Барлығы:
3, 707
6, 172
3, 124
227
350
1, 818
1, 225
-
16, 623
6, 875
6,500
5,325
315
350
2,100
1848
27
23340
10
2
1
6
1
1
5
6
4
36
57,312
6 000
10 000
33,452
7,243
3,000
85,000
84,350
7,530
293,887
5,075
600
1 000
3,345
724
300
8,500
7,590
753
27,887
-
-
-
-
409
-
6,400
5,742
726
13,277
800
4,900
1,980
-
50
-
-
-
7,730
Дереккөздері: [12, 117 п.].
П.Н. Шарова келтірген мәліметтерде: «Орталық Азияға бағыт алған
қоныстанушылардың басым бөлігі (86,3%), Ресейдің Европалық қаратопырақты,
құнарлы аудандарынан шықты. Олар 1861 жылғы помещиктердің қанауы нәтижесінде қоныс
аударуға мәжбүр болды. Қоныстанушылар негізінен Ресейдің Полтав, Чернигов, Киев, Харьков,
Екатеринослав, Воронеж, Курск, Тамбов және басқа да губернияларынан қоныс аударды [13, с.
252]. Бұл мәліметтерді мұрағат деректері де растайды.
1903 жылдың 23-қарашасында генерал-лейтенант Мощигиннің Ішкі істер
министрлігіне берген мәлімдемесіне назар аударсақ, аталмыш жылдың тамыз
айының өзінде, Жетісу облысына тек Ресейдің Европалық бөлігінен өз еркімен көшіп
келген қоныстанушылар орналасқандығын жеткізген. Алайда олардың арасында
көршілес облыстардан келген келімсектерді де байқауға болады.
Кесте 6. – Ресейдің Европалық және Азиялық бөліктерінен Жетісу облысына көшіп келуші
қоныстанушылар туралы ақпарат
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
324
ХХ ғ. басында шаруашылық аудандарға бөлінген жер көлемі 15-20 десятинаға дейін
жетті (3 десятина жері – суармалы). Далалық жерлерде 8-10 десятинаға жетті [14, 2-4 пп.].
Орталық Азия жерлеріне «мемлекеттік жерлер» саналған көшпелілердің
жеріне шаруалар қоныстанды. Патша әкімшілігі Түркістанда орыс қоныстарына жер
беру үшін жергілікті халықпен келісімге келді. Осылайша, ХІХ ғ. ІІ жартысында
шаруаларды қоныстандыру жүзеге асты.
ХХ ғ. басында Түркістанда жері жоқ көптеген қоныстанушы шаруалар
жергілікті әкімшілік биліктен жер бөлуді талап етті. Өлкелік әкімшілік қазақ-
қырғыздардан жерлерді жалыға немесе сатып алуды ұсынды. Алайда жергілікті
халықтан сатып алынатын жерлердің негізі “ирригациялық құрылымдар, тұрғын
үйлер және шаруашылық жұмыстар, ағаш отырғызу т.б. жұмыстарды жүзеге
асырамыз” деген сылтау бағытында шарттар жасалып алынған болатын. Мысалы,
1910 жылы Ферғана облысындағы 3 орыс ауылын қалыптастыру үшін, қырғыздардың
суармалы жерлеріне небәрі 18-20 сомнан төлеген. Алайда бұл жерлердің бағасы әлдеқайда
жоғары болатын. 1910 жылы «көшпелілердің артық жерлерін тартып алу» туралы заң
шыққаннан кейін бұндай әдіс маңыздылығын жоғалтты. Осыдан кейін тіпті, қазақ-қырғыз
жерлерін күштеп тартып алу кезеңі басталды [15, 2 п.].
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Губерния
немесе
облыс атауы:
Воронеж губерниясы
Уездер:
1.
Богучар
2.
Острогож
3.
Землян
4.
Коротяк
5.
Бирючин
Полтав губерниясы
Уездер:
1.
Лубен
2.
Миргород
3.
Гадяч
Харьков губерниясы
Уездер:
1.
Старобель
2.
