Бухгалтерлік есеп

230
   Дт                      Кт                     Сома                     Ескерту
  1317        —       4110        =      1000000          3 типті операция
  А (+)                 П (+)
2)  құрылыс  материалдары  келіп  түсуінің  нәтижесінде  сол  шот-
фактураға  сәйкес,    140000  теңге  мөлшерде  өтелуге  тиіс  ҚҚС-ның 
сомасы пайда болды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше 
болады: 
 Дт                       Кт                      Сома                      Ескерту
1420         —        4110        =        140000            3 типті операция
А (+)                     П (+) 
Енді міндеттемелердің кему (орындалу) жағдайларын қараймыз. 
 
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің кемуі (орындалуы)
Аталмыш  жағдайларда  олар  дебет  бойынша  өтеді.  Бұл  жерде 
біз  кәсіпорын  тауар-материалдық  қорларының  құны  қандай  эле-
менттерден пайда болады немесе есептелетін міндеттемелер қандай 
көздерден ұсталатынына назар аударуымыз керек.
а) Ұзақ мерзімді қарыздарды төлеу (жабу).  Бұл операциялар № 4010, 
4020  «Ұзақ  мерзімді  қарыздар»  шоттарының  дебеті  бойынша 
бейнеленеді.  Несиелердің  жабылуы  (төленуі)  болатындықтан, 
шаруашылық операция № 1010, 1040 шоттардың кредитінен № 4010, 
4020 шоттардың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше 
болады:  
        Дт                              Кт                                Құжаттар
4010—4020                                1010,  1040            Келісімдер,  несиелерді 
есептеу
                                            бойынша есептер, төлем тапсырмалары  
  
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  активі  мен 
пассиві кемитін 4 типті «Пассивті-активті» операция орын алады. 

231
Бір жағынан кәсіпорынның ақша қаражаттары, екінші жағынан бір
 
мезгілде  сол  сомада  несие  берушілерге  кредиторлық  қарыздары 
кемиді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорын  2005  жылы  наурыз  айының  29 
жұлдызындағы    №  857  төлем  тапсырмасы  мен  банктің  келісім 
шартына сәйкес, 500000 теңге сомада банктің ұзақ мерзімді несиесін 
жапты  (төледі).  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік  жазу  төмендегіше 
болады: 
    Дт                          Кт                    Сома                 Ескерту
  3010         —          1040        =      500000         4 типті операция 
  П (-)                       А (-)
ә)  Еншілес  (қауымдастырылған)  ұйымдарға  ұзақ  мерзімді  кре-
диторлық  берешектерді  жабу  (төлеу).  Бұл  операциялар  №  4120—
4140  «Еншілес  (қауымдастырылған)  ұйымдарға  ұзақ  мерзімді 
кредиторлық  берешек»  шоттарының  дебеті  бойынша  бейнеленеді. 
Еншілес  (бағынышты)  ұйымдарға  кредиторлық  қарыздар  жабы-
латындықтан,  шаруашылық  операция    №  1010—1040  шоттардың 
кредитінен  дебетіне  жасалады.  Бухгалтерлік  жазу  төмендегіше 
болады:  
 
         Дт                           Кт                                Құжаттар
  4120—4140             1010, 1040         МСИ-ның декларацияларын
                                                         есептеу бойынша есептер, шот- 
                                                     фактуралар, төлем тапсырмалары, 
                                                                       квитанциялар 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  активі  мен 
пассиві кемитін 4 типті «Пассивті-активті» операция орын алады. 
Бір  жағынан  кәсіпорынның  ақша  қаражаттары,  екінші  жағынан 
бір  мезгілде  сол  сомада  еншілес  ұйымдар  бойынша  кредиторлық 
қарыздары кемиді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорын  2005  жылы  маусым  айының  30 
жұлдызындағы  № 174 төлем тапсырмасына сәйкес, 2200000 теңге 
сомада еншілес ұйымдарға ұзақ мерзімді қарызын жапты (төледі). 

