Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы
ТАҚЫРЫП. ФИЛОСОФИЯ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
жүктеу/скачать 1,15 Mb.
|
Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Ғылым философиясының пəні мен негізгі мəселелері
| 1 ТАҚЫРЫП.
ФИЛОСОФИЯ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ - ФИЛОСОФИЯЛЫҚ БІЛІМНІҢ САЛАСЫ Дəріс мақсаты: Ғылымның анықтамасын жəне ғылымның əлеуметтік- мəдени құбылыс ретінде əр түрлі анықтамаларын беру. Ғылымның пəнін жəне нақты ғылымдардың пəндерін көрсету. Ғылымның қызметтері: мəдени- көзқарастық, əлеуметтік, өндіріс күш ретінде көрсету. Ғылымды зерделеуде əр жақтың эволюциясына шолу. Ғылымның қазіргі тұжырымдамаларының жіктелуі: неопозитивизм, ғылыми зерттеудің логикасы, ғылымның онтологиясы, ғылымның постпозитивистік бейнесін ашу. Ғылым тарихы мен философиясы пəнінің мəртебесі мен мəселелерін қарастыру. Ғылым тарихы мен философиясының пəн ретінде дамуының бағасын беру. Ғылым философиясы, ғылым тарихының жəне ғылым методологиясы байланысының өзгешелігін көрсету. Ғылым методологиясын ғылыми пəн ретінде көрсету. Методология əдіс туралы ілім ретінде қазіргі кезде қандай мəселелерді көтеретінін анықтау. Ғылыми əдістер типологиясын ашу. Эмпириялық жəне теориялық танымның əдістерін көрсету. Ғылым философиясының пəні мен негізгі мəселелері Адамзат қоғамының қалыптасуы, одан əрі өсіп-өркендеуінде, тарихи сатылармен ілгерілеуінде ғылымның атқаратын рөлі ерекше екені белгілі. Екінші жағынан, ғылым - қоғамның өзін дүниеге келтірген, оның өркендеуіне жағдай туғызған құбылыс. Біз ғылымның дүниесін танып, игерудің, данышпандық пен зерделіліктің қайнар көзі екенін жақсы білеміз. Ғылым дегеніміз не? Ғылым мен білім деген түсініктерін синоним ретінде қарастыруға болады ма? Адамның айналасындағы дүниені танып-білуі күрделі қайшылыққа, ұзаққа созылатыны жəне де оның адамның жаңа əрі тың білімді игерумен байланысты екені алғашқыдан мəлім. Білім дегеніміз - материалдық жəне рухани құбылыстар туралы шынайы əрі нақты мəліметтер жиынтығы, олардың адам санасында дұрыс, объективті бейнелеуі. Жалпы білім қорын ғылымға дейінгі, яғни күнделікті өмірде туындаған қарапайым білім жəне ғылыми білім деп екіге ажыратуға болады. Ғылымға дейінгі қарапайым білім тіршілік барысында, іс-əрекет үстінде, тəжірибе ауқымында жинақталады. Ол бар болған құбылысты сипаттайды, оқиғаның қалай өтіп жатқанын пайымдайды. Ал ғылыми білім терең де мазмұнды. Ол құбылысты, оқиғаны жай сипаттаумен ғана шектелмейді. Құбылысты неге мұндай, оқиға неліктен басқаша емес, дəл осылайша өтіп жатыр, себебі бар ма, алда не күтіп тұр деген сұрақтарға дəйекті жауап қайтарады. Басқаша айтқанда, ғылыми білім оқиғаларды, құбылыстар мен фактілерді бейнелеп, сырттай сипаттап қана 6