Изюм
Самар губерниясы
Уездер:
1.
Николаев
Орынбор
губерниясы
Уездер:
1.
Ор
Курск губерниясы
Уездер:
1.
Новооскол
Отбасы
саны:
106
55
14
15
12
40
39
16
21
9
12
13
15
№
7.
8.
9.
10.
11.
Губерния немесе облыс
атауы:
Ақмола облысы
Уездер:
1.
Ақмола
2.
Атбасар
3.
Көкшетау
Тобыл губерниясы
Уездер:
1.
Қорған
2.
Тоқалы
3.
Ялуторов
Торғай облысы
Уездер:
1.
Қостанай
Семей облысы
Уездер:
1.
Семей
2.
Өскемен
Том губерниясы
Уездер:
Бий
1.
Зменогор
2.
Барнаул
Отбасы
саны:
121
83
83
13
24
12
24
13
16
18
41
24
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
325
1892 жылдан бастап патша жарлығымен облыстың басқа қолайлы жерлеріне
орыс қоныстанушыларын орналастыру оларға жеңілдіктер беру жағы қарастырылды.
Олар салықтан және басқа да міндеткерліктерден соның ішінде 10 жылға дейінгі әскери
міндеткерліктен босатылды. Сонымен қатар әрбір жанұяға отырықшылық шаруашылық
құрылымдарын реттеу үшін 100 сомнан қаржылай көмек берілді [16, 10-12 пп.].
Өлкеде
қоныстандыру
ісі
дұрыс
ұйымдаспаған
түрде
қалды.
Қоныстанушыларға арнайы қаражат та, қажетті жерлер де бөлінбеді. 1903 жылғы
патша өкіметі Жетісу мен Закаспий облыстарына тарала қоймаған еді. Шаруалар
ерікті саналғаннан кейін олар орналастыруды облыстық әкімшілік өз міндетіне
алмады. Алайда өлкеге қоныстанушылар саны жалғаса берді. Ресми санақ бойынша
Жетісу облысына келуші «ерікті қоныстанушылар» саны 10 мың болса, 1902 жылы
23 мыңды құрады. Ал Сырдария облысында 1905 жылдың өзінде ерікті
қоныстанушылардың саны 2 мың адамды құрады [17, 31 п.].
Көші-қон ісімен жергілікті әкімшілік айналысты. Жоғарғы билік облыс
басшысының қолында болса, ал жергілікті билік уезд басшыларының қолында болды.
ХІХ ғасырда патша үкіметінің отарлау саясаты әскери-стратегиялық және
саяси көрінісінің бар екендігі белгілі болды. Демек, жаулап алынған өңірлерді бекіту
үшін орыс шаруаларын тарту мақсаты жатқан еді.
ХІХ ғ. соңына қарай өлкеде 116 орыс шаруа қоныстары пайда болды. Ондағы
тұрғындар саны - 70 745 адамды құраса, 1897 жылғы санақ қорытындысы бойынша
Түркістандағы жалпы орыстардың саны 197 420 адамды құраған.
ХІХ ғ. орыс отарлауы белгілі дамуға қол жеткізбеді. Қоныстандыру алдымен
далалы өлкелерде жүргізілді. Сырдария, Ферғана, Самарқанд, Закаспий
облыстарында қоныстандыру ісі патша билігінің үстемдік құрған кезеңінде тек
қолайлы жерлерге қоныстандыру деңгейінде жүргізілді. Осыған байланысты патша
әкімшілігі арнайы нұсқау негізінде Түркістанды ресми тұрғыда шаруаларды
қоныстандыру үшін жабуды қабылдады.
Алғашқы кезеңде орыс қоныстанушыларды орналастыру үшін ешқандай
арнайы тәртіптің немесе заңның болмағанын айта кету керек. Тек 1886 ж. ғана
бірінші заңдық күші бар Түркістан өлкесінен басқару туралы уақытша ереже аясында
«Түркістанға қоныстандыруды енгізу туралы ереже» шыққан кейін басталды.