232
Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
  Дт                     Кт                   Сома                            Ескерту
4120        —       1040       =      2200000                4 типті операция 
П (-)                   А (-)
 
 б) Алынған ұзақ мерзімді аванстарды жабу. Олар бойынша есептер 
№  4410  «Алынған  ұзақ  мерзімді  аванстар»  пассивті  шоттарының 
дебеті  бойынша  бейнеленеді.  Бұрын  алынған  аванстардың  жа-
былуы  (төленуі)  болғандықтан,  шаруашылық  операция  №  1010, 
1040  шоттардың  кредитінен  №  4410  шоттың  дебетіне  жасалады. 
Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:  
 Дт                           Кт                                      Құжаттар
4410                  1010, 1040              Келісімдер, салыстыру актілері, 
                                                                  төлем тапсырмалары  
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  активі  мен 
пассиві кемитін 4 типті «Пассивті-активті» операция орын алады. 
Бір  жағынан  кәсіпорынның  ақша  қаражаттары,  екінші  жағынан 
бір  мезгілде  сол  сомада  алынған  аванстар  бойынша  кредиторлық 
қарыздары кемиді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорын  2005  жылы  ақпан  айының  29 
жұлдызындағы  №  439  төлем  тапсырмасы  мен  келісім  шартына 
сәйкес, 1700000 теңге сомада тауар-материалдық қорларды жеткізіп 
беру үшін бұрын алынған ұзақ мерзімді авансты жапты (төледі). Бұл 
жағдайда бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:  
 Дт                       Кт                    Сома                      Ескерту
4410       —        1040       =       1700000            4 типті операция 
П (-)                   А (-)
в)  Жеткізушілерге  ұзақ  мерзімді  кредиторлық  қарыздарды 
жабу  (төлеу).  Бұл  операциялар  №  4110  «Жеткізушілерге  берілетін 
ұзақ  мерзімді  берешек»  пассивті  шотының  дебеті  бойынша 
бейнеленеді. Жеткізушілерге кредиторлық қарыздарды жабу (төлеу) 

233
болғандықтан,  шаруашылық  операция  №  4110  шоттың  дебетіне
 
№ 1010, 1040, 1210—1240, 1610, 3010—3020 шоттардың кредитінен 
жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:  
        Дт                          Кт                                     Құжаттар
                               2110—2140            Келісімдер, шот-фактуралар, 
 4110                       2910           жүкқұжаттар, төлем тапсырмалары,
                               1010, 1040                       квитанциялар
                               3010—3020 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  активті 
және  пассивті  шоттар  орналасқан.  Активті  шоттар  (№  1040,  1210, 
1610)  орналасқан  кезде  баланстың  активі  мен  пассиві  кемитін 
4  типті  «Пассивті-активті»  операция  орын  алады.  Бір  жағынан 
кәсіпорынның  материалдық  ресурстары  мен  ақша  қаражаттары, 
екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  оның  жеткізіп  берушіге 
кредиторлық қарыздары кемиді. 
Пассивті шот (№ 3010) орналасқан кезде баланстың пассивінде тек 
қана өзгерістер болатын 2 типті «Пассивті-пассивті» операция орын 
алады. Бір жағынан кәсіпорынның жеткізіп берушіге кредиторлық 
қарыздардың  көлемі  кемиді,  ал  екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол 
сомаға оның несиелер бойынша кредиторлық қарыздары көбейеді. 
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар  келтіреміз:  1)  кәсіпорын  2005  жылы  тамыз  айының 
16  жұлдызындағы  №    951  төлем  тапсырмасына  сәйкес,  2600000 
теңге  сомаға  ұзақ  мерзімді  берешек  есебінен  берілген  құрылыс 
материалдары  үшін  жеткізушінің  шоттарын  төледі.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:  
   Дт                      Кт                Сома                        Ескерту
 4110       —        1040      =    2600000            4 типті операция
 П (-)                   А (-)
2) кәсіпорын ұзақ мерзімді берешек есебінен алынған құрылыс 
материалдары үшін 2005 жылы мамыр айының 17 жұлдызындағы 
№2  салыстыру  актісі  мен  шот-фактураға  сәйкес,  1500000  теңге 
сомаға  айырбастау  (бартер)  жасады.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік 

