«Болса болар, бәлкім, менің паңдығым »
жүктеу/скачать 2,61 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АНА ТІЛІ АНА ТІЛІ АЛТЫ АЛАШТЫҢ АРДАҒЫ
- Қазақтың көрнекті жазушысы, драматург, көсемсөзші Жүсіпбек Аймауытұлының есімі қалың қазақ қауымына жақсы белгілі. Алаштың аяулы азаматы өзінің қысқа
- Кәсіпкерлерге қолдау бар
- Жаңадан құрылған Қордың есеп- шоты төмендегідей: KZ46926010119R981000. Қызмет көрсету банкі: «Казкоммерцбанк» АҚ.
Ғұсман ЖАНДЫБАЕВ, ақын «ПОЛТАВСКИЙ», «КИЕВСКИЙ», «БАТОНЧИКИ»... С о н д а ж е р і м і з д е ш ы ғ а р ы л ғ а н өнімдер азықтүлік түрлерінің «Москов ский», «Бородинский», «Полтавский», «Киевский», «Калачики», «Батончики», «Ватрушки», «Коржики», «Солнечное» деп аталатыны қалай? «Текелі Кондитер» ЖШСнда өндірілген «Қазақстандық пірәндіктер» деген көзімізге түсті. Орыс ша мәтінінде еш мінсіз «Казахстанские пряники» деп жазылған. Дәл соған ұқсас «ЖК Миклашов» жасап шығарған «Біздің пряниктер» өнімінің орысшасы да апанық дұрыс жазылған. Екеуі де елімізде шыққан. «Текелі Кондитер» ЖШСның тағы бір өнімінде «Казах станские» піряндіктер» деп жазылған. Дүкенге барсаңыз, мұндай қаптаманың түртүрін көресіз. Қынжылтарлығы сол, біз неге әлі күнге дейін орыс тіліндегі «пряник» сөзін өз тілімізге алмастырмай мыз? Кез келген терминді ойға қонымды етіп, сауатты түрде аударуға тіліміздің байлығы жетеді. Сондықтан балама атау табылмаса, ол тіліміздің кемшілігі емес, дұрыс ізденістің жоқтығы. «Рахат» АҚ шығарған «Жетісу» печеньесі тура лы да осылай айтуға болады. Мұндағы «печенье» сөзі де тікелей орысшадан алынып отыр. «Печенье» сөзі орыстың «печь» деген сөзінен шыққан. Күйдіру дегенді де «печь», «печенье» дейді. Тіпті қазақта мұндай азық болмағандай барлық сөздерді орыс тілінің ығына жыға берсек, қазақтың тілі, байлығы қалай сақталмақ?! Талқан, сөк, жент, т.б. ата улармен өндірілетін өнімдерді неге көре алмай келеміз? Қазақ халқының ежелден алуан түрлі ұлттық сусындары бар. Бұған қоса сүттен дайындалатын өнімдердің түрі жүзден асады. Айран, іркіт, қымыран, шұбат, қымыз, саумал, сарысу, шалап, құрт деп жалғаса береді. Айтпағымыз, бүгінгі дамыған ХХІ ғасырда «айранымызды» жо ғалтып отырмыз. Дүкенге кіріп, айран деген жазуды іздеп таппадым. Қолымызға «ФудМастер» компаниясының айраны емес, «кефир» деген өнімі ілікті. Қораптың екінші жағынан бұл атаудың қазақшасын кездестіре алмадық. Осыдан біраз жыл актiлерде белгiленген талаптардан аспауға тиiс» делінген. Елімізде өндірілетін азықтүлік тауарларының атаулары біртебірте жатжұрттық тілдерге ауып баратыны өкінішті. Қазақ тілінде жазылған тауар атаулары мүлдем жоқ деуден аулақпыз. Бірақ олар өте аз. Мәселен, «ФудМастер» компаниясының «Lactel», «Агропродукт» компаниясының «Мумуня», «Люби мое», «Белое», «Свежее», «Наше», «RG Brands Kazakhstan» ЖШСның «Мое» сүт өнімдерінің атауларынанақ өзге елден келген өнім деп ойлап қалуыңыз ғажап емес. Ал бірақ бұл отандық өнімдер. Жылқы мен сиыр, қой етінен жасалған шұжықтардың атауы да түптүгел орысша. Мәселен, «Докторская», «Молочная», «Московская», «Любительская», «На родная» және т.