Жетісу және Сырдария облыстарының әскери губернаторлары Реейдің басқа
аудандарындағы губернаторлары мен Мемлекеттік меншік жіне жер бөлу министрлыгына
«Қоныстанушыларды жібермеуге ат салысуды» өтініш жасап хат жазды [18, 149 п.].
Ойымызды түйіндей келе, патшалық империяның ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Орталық Азияны әскери отарлап, кейін өзіне
бағынышты территорияда сүйеніш болатын, орыс шаруаларын қоныстандыру арқылы
үстемдік билігін нығайтқысы келді. Бақталас елдер арасындағы әлеуетін көрсетіп бақты.
Міне, мұрағат қорларындағы деректер өлке тарихының өзекті тұстарын ашып, кейбір
тұстарын толықтыра жазуда мүмкіндік береді деген қорытындыға келеміз.
Әдебиеттер:
1.
Қалшабаева Б. Орталық Азия қазақтары (тарихи-этнографиялық зерттеу).
Алматы: Қазақ университеті. – 2011. – 406 б.
2.
РМТМ. 1273 қор. 1-тізбе 430-іс. 110 п.
3.
РМТМ. 391 қор. 2-тізбе. 241-іс. 73-76 пп.
4.
РМТМ. 1622 қор. 1-тізбе. 711-іс. 41 п.
5.
РМТМ. 391 қор. 3-тізбе. 880-іс. 61 п.
6.
РМТМ. 391 қор. 3-тізбе. 880-іс. 61 п.
7.
РМТМ. 1284 қор. 223-тізбе. 201-іс. 61 п.
8.
РМТМ. 391 қор. 1-тізбе. 4-іс.7 п.
9.
РМТМ. 391 қор, 1-тізбе, 49-іс, 174 п.
10.
РМТМ. 391 қор, 4-тізбе, 1654-іс, 2-4 пп.
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
326
11.
РМТМ. 391 қор. 2-тізбе. 1520-іс. 57-58 пп.
12.
РМТМ. 1276 қор, 4-тізбе, 428-іс, 117 п.
13.
Шарова П.Н. Переселенческая политика в Средней Азии. Исторические
записки. – М., 1940. №8 –252 с.
14.
РМТМ. 391 қор, 4-тізбе, 1654-іс, 2-4 пп.
15.
РМТМ. 391 қор, 4-тізбе, 862-іс, 2 п.
16.
РМТМ. 391 қор, 2-тізбе, 185-іс, 10-12 пп.
17.
РМТМ. 391 қор, 2-тізбе, 1275-іс, 31 п.
18.
РМТМ. 1276 қор. 4-тізбе. 428-іс.149 п.
Танзенов Д.Ж.
Документы из фонда Российского государственного исторического архива как
источник миграционного процесса в Центральной Азии
В данной статье рассматривается политика Российской империи в период в конце ХІХ
и в начале ХХ века, взятая из фонда Российского государственного исторического архива,
которая была проведена в регионе Центральной Азии для расселения крестьян.
Излагаются моменты аграрной политики царского правительства, где
происходило изъятие плодородных земель, признанных «излишками» у местного
населения в Центральной Азии, сначала военным путем, затем колонизацией
русскими крестьянами для создания места поселений.
Ключевые слова: Центральная Азия, Туркестан, Казахстан, миграционные
процессы, Российская империя.
Tanzenov D.
Documents from fund of the Russian state historical archive as a source of migratory
process in Central Asia
Summary. In this article is considered the policy of the Russian Empire during the period
at the end of XIX and at the beginning of the XXth century, taken from fund of the Russian state
historical archive which has been carried out in the region of Central Asia for moving of peasants.
The moments of an agrarian policy of the imperial government are stated where
there was a withdrawal of the fertile lands recognized “surplus” at local population in Central Asia, at first
in the military way, then colonization by the Russian peasants for creation of the place of settlements.
Keywords: Central Asia, Turkistan, Kazakhstan, migratory processes, Russian Empire.