мен маңызды байланыстарын ашып көрсетеді, яғни даму заңдылықтарын айқындап түйіндейді. Осы негізде ғылыми білім оқиғалардың, құбылыстардың бұдан былай даму бағдарына болжам жасайды. Ғылыми білім рухани дүниенің құрамдас бөлігі есебінде қашанда жүйелілігімен, логикалық тұрғыдан ұйымдасқандығымен жəне теориялық сипатымен ерекшеленеді. Ғылыми білім ғылыми қиындықтар мен қайшылықтары мол ізденістің, шығармашылық іс-əрекеттің барысында туындап, жинақталып жүйеленеді. Ол таным процесінің əрі күрделі нəтижесі болып табылады. Сөйтіп, ғылым дегеніміз - заттардың, құбылыстар мен процестердің ішкі болмысын, табиғатын ашып көрсететін, олардың даму заңдылықтарын, байланыстарын ашып, даралап тұжырымдайтын шынайы ақиқат, жүйеленген, қисынға келтірілген білім жəне объективті шындық. Тарихи тұрғыдан ғылым адамзат қоғамы дамуының белгілі бір сатысында, өзі туғызатын қажеттіліктерге байланысты, ой еңбегі мен дене еңбегі бөлініп, қауымдық қоғам ыдырап, таптық қоғам қалыптаса бастаған кезеңде пайда болған. Алғашқы ғылым жүйелі ой пікірлер мен түжырымдар ертедегі Шығыста, Египетте, Вавилонда, Грекияда т.б. қарапайым білім негізінде дүниеге келген. Тарихи ең алғашқы ғылыми жүйе - философия. Ғылымның шынайы шарықтап дамуы қайта өрлеу дəуірімен жəне Жаңа заман кезеңімен байланысты. Капиталистік өндіріс тəсілінің орнығуы, өндіргіш күштердің күрт дамуы, техника саласындағы табыстар. Орасан зор географиялық ашылымдар жаңа дəуір ғылымының өркендеуіне негізгі себеп болып табылды. Ғылыми таным мен ғылымның пайда болуына өндірістік жəне əлеуметтік, логикалық факторлар əсер етті. Практикалық қызмет, қоғамдық қатынастар, қоғамдық еңбек бөлінісінің өндірістік, техникалық талаптар - əлеуметтік ғылымдардың өмірге келуіне түрткі болған факторларға, ал ғылыми таным дамуының ішкі логикасының қажеттері - логикалық ғылымдарды талап ететін факторларға жатады. Сондай-ақ əрбір ғылымның дамуының ішкі логикалық заңдылығы бар. Ол - бір жаңалық бір жаңалыққа түрткі болып, бірінен-бірінің туындауы. Ғылымның əлеуметтік мəні, негізгі ерекшеліктері мен заңдылықтарын ашуда əлеуметтік жəне логикалық факторлардың бірлігі қажет. Осы тұрғыдан алғанда ғылым дегеніміз қоғамдық-тарихи практика дамуының белгілі бір сатысында пайда болатын айырықша əлеуметтік институт, адамның танымдық қызметінің ерекше формасы, адамзат мəдениетінің жоғарғы саласы. Ғылымның негізгі ерекшеліктеріне тоқталсақ: табиғат пен қоғамның объективі, адам санасынан тəуелсіз заңдарын ашу - ғылымның негізгі мақсаты. Ғылым - тарихи- заттық жəне рухани дүниенің объективті заңдарын ашу жəне қарастырып отырған құбылыстарды, процестерді солардың негізінде түсіндіріп, жаңа бағыттармен бағдарларын болжай білу құралы. Ғылымды математикаландыру, ғылым мен техниканың дамуында есептеу техникасы мен информатиканы кеңінен қолдану, адам қызметінің көптеген саласына 7
Ғылымға енетін қағидалар дəлелденген жəне негізделген болуы керек. Күмəн туғызатындар ғылым аясынан шығарылып тасталды. Сондықтан ғылым теориялардың ашық жүйесі болғандықтан, оған ғылыми даму барысында үнемі жаңа теориялар еніп отырады. Қазіргі дəуір - қоғам өмірінің барлық салаларын қамтитын ұлы өзгерістер кезеңі. Ғылымды - қоғамдық өндіріс қажеттеріне, ал өндіріс ғылымға қарай батыл жүру қажет. Ендеше, ғылым мен өндірістің бір-бірімен қабысуы мен бірігуі, ғылымның тікелей өндіргіш күшіне айналуы - қазіргі ғылымның ерекшелігінің бірі. Ғылымның техникамен жəне өндіріспен байланыстыратын қажетті буын - қолданбалы зерттеулер мен технологиялық ізденістер. Олардың міндеті ғылым ашқан жаңа заңдар мен идеяларды қоғамдық өндірісте қолданудың ең қысқа жəне ұтымды да тиімді жолдарын іздестіру. Қазіргі ғылыми-техникалық прогресті жеделдету