б. Әрине, мұның барлығы көпшілігіміз елемейтін, ұсақтүйек жайттар болып көрінуі мүмкін. Алайда ол тіліміздің мәртебесіне тікелей әсерін тигізетінін мойын дауымыз керек. Қолымызға «RG Brands Kazakhstan» ЖШС «Tealand» филиалы өндірген «Пиа ла Gold» кениялық қара шайын алдық. Қаптаманың жоғары жағындағы ақпаратқа бірден көзіміз түсті. «Жаңа қонақжай ұтып ал» делінген. Орысшасы «Выиграй новую гостиную». Берілген ақпар бойынша қонақжай ұтып ал деп нені меңзеп тұрғанын ұғу қиын болды. Мүмкін, «қонақ бөлме ұтып ал» дегені ойға қонымды болар ма дедік. Онысымен қоса «Қонақжай ұтып ал» деген жарнаманың көшедегі көрнекі билбордтар мен теле арналардан да беріліп жүргеніне біраз уақыт болды.Мұнда алдымыздан бір ғана сауал шығады. Мұндай шалағай аудармаға кім жол берді, жарнама мәтіндері неге тексерілмейді? Қаптаманың тағы бір бұрышында «Шай жапырағын кесудің және өңдеудің арнайы тәсілінің арқасында қалташалардағы «Пиала Gold» жаңа дем делген шайдың жұпар иісі мендәмін сый лайды» деп жазылған. Жансыз сөйлемдер, ойыңа ешқандай дерек бермейтін құрғақ сөздер. Бұл сөйлем де орысшадан тікелей, тіпті орын тәртібі өзгертілмей аударылған өнімнің орысша атауы ғана берілген. Ал қазақша мәтінінде: «Оны көркемдеу мақсаттарында, тоқаш, орама және басқа да пісірілген заттардың үстінен себуге пайдаланды. Қант ұнтағын жеміс салат тарына, салқын сусындар мен коктейль дерге қосуға болады. Қант ұнтағымен шайқалған кілегей немесе жұмыртқа белоғы сондай сүйкімді көбік шығарады» делінген. Бұл мәтінде «белогы» дегенді «ақуыз» деп өзгертсек те, «сүйкімді көбік» дегенді қалай түсінуге болады?! Сөздерді орынсыз қолдану, «жобасы келсе болды» деген оймен жаза салудың аржағында мемлекеттік тілге деген жауапсыздық қылаң береді. Қазақша мәтіннің аударма деңгейі неге өзге тілден кем болуы керек? Тауар арқылы тілдің қолданыс аясы кеңейеді. Азықтүлік тауарларын адамдар күнделікті тұтынып, еріксіз осындай қаптамадағы жазуларды оқиды. Қазақшасы осал болса, амалсыз орысша сын қарайды. Міне, осыдан тұтынушылар да мемлекеттік тілге деген немқұрайлылық танытады. Олай болса, мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтудің бірден бір тетігі–сауатты жарнама. Таңғаларлығы, е л і м і з д е ш е т е л д е н к е л е т і н т а у а р өнімдерінің қазақ тіліндегі мәтініне белгілі бір жүйеде бақылау жүргізілмейтіндігі. Ре сейде өндірілген «Алтайская крупа» ЖАҚ ның «Хлопья овсяные Геркулес «Экстра» деген жармасының мәтіні де талапқа сай болмай шықты. Қаптамадағы қазақша мәтін былай: «Үлпек сулы жармасы, «Геркулес» Экстра». 