327
Ғ
ЫЛЫМИ ӨМІР
Н
Н
А
А
У
У
Ч
Ч
Н
Н
А
А
Я
Я
Ж
Ж
И
И
З
З
Н
Н
Ь
Ь
ACADEMIC LIFE
Республиканская научно
-
практическая конференция
«Актуальные
проблемы и биоразнообразие
экосистем
Казахстана», посвященная
80-
летию со дня рождения доктора
биологических наук, профессора Агелеуова Есенбая
Агелеуовича и
кандидата биологических наук, доцента Петренко Анатолия Захаровича
28 сентября 2016 г. в Западно-Казахстанском государственном университете
им. М.Утемисова состоялась Республиканская научно-практическая конференция
«Актуальные проблемы и биоразнообразия экосистем Казахстана», посвященная 80-
летию со дня рождения доктора биологических наук, профессора Агелеуова Есенбая
Агелеуовича и кандидата биологических наук, доцента Петренко Анатолия Захаровича -
первых аспирантов доктора биологических наук, профессора В.В.Иванова.
Конференцию открыл ректор Западно-Казахстанского государственного
университета им.М.Утемисова, д.п.н., профессор Имангалиев А.С. В своем
выступлении ректор вуза особо отметил заслуги ученых.
Замечательный педагог, общественный деятель, видный ученый, профессор
Есенбай Агелеуов внес большой вклад в воспитание подрастающего поколения и
развитие биологической науки Казахстана. Он является автором 120 научных работ,
в том числе четырех монографий и двух учебников для студентов вузов.
Научная деятельность Агелеуова, его развитие как ученого были неотделимы
от педагогической деятельности. В разные годы Есенбай Агелеуович занимал
должности преподавателя, старшего преподавателя, доцента кафедры ботаники. В
течение многих лет он читал лекции на казахском и русском языках по общей
ботанике, геоботанике, основам сельского хозаяства. На этих неброских по форме, но
глубоких по содержанию лекциях выросло несколько поколений студентов
естественно-географического факультета.
Трудно переоценить то, что сделано Е.А.Агелеуовым в годы его руководства
вузом (1979-1985гг.). За научные достижения и успехи в деле подготовки научных и
педагогических кадров Е.А.Агелеуов награжден медалями «За доблестный труд»,
«Ветеран труда», «За освоение целинных и залежных земель», Почетной грамотой
Верховного Совета Казахстана, удостоен почетных званий Заслуженного работника
народного образования РК и Почетного профессора ЗКГУ. В 1995 году Есенбай
Агелеуов был избран членом-корреспондентом Международной академии высшей
школы.
Петренко Анатолий Захарович.
Вся жизнь Петренко Анатолия Захаровича была тесно связана с университетом
и родным факультетом, который он окончил в 1959 году.
Став кандидатом наук, затем получив звание доцента, Анатолий Захарович,
как один из первых учеников В.В.Иванова, стремится к тому, чтобы систематические
ежегодные исследования Северного Прикаспия сотрудников не прекращались. Он
продолжает организовывать ежегодные научные экспедиции по продолжению
работы геоботанической школы профессора В.В.Иванова.
Высокая эрудиция, большой диапазон знаний, организаторские способности,
культура и удивительное трудолюбие обеспечили ему заслуженный авторитет среди
студентов и профессорско-преподавательского состава и снискали глубокое
БҚМУ
Хабаршысы №2-2016ж.
328
уважение всех, кто так или иначе контактировал с ним. Профессор Петренко А.З.
опубликовал более 60 научных работ, в т.ч. 4 монографии и 2 учебника для вузов.
Он внес значительный вклад в подготовку научно-педагогических кадров
республики, под его руководством защищены две кандидатские диссертации,
отметил ректор Имангалиев А.С.
В рамках конференции в актовом зале ЗКГУ им.М.Утемисова состоялось
пленарное заседание, где выступили
1.
Рустенов А.Р. – д.с/х.н., профессор - актуальные проблемы генетического
улучшения потенциала животных методами криоконсервации гамет путем
совершенствования технологии хранения
2.
Кайсагалиева Г.С. – к.б.н., доцент – Өмірі еңбекпен өрілген
3.
Дарбаева Т.Е. - д.б.н., проф. - Анатолию Захаровичу Петренко - памяти
учителя
Секционные
заседания
проводились
на
естественно-географическом
факультете во второй половине дня по следующим направлениям
Секция 1 – Изучение, охрана и рациональное использование растительного и
животного мира
Секция 2 – Проблемы сохранения экосистем
Секция 3 – Прикладные аспекты биологии и технологии обучения
Также была проведена ознакомительная экскурсия по гербарному фонду
университета, лекция в именной аудитории д.б.н. Агелеуова Е.А., круглый стол
на тему «Өмірі еңбекпен өрілген».
В работе конференции приняли участие ученые вузов Западного региона
(Уральск, Актюбинск, Атырау), а также ведущих вузов Астаны, Алматы, ведущие
специалисты Департамента по охране окружающей среды, департаментов
образования Западного региона.
БҚМУ
Хабаршысы №2-2016ж.
329
БІЗДІҢ МЕРЕЙТОЙ
НАШИ ЮБИЛЯРЫ
OUR JUBILEES
Кужабергенова Хамида Ихсановна
-
кандидат исторических наук, доцент кафедры всемирной истории
и социально-политических дисциплин
В этом году кандидат исторических наук, доцент кафедры
всемирной истории и социально-политических дисциплин
Кужабергенова Хамида Ихсановна отмечает свой 70-летний
юбилей.
Кужабергенова Х.И. родилась в 1946 году в поселке
«Подтяжки»
нынешнего
Таскалинского
района
Западно-
Казахстанской области. После окончания средней школы поступила в
Уральский педагогический институт им. А.С. Пушкина по специальности
«История». После окончания института в 1974 году, она была принята на
работу в родной институт им. А.С. Пушкина на кафедру «История
СССР», а в 1977 году была переведена на кафедру «История КПСС» на
должность преподавателя.
В 1988 году Хамида Ихсановна защитила кандидатскую
диссертацию на специализированном Ученом Совете КИРГУ г. Фрунзе по специальности
07.00.01. – «История КПСС».
В 1990 году Хамида Ихсановна была принята на должность заведующей кафедрой
всеобщая история. Распад Советского Союза, в начале 90-х гг., существенно повлиял на
ситуацию в образовательной и научной сфере, и Хамиде Ихсановне, как заведующей
кафедрой, приходилось выполнять огромный объем работы в изменившихся условиях.
С 1993 по 1996 годы Кужабергенова Хамида Ихсановна являлась деканом
исторического факультета.
С 1996 по 2007 годы Хамида Ихсановна работала заведующей кафедрой
«Всеобщей истории».
Хамида Ихсановна является автором нескольких учебных пособий и большого
количества научных статей, участница многих международных и республиканских
конференций. В 1995 году, за особые заслуги в области образования, Кужабергенова
Хамида Ихсановна была награждена нагрудным знаком «Отличник образования
Республики Казахстан», а в 1997 и 2001 годах, за плодотворную работу в деле обучения и
воспитания учащейся (студенческой) молодежи и активное участие в общественной
жизни была удостоена высоких наград – Почетной грамоты и медали Министерства
образования Республики Казахстан.
В настоящее время Хамида Ихсановна работает доцентом кафедры всемирной
истории и социально-политических дисциплин. Ясный ум, четкость мысли, увлеченность
наукой, неукротимая энергия и бодрость духа по-прежнему свойственны ей. Она
выполняет большую работу в подготовке будущих специалистов, преподает различные
курсы для будущих бакалавров и магистров.
Хамида Ихсановна! ЗКГУ им. М.Утемисова, кафедра всемирной истории и
социально-политических дисциплин от всего сердца поздравляет Вас с юбилеем!
Примите в этот знаменательный день поздравления и пожелания крепкого
БҚМУ
Хабаршысы №2-2016ж.
330
здоровья, долголетия, благополучия, гармонии и счастья в семье.
Коллектив кафедры всемирной истории и
социально-политических дисциплин
Испулова Роза Набиевна
-
Достарыңызбен бөлісу: |