жағдайында іргелі жəне қолданбалы зерттеулер арасындағы байланысты анықтау ғылыми жұмысты тиімді жоспарлау мен ұйымдастырудың қажетті шарты болып отыр. Ғылыми жетістіктер негізінде жаңа техника мен технология жасалып, содан кейін олар өндірісте қолданылды. Ғылыми білімнің өзгешелігі: 1) мұрат тұтуы; 2) ұғымдар мен анықтамаларға бейімдеуі; 3) жүйелілігі; 4) нақтылығы; 5) жаңашылдығы; 6) тəжірибеге негізделуі. Болашақта білімнің əр түрлі салалары бір-біріне тең жəне еркін шығармашылық мақсатпен дамиды деген көзқарас үстемді болады. Ғылыми білімнің құрылысы ғылымның жіктелуіне байланысты. Классификацияның қажетті өлшемдері: 1) жіктеу нəтижесінде ғылыми білімнің еш түрі бөлінбей қалмау керек; 2) олар бір-бірін жоққа шығару қажет; 3) бөлу негізі бəріне ортақ болу керек. Философия тарихында танымалы ғылымның жіктелуі: 1. Г.В.Ф. Гегель еңбектерінің (1770-1831), негізінде абсолюттік идеяның дамуы жатыр; логика, табиғат, рух; үш класс пайда болады: а) логикалық ғылымдар; b) табиғат туралы ғылымдар (механика, физика, химия, биология); c) адам туралы, қоғам жəне мəдениет туралы ғылымдар (антропология, жантану, тарих, философияға өзгеше рөл жүктейді «ғылымның ғылымы»). 2. Ф. Энгельс еңбектерінің (1824-1895), негізінде материяның дамуы мен түрлері жатыр; а) тірісіз материя туралы ғылымдар (механика, физика, химия); b) тірі материяның түрлері туралы ғылымдар (биология); c) материяның əлеуметтік түрлері туралы ғылымдар (əлеуметтік жəне гуманитарлық ғылымдар); «шекаралы» ғылымдар (физикалық химия, биохимия); кешендік (логика, философия). 8
қолданды; оның классификациясында екі үлкен ғылыми топтар пайда болды: 1. бүкіл нақты дүниені, ғарыш кеңістігін зерттейтін (физика, химия, математика, астрономия); 2. жер нақтылығын (биологиялық, геологиялық, географиялық, əлеуметтік-гуманитарлық) ғылымдар зерттейді. Мысалы, осы ғылыми білімнің классификациясы бойынша биология ғылымы: - зерттеу бағыты бойынша (микробиология, ботаника, зоологияға) бөлінеді; - қасиеттеріне қарай (морфология, молекулярлық биология, экология, генетика) пайда болады; - құрылысты ұйымдастыру (анатомия, гистология, цитология т. б.) - сонда, бəрін жатықтық, яғни ғылымдарды бір сызық, реттілік бойынша құрастырды. 4. Огюст Конттың классификациясы да танымалы болған. Бұл классификация қарапайым қозғалыстарды зерттейтін ғылымдардан басталып - механика мен физикадан, қозғалыстың жоғары түрлерін зерттейтін əлеуметтанумен бекітіледі. Сөйтіп, келесі ғылымдар əуелгі ғылымдардың заңдары мен қағидаларын қолданып, өздерінің ережелерін енгізген. ХІХ ғ. позитивизімге қарсы келесі классификацияларын ұсынғандар Вильгельм Дильтей (герменевтика) мен Вильгельм Виндельбанд жəне Генрих Риккерт (неокантианшылдық мектеп). Герменевтика: Дройзен, Дильтей, Зиммель жəне Макс Вебер. Дройзен пікірінше: түсіндіру мен түсінудің дихотомиясы мəлім. Табиғаттану ғылымдардың мақсаты - түсіндіру болса, тарихтың -түсіну (пайымдау). Осы ойлар Дильтеймен жүйелі түрге келтірілді. Түсіну туралы ғылымдарды қолданатын рух туралы ғылымдар деп саналады. Дильтейдің пікірінше: «Табиғатты біз түсіндіреміз, ал рухани өмірді түсінеміз». 