100г енімнің азықтық қундылығы: ақуыздар – 12,0г, майлар – 6,0г, кемірсулар – 51,0г, қуат құндылғы (100г): 306,0ккал/1281кДж. Қоршаған ортаның температурасы биік +23Сдан аспаған жағдайда және 70%дан аспайтын ауаның салыстырмалы ылғалдылығында». Грамматикалық байланысы жоқ, қазақша жағдайларды қамтамасыз ету, жарна ма саласындағы жосықсыз бәсекеден қорғау, жөнсiз жарнаманы болғызбау және оларға тыйым салу болып табы лады» делінген. Аталмыш заңымыздың 3бабының екінші тармағында: «Жөнсiз жарнама – мазмұнына, уақытына, тараты лу, орналастырылу орнына және тәсiлiне Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген талаптардың бұзылуына жол берiлген жосықсыз, дәйексiз, әдепсiз, көрiнеу, жалған және жасырын жарна ма» деген нақты анықтама беріліпті. Сонымен қатар жөнсіз жарнаманың түрлері де айқын көрсетіліпті. Өкінішке орай, мемлекеттік тілде қате жазылған жарнамалар жөнсіз жарнаманың түріне жатпайды екен. Осы заңның 7бабында «Жөнсіз жарнамаға тыйым салынады» деген тармақша бар. Дейтұрғанмен, мемлекеттік тілде қате жазылған жарна ма жөнсіз жарнамаға жатпағандықтан, қалай тыйым саламыз деген сауал туындайды. Қысқасы, мемлекеттік тілде қате жазылған жарнамамен күрес жүргізу қажет. Бұл заңдарымыздың солқылдақтығын көрсетеді. Сондықтан осы мәселені оңтайлы шешу үшін Балтық елдеріндегідей, арнайы Тіл по лициясын, Тіл инспекциясын құрып, заң бұзушылыққа айыппұл салынса мәселе реттелер ма еді. Сонымен қатар ҚР «Тілдер туралы» және «Жарнама туралы Заңдардың» құзыретін әлі де күшейте түскеніміз жөн. Қорыта айтқанда, қазақ тіліндегі сауатсыз жарнама «Жарнама туралы Заңға» сәйкес «жөнсіз жарнамаға» жатқызылуы керек. Ел боламыз десек, жарнама тілін түзейік, жерсу, қала, елді мекен, көшелер атауларын талапқа сай етейік.
Осындай атаулардан көз сүрінеді 6 7 №41 (1299) 15 – 21 қазан 2015 жыл
№41 (1299) 15 – 21 қазан 2015 жыл
Ұ ЛТҚА ҚЫЗМЕТ ЕТУДІҢ ҮЛГІСІ ТҰСАУКЕСЕР ӘКІМ БОЛ, ХАЛҚЫҢА ЖАҚЫН БОЛ ТАҒЗЫМ Нақтырақ айтқанда, Байқазақ батыр Жолдасбайұлы 1839 жылы Ырғыз уезінің Қызылжар жеріндегі Темірастау болы сында дүниеге келген. Руы төртқара, оның ішінде Жаншұқыр тармағына жататын Қасымның (Қаракісі) Мазы сы. Халқы мен елінің азаттығы үшін күрескен есіл ер, қазақтың батыры болған тарихи тұлға. Ресей отаршы ларына, Қоқан және Хиуа бектеріне қарсы көтерілістерге қатысқан. XIX ғасырдың екінші жартысында орыс пат шасы Жайық жағалауын өзіне қаратып алғаннан кейін кіші жүздің басқа жерлерін де жаулап алуды көздейді. Со нымен қатар жергілікті халықтың мал дарын тартып алып отырады. Байқазак батыр қазақ жерін сыртқы жаулардан қорғау үшін жорықтарға катысып, тоналған малмүліктерді қайтарып алып, дұшпандық жасаған адамдарды аяусыз жазалап отырған. Темір ноқтаға мойынсұнбаған арда мінез, удай тілімен орыстың төресін көрсе шыбжың қағатын биболысқа жақпаған Байқазақ елге сыймапты. Өзіне қарасты жақын жуығын ертіп Бесқалаға қарай кеткен. Қонырат жеріндегі Құсқана тауының етегіне қоныс теуіп 1896 жылы 57 жа сында өз ажалымен дүниеден өткен. Сүйегі сол жақта жерленген. Мәселен, жуырда Оңтүстік Қа зақстан облысының әкiмi Бейбiт Атамқұлов жұмыс сапарымен Сайрам ауданында болды. Өңiрдiң тыныс тiршiлiгiмен танысқан әкім ең алды мен Қарасу ауылындағы сүт өнiмдерi мен биокефир шығаратын «Сайрам сүт» ЖШСның жұмысымен танысты. Тәулiгiне 20 тоннаға дейiн сүт өңдеуге қауқарлы кәсiпорын бүгiнде нарыққа 28 түрлi өнiм шығарып келеді. Серiктестiк директоры Уәлихан Жамалбектiң сөзіне қарағанда кәсiпорын жақында сыр және балмұздақ өңдейтiн жаңа цех ашуды жос парлап отырған көрінеді. – Ол үшiн Ресейдiң Барнаул қаласы нан қажеттi құралжабдықтар алды рып жатырмыз. Цех iске қосылса, 10 жаңа жұмыс орны ашылады. Қажеттi шикiзатты келiсiмдi бағамен жергiлiктi тұрғындардан аламыз. Өнiмдi Сайрам, Түлкiбас, Сарыағаш, Төлеби аудандары мен Шымкент, Тараз, Арыс, Түркiстан қалаларына саудалаймыз, – дейдi Уәли хан Батырбекұлы. Жергiлiктi 60 адамды жұмыспен қамтып отырған серiктестiк жұмысына облыс әкімі Бейбiт Бәкiрұлы оң бағасын берiп, кә сiп орын басшысына жалақыны кө бей тудiң мүмкiндiктерiн қарастыруды айтты. Мұнан соң облыс басшысы Ақсу ауылында орналасқан «Golden Nomad» тiгiн фабрикасында болды. Бұл – ер лер костюмiн тiгумен айналысатын республикадағы бiрденбiр фабрика. Былтыр ғана iске қосылған кәсiпорында «Жұмыспен қамту – 2020 жол картасы» бағдарламасы аясында жергiлiктi 80 адам еңбек етуде. «Бизнестiң жол кар тасы – 2020» бағдарламасы арқылы 110 миллион теңге алған кәсiпкер жылына 26 400 дана костюм, 52 800 дана шалбар тiгуге қауқарлы екенiн айтады. Сапалы отандық тауарға қолдау бiлдiрген облыс басшысы 25 мың теңгеге «Қазақстанда жасалған» сауда белгiсiмен тiгiлген костюм сатып алды. Фабрика басшысы Жанаргүл Жаңабекова жұмысты жан дандару мақсатында алдағы қараша айын да әйелдерге арналған киiм тiгетiн цех ашуды жоспарлап отырғанын жет кiздi. Облыс әкiмi отандық тауар өн дi рушi кәсiпкерге жанжақты қолдау бо латынын айтты. Аймақ басшысының жұмыс сапары Манкент ауылындағы «ЕтАгроМан кент» СТКда жалғасты. Селолық тұтыну кооперативiнiң негiзгi жұмысы мал шаруашылығы, оның iшiнде мал бордақылаумен айналысады. Мұнда Павлодар облысынан әкелiнген 600 бас қазақтың ақбас сиыры бағылуда. Жылына 4500 тонна ет алынады. Өнiмдi негiзiнен Алматы, Тараз, Шымкент, Қызылорда облыстарына шығарады. Кооператив аумағында аудан әкiмi Уәлихан Қайназаров ай мақ тың ауылшаруашылығын дамыту ба Тұсаукесерді белгілі жазушы, пу блицист Талғат Айтбайұлы жүргізіп отырды. Алғашқы сөзді сатирикжазу шы, халықаралық «Алаш» сыйлығының лау реаты Ғаббас Қабышұлы алып, кі тап туралы ойларымен бөлісті. «Бұл кітап дәрігер болатын жастардың қай қайсысына да өнеге болады. Дәрігер мамандығы адалдықты талап етеді. Арлы да адал болыңдар» деген жа зушы, біздің елімізде дәрігерлердің жалақысы төмен екендігін алға тартып, өзінің атынан Мемлекет басшысы на хат жолдағанын, дәрігерлер мен мұғалімдердің еңбекақыларына назар аударуын жеткізгенін атап өтті. Публицистжазушы Молдағали Матқан өзінің жүріп өткен жолымен кейінгі ұрпаққа үлгіөнеге болып келе жатқан азаматтың адамгершілік қырларына тоқталды. Жастарды елге адал қызмет етуге, елдің патриоты болуға шақырды. Сондайақ С.