, мəдениет жəне денсаулық сактау министрлігіне 1998 жылғы мемлекеттік бюджеттің 40 процентін бөлу көзделіп отыр. Біздің айналамызда мұндай көрсеткіші бар ел сирек. Демек, жанаша кұрылған министрліктің жұмысында тың серпін болады деп күтуғе негіз бар. Мен бұл арада ғылымға, акпарат кұралдарына, тіл дамытуға, тағы басқаларға бөлінетін каржыны аитып тұрған жоқпын. Мемлекеттің міндеті - мемлекеттік саясатты жүргізу. Халык. каржысы кызмет ететіндей жағдай жасау, соны дұрыс бөлу. Ал бюджеттің тапшылыгы - бөрімізге қатысты мөселе. Жұмыс жұрмейінше, тұрмыс түзелмейді. Əрқайсымыз жанымызды қинап енбек етпейінше, бюджет те байымақ емес. Ортақ қазынамыз тола тускен сайын əр саланың, соның ініінде ғылым мен мəдениеттін де алар сыбағасы сүбелене береді. Осы қарапайым қағиданы ұғындыруда өздерішздің де қосар үлестеріңіз зор. Бірак, осындай елдестірер əңғіменің орнына «анау биік, мыяау калык» дең жүріп жуз шайыстыратын бейпіл еңгімеге бейімдік те кездесе береді. Осы жүык арада ғана кұлкын сөріден радиодан бір журналист: «Ахмет Байтүрсынов бабамыз: «Балам дейтіндей ел болмаса, елім дейтін бала қайдан болсын» деп айтканывдай, бізге болашак туралы ақыл емес, мемлекеттік қамкорлық керек» деп бопсалап жатты. Иə, Ахаңның өлгіндей сезді айтканы рас. Ол кісі, бірак, Бұл сөзіы елім деп еңіреп жүрген перзенттеріне араша тұра алмаған халкына налып айтты. Ал ел болашағына, мемлекеттік камқорлык мөселесіне келетін болсак, оған біздің төуелсіз мемлекетіміздің қаншалықты назар аударыд отырғанына жаңағы мен айткан бір мысалдың өзі жеткілікті айғак бола алады. Сондықтан біздін халқымыздың жағдайы бүгінгі заман шындығында тек өзінің тəуелсіз мемлекеті бар болса ғана жаксара алатыны - əркімге аян ақиқат. Ендеше, халқына шындап жаны ашитын адам алдымен өз мемлекеттілігін, Конституциясын қадірлесін. Əйтпесе, өз мемлекетіне жаны ашымайтын, сол жолда нақты іс атқармайтын адамның халықшыл болып, отаншыл болып қарык қылмайтыны белгілі. Мұны, əсіресе, акпарат кұралдары есте ұстауға тиісті. Тəуелсіздігіміз бен мемлекеттігімізді қастерлеуге барша халықты тəрбиелеуге мұқият мəн беруге міндетті. Казір колға алынып жатқан шаруаның барлығы біздін болашаққа сенімділігіміздін белгісі, өз күшімізге сеніміміздін белгісі. Амандық болса, Қазақстанның жарқын күндерін беріміз бірге қызықтайтыт шақ алыс емес. Оған сеніңіздер, Сол кунді жақындатуға атсалысыңыздар. 234 Document Outline
жүктеу/скачать 1,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|