5. В. Виндельбанд пен Г. Риккертің классификациясы: табиғат туралы ғылымдарға қатысты натуралистік дүниеге көзқарас пен методологиясы туралы тезиске қарсы шығады. Табиғаттану мен тарихи ғылымдар əр қашанда өз арасында қағидалы қайшылықта болу қажет. Оның себебі, олардың ұғым қалыптастыру айырмашылығында жатыр. Тарих өзінің мəліметтерін жалпы ұғымдық деңгейге келтірмейді. Номотетикалық - идеографиялық, генерализациялау – индивидуалдандыру классификациясы. Екі мағынадағы сциентизм: - білімді тек ғылым нақты түрде береді; - барлық ғылымдардан «үстемді ғылым» - физиканың əдісіне сүйену қажет. Əрине, бұл классификацияны біз «жұмысшы» түрінде қабылдаймыз, сонымен бірге, ол ғылымның негізгі типтік айырмашылықтарына сілтеу жасайды, сөйтіп, эмпириялық пен теориялық əдістерде қолданылатын пəндік айырмашылықтар мен нақты заңдылықтарына да назар аударады. ХІХ ғ. үшін ғылымдардың нақты жəне толық жіктелуін жасау талпыныс үстемді болған. «Үлкен ғылым» ХХ ғ. пайда болды; ол бірнеше мың пəндермен субпəндерді қамтиды; олар арасында əр түрлі өзгеріске икемделген қатынастар да айқын. Сонымен қатар, көп техникалық, қолданбалы ғылымдар туылды. Ғылым философиясының өкілдерінің назарына көбінесе екі шекті ғылымдар түскен - физика мен тарих - бұл тарихи қалыптасқан жағдай. Бірақта, əлеуметтік ғылымдар да қызықтырады, мысалы, экономика - 9
ғылымдардың «кішкентай ханшайымы» деп аталады. Жаңалық ашу контексті - дəлелдеу контексті: ғылым философиясы ғалымдармен жаңа заң мен теорияларды ашу процестерді зерттемейді, бұл «таным психологиясының» шеңбері. Оның мақсаты - білімді дəлелдеу үрдісі. Тікшіл классификациясы, қазіргі ғылымның ұйымдастыру түрлері бойынша келесі 4 бөлімнен тұрады: 1. Академиялық ғылымдар ғылым академиясы орта болған соң; фундаменталды табиғи ғылымдар (физика, химия, биология) жəне гуманитарлық (тарих, тіл білімі, əдебиет); 2. Жоғарғы оқу орындарындағы ғылымдар орталық жоғарғы оқу орын болған соң, ғылымдар фундаменталды жəне қолданбалыға бөлінеді; ғылыми зерттеу институттары, ғылыми лабораториялар. 3. Қоғамдық ғылымдар, өздері қалыптасқан; ғылыми студенттік қоғамдар, семинарлар, рационализаторлар қоғамы; 4. Соңғы кезде ғылымдардың бірігуі, интеграциясы, əмбебап ғылымдарды қалыптастырды (мысалы, кибернетика - бағдарламаларды өңдеу жəне игеру туралы ғылым; қалаушысы Норберт Винер (1894-1964) американдық ғалым, математик; синергетика - əлем өзіндік құрылысқа дайын жүйе; дүниенің бейнесі кездейсоқтық себептермен негізделеді; флуктуация - ауытқу, толқу; бифуркация - екіге бөліну, осылардан жүйенің сапалық өзгерістері басталады; синергетиканың бастаушысы, физика мен химия салаларында əйгілі, атақты ғалым, Нобель премиясының лауреаты Илья Романович Пригожин (1917-2003); осы ғылымдармен тығыз дамитын жүйе туралы жалпы теория; бастаушы Аристотель; Платонның жүйелерінде айқын; қалаушысы Людвиг фон Берталанфи (1901-1972); əлем жүйелі жиынтықтардан тұрады, өзі жүйе; негізгі қасиеттері: біртұтас; құрылымдық, дискретті, бөлінеді; қоршаған ортамен байланысты; иерархиялық тəртіпке бағынады, субординация; өзгеше қиын, көп жақты. Ашық жүйенің мысалы - ғылым. Түбінде ғылым ортақ жəне біртұтас жүйе. Ғылым білім жүйесі; өзгеше қызмет; əлеуметтік институт; өндіргіш күш; қоғамдық сананың түрі. Ғылым қызметтері: мəдени-көзқарастық; өндіргіш күш; қоғамдық күш. |