Бердәу летовтің әріптестері, зиялы қауым өкілдері естеліктерімен бөлісіп, авторға шығармашылық табыс тіледі. Аталған еңбек үш бөлімнен тұрады. Алғашқы бөліміне автордың әр жыл дары жазылған жазбалары енсе, екінші бөлімде әріптестерінің естеліктерін Қазақтың көрнекті жазушысы, драматург, көсемсөзші Жүсіпбек Аймауытұлының есімі қалың қазақ қауымына жақсы белгілі. Алаштың аяулы азаматы өзінің қысқа ғұмырында артына аса бай, бағалы әдеби, ғылыми мұралар қалдырды. Оқырман назарына М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Бас ғылыми қызметкері, филология ғылымының докторы, профессор, жүсіпбектанушы Айгүл Мұхамедсерікқызы ІСІМАҚОВА МЕН болған сұхбат ұсынылып отыр. БАЙҚАЗАҚ БАТЫР қоры құрылды
ДӘРІГЕР
ЖАЗБАЛАРЫ Жуырда Байқазақ батырдың А қ т ө б е ө ң і р і н д е г і ұ р п а қ т а р ы б а б а л а р ы н ы ң р у х ы н ұ л ы ғ ы л а у мақсатында бас қосып, келелі шаруа лардың басын қайыру төңірегінде мәслихат құрды. Ырғыз ауданының ә к і м і М е й і р х а н Д у а н б е к о в т і ң қ о л д а у ы м е н « Б а й қ а з а қ б а т ы р » Қоғамдық қоры құрылып, оның төрағалығына осы өңірге белгілі аза мат, кәсіпкер Абай Ноғаев сайланды. Абай Ноғаевтың тікелей мұрындық болуымен осыдан біраз бұрын Шалқар қаласында Байқазақ батырға ас беріліп, мұндағы бір көшеге батырдың есімі берілетін болған еді. Қоғамдық қор мүшелерінің ұйытқы болуымен Қарақалпақстандағы Құсқанаты деген тау етегіндегі Сүйін Ишанның қорымынан Байқазақ батырдың сүйегі жатқан жерден топырақ алынып, ол Ырғыз ауда нындағы Құрылыс селосына жет кізілді. Болашақта осы топырақ әкелінген аумақтан батырдың үлкен кесенесі тұрғызылмақ.
ғытындағы жұмыстарымен таныс тыр ды. Облыс әкімі үш ауысымда оқитын М.Мақатаев атындағы жалпы орта мектептiң жағдайымен де таныс ты. 1 9 6 4 ж ы л ы б а л а б а қ ш а ғ а а р н а п салын ған ғимарат 1990 жылдан берi ыңғай лас тырылған мектеп жұмысын жалғастырып келедi. Бүгiнде мұнда 720 оқушы бiлiм алуда. Бiр сыныпта 2530 оқушыға дейiн оқиды. Аудан әкiмдiгiнiң бiлiм бөлiмi басшысының мәлiмдеуiнше, өңiрде үш ауысымда оқитын 8 мектеп бар. Биыл үш мектептiң құрылысы жүрiп жатыр. М.Мақатаев атындағы бiлiм ұясына жаңа ғимарат салу 2017 жылға жоспарланып отыр. Облыс басшысы бiлiм ошағының жайы мен жете танысып, мәселенi шешу үшiн барлық мүмкiндiктi қарастыратынын жеткiздi. Сапар бағдары «STRATUS OIL» кешенiнде жалғасты. Кешен мұнайды сақтау және өңдеумен айналысады екен. Жоба құны 4 млрд. 650 миллион теңге болып отырған бұл кәсiпорын алдағы уақытта жанаржағармай шығаруды жоспарлауда. Жобаның өндiрiстiк қуаты жылына 250375 мың тонна мұнай өңдеуге қауқарлы. Кәсiпорын бүгiнгi таңда 160 адамға жұмыс тауып берген. Өңiр басшысы өндiрiс басшылығына тек шикiзатпен шектелмей, одан сапалы өнiм алу қажеттiлiгiн айтты. Сайрам – халқы көп әрi өндiрiс орындары мол шоғырланған аудан. Тұрғындары несiбесiн жерден терiп жеуге бейiмделген. Осындай ырысты жердiң бүгiнгi ахуалына қаныққан об лыс басшысы өңiрдегi серпiндi қа дам дарға оң бағасын берiп, ондағы өнiм өн дi рушiлерге қолдауды күшейтудi тапсырды. Облыс әкімінің атбасын бұрған тағы бір елді мекен – Арыс қаласы болды. Бұл сапарында Б.