234
проводка төмендегіше болады:  
  Дт                       Кт                    Сома                    Ескерту
4110         —        2110        =     1500000         4 типті операция
П (-)                    А (-)
3) кәсіпорын бұрын алынған ұзақ мерзімді аванстар есебінен 2005 
жылы  шілде  айының  23  жұлдызындағы  №11  салыстыру  актісіне 
сәйкес,  170000  теңге  сомада  жерді  күрделі  тегістеуге  пайдаланған 
су  үшін  есеп  айырысты.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік  проводка 
төмендегіше болады:  
 
  Дт                       Кт                     Сома                     Ескерту
4110         —        2910         =       170000           4 типті операция
П (-)                     А (-)
4) кәсіпорын банкіден алынған ұзақ мерзімді қарыздар есебінен 
2005  жылы  қазан  айының  23  жұлдызындағы  банктің  келісімі  мен 
№  18  төлем  тапсырмасына  сәйкес,  3700000  теңге  сомада  жеткізіп 
берушіден алынған табақ металл үшін есеп айырысты. Бұл жағдайда 
бухгалтерлік проводка төмендегіше болады:  
 Дт                       Кт                        Сома                     Ескерту
4110          —      4010          =        3700000           2 типті операция
П (-)                    П (+)
Сонымен,  біз  4  бөлімнің  шоттары  бойынша  шаруашылық  опе-
рацияларды құрудың үлгілерін қарап, талдадық. 
 
 

235
V. БӨЛІМ. КАПИТАЛ МЕН РЕЗЕРВТЕР
 
Бұл  бөлімнің  пассивті  екені  және  5  (№  50,  51,  52,  53,  54) 
бөлімшелерден  тұратындығы  кестеден  көрініп  тұр.  Капиталдың 
түрлері пассив болып табылады, өйткені ол шаруашылық құралдар, 
ақша қаражаттарының  және т.б. пайда болу көзін бейнелейді. 
Капитал элементтерінің пайда болуын (есептелуін) қараймыз.
Бұл  жағдайда  олар  кредит  бойынша  өтеді.  Бұл  жерде  біз  капи-
талдың  қандай  элементтерден  ұйымдастырылатынын  немесе  ол 
қандай баптарға алып барылуына назар аударуымыз керек.
а)  Капиталды  жариялаудан  (тіркеуден).  Бұл  шаруашылық 
операциялар  №  5  «Капитал  мен  резервтер»  бөлімінің  пассивті 
шоттарында  бейнеленеді.  Жарияланған  капитал  құрылтайшылар 
мен  қатысушылардың  салымдары  есебінен  жарияланатындықтан, 
шаруашылық операция № 5010 шоттың  кредитінен № 5020 шоттың 
дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
   Дт                                Кт                               Құжаттар
 
5020            —              5010                   Құрылтай құжаттары,  
                                                      жалпы жиналыстың хаттамалары
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шот  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  пассивінде  тек 
қана өзгерістер болатын 2 типті «Пассивті-пассивті» операция орын 
алады.  Бір  жағынан  жарғылық  капитал  жарияланады  (тіркеледі), 
екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  оның  пайда  болу  көздері 
бойынша  міндеттемелер  келіп  шығады.  Бұл  жағдай  жазудың  дұ-
рыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  жаңадан  ұйымдастырылған  кәсіпорында 
2007  жылы  мамыр  айының  17  жұлдызындағы  ұжымның  жалпы 
жиналысының  №  29  хаттамасына  сәйкес,  құрылтайшылар  мен 
қатысушылардың  салымдары  есебінен  10000000  теңге  мөлшерде 
жарғылық капитал жарияланды (тіркелді). Бұл жағдайда бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:
   Дт                     Кт                  Сома                        Ескерту
  
5020       —       5010        =    10000000           2 типті операция
П (-)                  П (+)