Атамқұлов құнарлы жерлерді тиімді пайдалану мәселесіне бірінші кезекте назар аударды. – Арыста, жалпы оңтүстiк өңiрде игерiлмей бос жатқан жер болмауы керек. Егiстiктi кәдеге жаратпай, босқа құнарсыздандырып жатқан шаруалар дан жердi қайтарып алып, оны тиiмдi пайдаланып, мол өнiм алатын, жұртты жұмыспен қамтитын азаматтарға беру керек» деген ол бұл орайда бірқатар н а қ т ы т а п с ы р м а л а р б е р д і . А р ы с қаласының әкiмi Сейiт Ертайға игерусiз а л қ а п т а р д ы м е м л е к е т к е қ а й т а р у бағытындағы жұмысты күшейтудi тапсырды. «Бос жатқан жерлердiң қожайындарының арасында жоғары лауазымды тұлғалар болса, маған тiзiмiн бер, олармен де жұмыс iстейтiн бола мыз» дедi өңiр басшысы.
Оңтүстiк Қазақстан облысы оқуға болады. Үшінші бөлім арнау өлеңдер мен құттықтауларға арналған. Жиын барысында қаламгердің шығар ма шылығынан қойылым көр сетіліп, отбасы мұрағатынан фотоаль бом ұсынылды. Елімізге белгілі өнер қай рат керлері әннен шашу шашып, ардақты азаматтың мерейін өсір ді. Жиын соңында Сүлеймен Бердәу ле тов ұйымдастырушыларға өзінің ақжарма тілегін жеткізді. «Бұл ең бектің барлығы жүрек қалауым мен жасалған дүние еді. Бүгін маған құр мет көрсетіп, осы еңбегімді ба ғалап жатырсыздар. Төбем көкке бір елі ғана жетпей тұр деп айта аламын. Өмір соқпақтары кейде адамды қа нат тандырады, жігерлендіреді, мен де өмірдің талай соқпағынан өттім. Мамандықтың ең кереметі – медици на, көңіліне кірбің түсіп, ауырсынып келген науқастан алғыс, бата алу дың өзі бір ғанибет. Дәрігердің міндеті – қажет ке зінде көмек қолын созу. Сондықтан болашақ меди ци на қызметкерлеріне айтарым – үнемі ізденісте жүріңдер, оқың дар, үйреніңдер» деп медицина колледжінің кітапханасына төл туын ды сының бірнеше данасын тарту етті. Бағдагүл БАЛАУБАЕВА кітапханаларында отырып, қазақ да ласында шыққан газетжурналдар мен Алаш зиялыларының жазған мақалаларын түгендеп, библиографиясын түзген. Ол кезде Алаш азаматтарының аттарын атауға тыйым салғандықтан, тек қана мақалалардың библиографиясын жа сады. Бұл тақырыпта докторлығын да қорғай алмады. Осы кісінің айтуы бой ынша, Ж.Аймауытұлының 16 бүркеншік есімі болған. Үшкөлтай Субханбердина – қазақтың «Дала уәлаяты» болсын, қай газетжурналы болса да ондағы м а қ а л а л а р д ы ң ж о ғ а р ы д е ң г е й д е жазылғандығын, XIX ғасырдан бастап қазақ журналистикасы көсемсөзінің кәсіби деңгейге көтерілгендігін дәлелдеп кеткен ғалым. Ж.Аймауытұлының күні бүгінге дейін айтылмай келе жатқан қыры – оның фель е тондары. Бұл туралы кезінде профессор Т.Қожекеев жазған, бірақ Қожекеевтің зерттеулерінен кейін Аймауытұлының сатирасы мен сыны айтылмай келеді. «Сауатсыздықты жою», «Мал бас садақасы ма, бас мал садақасы ма?», «Мысыққа ойын, тышқанға өлім» тағы басқа фельетондарында елдің жағымсыз мінезқұлқын, ісәрекетін сынай оты рып, халықты жаман әдеттерден арылуға шақырған. Жай бір күлдіргі әңгіме айтып отырғандай болып, қазақтың мінін тайға таңба басқандай көрсеткен. Қазақтың ақсақалдары балаларының қателіктерін өйтпебүйтпе деп түзетпеген. Басқа біреуді тұспалдап, сырттан мысалдар ала ген екен. Жазушы өз шығармасындағы оқиғаларды басынан кешпесе, кейіпкер ғып алған баланың психологиясын, ойын жеткізе алмас еді. Жалпы, бұл роман да аласапыран кездің өзінде де, қазақ баласының өз басына ие болып, тектілік танытуы бейнеленген. Әлем әдебиетінде «роман воспи тание» деген жанр бар, қазақшаласақ романтәрбие болып аударылады ғой. ЖанЖак Руссо, Дидро шығармалары осы жанрға жатады. Бұл жанрды қазақ тілінде іске асырған – Ж.Аймауытұлы. Әлемдік әдебиеттану анықтағандай, әдебиет өзі үшін жазылмайды, әр халықтың тарихы, кейіпкердің тарихы ретінде жазылады. Ол кейіпкердің тарихы нанымды болу үшін міндетті түрде бала кезінен басталуы ке рек. Қазақ әдебиетінде Қартқожадан басқа баланың тарихы әлемдік психологиялық роман негізінде әлі жазылған жоқ. «Қартқожа» – 1916 жылғы Ұлтазаттық көтеріліс туралы жазылған тұңғыш роман. 1914 жылы патша Жарлығымен, қазақ жас тарын қара жұмысқа алу басталды. Қарап отырсаңыз, қазақтарды кемсітіп бұлардың қолынан тек қара жұмыс келеді, мылтық ұстатуға болмайды» деген түсініктегі төмендету. Осыған намыстанған Жетісу қазақтары көтеріліске шықты. Романда Қартқожаның образы арқылы көтерілістің себепсалдары, қазақтардың өзара ішкі түсінбеушіліктері толық ашылған. Ж.Аймауытұлы 19261928 жылдар аралығында Шымкенттегі педтехни кумның директоры болған. «Ақбілек» р о м а н ы н о с ы ж ы л д а р ы ж а з ғ а н . М.Ж.Көпейге жазған екінші хатын да: «Екі жарым ай болды үйден түзге шықпағаныма. Бір роман жазып бітірдім, өзіңіз көрген «Қартқожадан» үлкендігі екі есе болады. Бар ойым, ынтам, рухым сол романға кетіп тап жынды кісідей болыппын. Дос ты, жолдасты, құрметті, қымбат ағаны ұмытып кете жаздап пын» деп жазыпты. Жүсіпбектің бұл хатындағы сөздерінен не түйсінеміз десеңіз, жазушының шалқар шабытын, шығармашылықтың рақатын сезінген, та лантты қаламгердің қаламының қарымын сезінеміз. «Ақбілек» романынан бұрын 1924 жылы «Елес» әңгімесін жазған. Осы әңгімеде жазушы келешек «Ақбілек» романының сюжетін айта кетеді. Ро манды жазу идеясы жазушыға осы әңгімеден кейін келген. Әңгімедегі мына бір сөйлемге қарайықшы: «Қазақ даласын
бірақ сөйлемге сол кезеңнің қасіретін сыйғызған. Ресей жерінен қашып Алтай арқылы Қытайға бара жатқан ресейдің ақ гвардияшылары мамыражай жатқан қазақ ауылдарын қырғынға ұшыратты. Әйелқыздарын қорлады, ауылдарды өртеді.
Жазушы «Ақбілекте» тектілік пен тексіздікті, адамдардың мінезіндегі ұсақтықты, ру арасындағы таластарты сты Мұқаш образы арқылы ашқан. Бұл ро манда шілдехана, сүндетке отырғызу, қыз ұзату сияқты қазақтың салтдәстүрі кере мет суреттелген. Ақбілектің жеңгелерінің ақылмен жасаған ісәрекеттері – өзінше бір жатқан институт. Автор қазақтың абыройын сақтаған жеңгелердің қасиетін даралап жазған. Романның өн бойы нан, қазақ халқының ақылдылығы, парасаттылығы, қандай сәнсалтанатпен өмір сүргендігіне көз жеткізесіз. Жүсіпбектің мықты психолог ма ман екені осы романда ерекшеленеді. Ақбілектің көрген азабын, толғақ қысқан кездегі жан қиналысын, ер адам бола тұра өз жүрегімен сезініп жазғанына таңғалмасқа шараң жоқ. Мен осы ро ман жайлы Мәскеуде лекция оқығанда дәл осы сюжеттерді қалай жеткізерімді білмедім. Ресей жазушылары өте жоғары баға берді. Жүсіпбектің аштық жылдарындағы қызметі де тарихта белгілі. Ауқаттылардан жылу жинап оны қарайған елге тарату деген бір абыройсыз жұмыс болды. Елі, жұрты үшін Жүсіпбек осындай қиын жұмыстың да басынан табыла білді. Жазушыны қаралау мақсатында «Елге таратқан дүниелеріңнің есебін бер, кімге не бергенің туралы қолхатың қайда?» деп тергеудің астына алды. Өзіңіз ойлаңызшы, аштан қырылып, мүшкіл халде жүрген қай адам сізге қолхат жазып берсін. Сонда Жүсіпбек: «Төбеде Алла көріп тұр» деп жауап берген екен. Жалпы Жүсіпбек, Әлихан, Ахмет, Міржақыптардың басты бір ерекшелігі – бұлар Құран жолымен жүрген, ауызында бісмілләсы бар адамдар. Аштан қынадай қырылып жатқан халыққа жиналған дүниені талантаражға салды деп жала жабу – Жүсіпбекке жасалған үлкен қиянат болатын. Ж.Аймауытұлы әлем әдебиетінен біраз аудармалар жасаған аудармашы. Мәскеуде жүргенде Толстойдың алдына барып, сол кездегі Андрей Белый болсын, Ресейдің жетекші жазушыларымен пікір алысып жүрген әдебиетші. Сондықтан болар Кон рад Беркович, Рабиндранат Тагор, Джек Лондон, Гогольді керемет аударған. Че ховты аударып жатырмын деген хаты бар. Аудармасы жоқ, жоғалған. Бұл да біздің жүсіпбектанудағы бір өкінішіміз. Чеховты ХХ ғасыр басында ешкім аударған жоқ. А.Байтұрсынұлы – ғалым, Ә.Бөкейхан – саясаттанушы, Мағжан – ақын. Мен ойлаймын, Жүсіпбек қана аударған болуы керек. Неге десеңіз, екеуінің көркемдік шығармашылықтары деңгейлес. «Жүсіпбек Аймауытұлын әңгіме, дра ма, роман, мақала, пьеса, повестері, тіпті психология кітабындағы әр сөзіне қарап, қазақтың мемлекеттілігін, қазақ деген ұлт бар екенін мойындатқан, ұлттық мүддені қорғаудағы шығармашылықтың басында тұрған ұлт қайраткері» ретінде қадірін білуіміз керек. жүктеу/скачать 2,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|