236
ә) Жарияланған капиталға салымдар есебінен. Бұл шаруашылық 
операциялар № 2710, 2730 «Материалдық емес активтер», 2410—2417, 
2510, 2520, 2930 «Негізгі құралдар», 1310—1317 «Тауар-материалдық 
қорлар», 1330, 1350 «Тауарлар», 1010, 1020, 1040 «Ақшалар» активті 
шоттарында  бейнеленеді.  Салымдар  жағдайында  жоғарыда  көр-
сетілген тауар-материалдық құндылықтар дебеттік жағында орна-
ласқандықтан,  шаруашылық  операцияның  жазуы  №  5020  шоттың 
кредитінен  жоғарыдағы  шоттардың  дебетіне  жасалады.  Проводка 
төмендегіше болады:
 Дт                                   Кт                               Құжаттар
   2710, 2730
 2410—2417                   5020     Құрылтай құжаттары, көшірмелер,
 1310—1317                       жүкқұжаттар, қабылдау-өткізу актілері,
 1330, 1350, 1010, 1020, 1040               кіріс кассалық ордерлер 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  активі  мен 
пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция орын алады. 
Бір  жағынан  кәсіпорын  активтері  мен  ақша  қаражаттары,  екінші 
жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  оның  жарғылық  капиталының 
мөлшері көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар келтіреміз: жаңадан ұйымдастырылған кәсіпорында 
2007  жылы  қаңтар  айының  26  жұлдызындағы  ұжымның  жалпы 
жиналысы  №  2  хаттамасының  шарттарына  сәйкес,  жарияланған 
капиталға құрылтайшылармен төмендегілер енгізілді:
1)  800000  теңгеге  бағдарламалармен  қамтамасыз  ету.  Бұл 
жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:  
 Дт                    Кт                Сома                          Ескерту
  
2711       —     5020      =     800000               3 типті операция
А (+)               П (+) 
2) 1200000 теңгеге көлік құралдары. Бұл жағдайда бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:  
 Дт                    Кт                 Сома                          Ескерту
  
2414       —      5020      =    1200000               3 типті операция
А (+)                П (+)

237
3)  2800000  теңгеге  құрылыс  материалдары.  Бұл  жағдайда  бух-
галтерлік жазу төмендегіше болады:  
  Дт                    Кт                    Сома                      Ескерту
  
1317       —      5020       =      2800000              3 типті операция
А (+)                П (+)
4) 1600000 теңге сомада қолма-қол ақша. Бұл жағдайда бухгал-
терлік жазу төмендегіше болады:  
 Дт                    Кт                     Сома                     Ескерту
  
1010       —     5020         =      1600000          3 типті операция
А (+)               П (+)
б)  Номиналды  құн  бойынша  айналымнан  акцияларды  алып 
тастаудан.  Бұл  шаруашылық  операциялар  №  5010  «Жарияланған 
капитал» пассивті шотында бейнеленеді. Акцияларды айналымнан 
алып тастау номиналды құн бойынша болатындықтан, шаруашылық 
операциялардың  жазуы  №  5010  шоттың  дебетіне  №  5210  шоттың 
кредитінен жасалады. Проводка төмендегіше болады:
  Дт                                    Кт                               Құжаттар
5010              —               5210           Жиналыстардың хаттамалары,  
                                                                қайта тіркеу құжаттары 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шот  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  пассивінде  тек 
қана өзгерістер болатын 2 типті «Пассивті-пассивті» операция орын 
алады. Бір жағынан кәсіпорын құрылтайшылары мен қатысушылары 
салымдарының көлемі, екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға оның 
жарғылық  капиталы  көбейеді.  Бұл  жағдай  жазудың  дұрыстығын 
білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорында  2007  жылы  тамыз  айының  23 
жұлдызындағы  ұжымның  жалпы  жиналысы  №  6  хаттамасының 
шарттарына  сәйкес,  3200000  теңге  сомаға  меншікті  акциялар 
айналымнан  алынып  тасталды.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік  жазу 
төмендегіше болады:  

238
  Дт                        Кт                  Сома                      Ескерту
  
5010         —         5210       =     31200000          2 типті операция
П (-)                      П (+)
в) Кәсіпорынның акцияларын құрылтайшылар мен акционерлер 
тарапынан  ақша  немесе  басқа  мүлік  арқылы  алудан.  Бұл  ша-
руашылық  операциялар  №  2710,  2730  «Материалдық  емес  актив-
тер»,  2410—2417,  2510,  2520,  2930  «Негізгі  құралдар»,  1310—1317 
«Тауар-материалдық  қорлар»,  1330,  1350  «Тауарлар»,  1010,  1020, 
1040  «Ақшалар»  активті  шоттарында  бейнеленеді.  Салым  ретінде 
жоғарыда  көрсетілген  тауар-материалдық  құндылықтар  дебеттік 
жағында орналасқандықтан, шаруашылық операцияның жазуы жо-
ғарыдағы шоттардың дебетіне № 5020 шоттың кредитінен жасалады. 
Проводка төмендегіше болады:
 Дт                               Кт                                 Құжаттар
  2710, 2730
  2410—2417                                511                      Құрылтай  құжаттары, 
көшірмелер,
 1310—1317                       жүкқұжаттар, қабылдау-өткізу актілері, 
 1330, 1350, 1010, 1020, 1040          кіріс кассалық ордерлер 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті  шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  активі  мен 
пассиві көбейетін 3 типті «Активті-пассивті» операция орын алады. 
Бір  жағынан  кәсіпорын  активтері  мен  ақша  қаражаттары,  екінші 
жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  оның  жарғылық  капиталының 
мөлшері көбейеді. Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  жаңадан  ұйымдастырылған  кәсіпорында 
2007  жылы  мамыр  айының  24  жұлдызындағы  ұжымның  жалпы 
жиналысы  №  6  хаттамасының  шарттарына  сәйкес,  жарияланған 
капиталға құрылтайшылармен төмендегілер енгізілді:
1)  1800000  теңгеге  бағдарламалармен  қамтамасыз  ету.  Бұл 
жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:  
 Дт                   Кт                  Сома                            Ескерту
  
2711       —     5020      =     1800000                 3 типті операция

239
А (+)               П (+)
2) 2100000 теңгеге көлік құралдары. Бұл жағдайда бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:  
  Дт                          Кт                      Сома                   Ескерту
  
2414          —         5020       =        2100000         3 типті операция 
А (+)                      П (+)
3) 1900000 теңгеге құрылыс материалдары. Бұл жағдайда бухгал-
терлік жазу төмендегіше болады:  
  Дт                          Кт                      Сома                     Ескерту
  
1317          —         5020        =        1900000          3 типті операция  
А (+)                      П (+) 
4) 3200000 теңге сомада қолма-қол ақша. Бұл жағдайда бухгал-
терлік жазу төмендегіше болады:  
  Дт                         Кт                       Сома                     Ескерту
  
1010           —        5020         =        3200000          3 типті операция
А (+)                      П (+)
5)  2000000  теңге  сомада  тауарлар.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:  
  Дт                         Кт                       Сома                       Ескерту
  
1330         —         5020         =        2000000           3 типті операция
А (+)                     П (+)
г) Капитал резервтеріне қаржы бөлуден. Бұл шаруашылық опера-
циялар № 5430 «Өткен жылдардағы пайда (залал)» пассивті шотында 
бейнеленеді. Резервтік капитал бөлінбеген пайданың есебінен ұйым-
дастырылып және кредиттік жағында болатындықтан, шаруашылық 
операцияның жазуы № 5430 шоттың дебетіне № 5310, 5340 шоттар-

240
дың кредитінен жасалады. Проводка төмендегіше болады:
  Дт                            Кт                                        Құжаттар
5430         —        5310, 5340               Кәсіпорын жарғысы, есептер, 
                                                                         қаржы бөлулер
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шот  орналасқан.  Бұл  жағдайда  баланстың  пассивінде  тек 
қана өзгерістер болатын 2 типті «Пассивті-пассивті» операция орын 
алады. Бір жағынан кәсіпорынның резервтік капиталы көбейеді, ал 
екінші  жағынан  бір  мезгілде  сол  сомаға  оның  бөлінбеген  табысы 
кемиді. 
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: