Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

л е р д і   п а й д а л а н а   о т ы р ы п ,   ө з   о й - т ц й і н д е р і н  
к е й і п к е р л е р  
б е й н е с і м е н   ж е т к і з і п ,   т а р и х и ,   ф о л ъ к л о р л ы қ   м а т е р и а л -  
д а р   м е н   қ а з і р г і   ө з е к т і   м ә с е л е л е р д і  
ж и і   б і р і к т і р е   о т ы ­
р ы п   қ о е а м д ы қ   п р о б л е м а л а р д ы   ш е ш к е н .
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1
. Ж
. Ж
а б а е в  
ш
ы
ғ
а р м а с ы
н д а   х а л ы ң
  а ң
ы з ы н   ң о л д а -  
нады?
2 .   С
. С е й
ф у л л и н н і ң
  а ң ң у   т у р а л ы
  м а ң
а л а с ы
н   а т а ң
ы з .
3 .   А
в т о р   а ң ң у д ы ң   д а у ы
с ы
н   с у р е т т е г е н д е   ң а н д а й   э п и т е т -  
терді  ңолданады?
4 .   " А ң ң у д ы ң  
а й
ы
р ы
л ы
с у ы
"  
п о э м
а с ы
н д а  
_________________ т у р а л ы
әңгімеленеді?
5 .   А ң ы з д а ғ ы   ң
о л б а с ш ы   Е с к е н д і р   б е й
н е с і н   А б а й
  Қ ү н а н б а й -  
ү л ы  қа л а й   суреттейді?
6 .   А б а й
  " Е с к е н д і р "   п о э м а с ы
н д а  
у а ғ ы з д а й д ы ?
7 .   М
. Ж
ү
м а б а е в   Қ о р ң ы т   п е н   Б а т ы
р   Б а я н д ы
  ң а л а й   с у р е т т е й д і ?
8 .   Е с е н б е р л и н н і ң
 
" К
ө
ш
п е н д і л е р "   т р и л о г и я с ы
н а   а ң
ы з  
ө ң гім е л ер д і ңолдану ңандай н ә т и ж е  берді?
Қолданылған  әдебиеттер:
1
.
У э л и х а н о в   Ш
.   5   т о м д ы ң   ш ы ғ
а р м а л а р   ж и н а ғ
ы .   -   А
л м
а ­
т ы ,   1
9 8 4 . -
1 3 0   б .   T
. 1 .
2 .  
А й м а у ы т о в   Ж
.   М
а ғ
ж а н н ы ң
  п о э т и к а л ы ң
  ш
е б е р л і г і   т у ­
р а л ы
 
H
  " М
ы
с л ь "   ж
у р н а л ы
.
3.  С мирнов H ., С а тб а е ва  Ш ., Адибаев X . Қ а за ң  ѳ д е б и е т і.— 
А ,  1988  ж .
4 .  
С е й ф у л л и н   С .   Т а ң д а м а л ы .   -   А л м а т ы :   А т а м ү
р а ,   2 0 0 4 .
Ңырғыздардың  аспан денелері туралы т ү с ін ігі
Б ізд ің   заманымызға  ке л іп   ж еткен  аңыздардың  қа й 
мәдениеттің ыңпалында  пайда болғанын,  ңашан  пайда 
бол-ғанын  аны қтау,  әрине,  оңай дүние  емес.  Себебі  бір 
зат үғы м ы  туралы әр түрлі түсінікте р , көзқарастар бол­
ган.  Адам аспанның,  к ү н н ің ,  айдың ыңпалын сезінген, 
біраң  олардың  ыңпалы  тек  осы  өмірде ғана,  туғаннан 
дүниеден өткенге дейін эсер еткен.  Мысалы, адам таби-
39

ға тты ң   қү д ір е т т і  к ү ш ін ің   арқасында  дүниеге  к е л іп , 
аш уынан  дүниеден  өткен.  Біраң  өлгеннен  соң  да  таби- 
ғат к ү ш і эсер етіп, ол аруаңқа айналатын болған. Оның о 
дүниедегі  ө м ір і  туға н -туы ста р ы ны ң   а қы р ғы   сапарға 
ш ы ғары п  салу  дәстүрлерін  орындауына,  еске  алуына 
байланысты  деп  сенген.
От. Қырғыздар мен ңазақтар отты ңасиетті деп білген. 
Монғолдар  сияңты  қы рғыздар да  отты  ана  деп  атаған. 
Оттың тазартатын қасиеті бар деп түсінген, сѳйтіп тазар­
ту  ү ш ін   е кі  оттың  арасынан  өткізген.  Қырғыздарда  та­
зарту үдерісін  аластау деп атаған.  Қыстаудан көшкенде 
олар көш ім ен е к і оттың ортасына өткен. Көп алдында ант 
беруші Адам да отпен тазартылған.
От үйдің қорғаушысы болған, сондыңтан табалдырық- 
тан жаңа аттаған келіндерді отңа табындырған. Әйелдер 
отпен алақанын ж ы лы ты п, жаңа түскен ке л ін н ің  бетінен 
сипаған.  Дүниеге  нәресте  келгенде  де  отқа  қүрбандың 
шалган.  Ж алпы ңырғыздар отқа үлкен мэн берген:  отқа 
тү кір у ге ,  оттың  үстінен  аттауға,  т іп т і  от  ж анған  жерді 
басуға болмайды, себебі ол адам ауырып ңалады деп ойла- 
ған.  Отты  құрмет  түта отырып,  оттың  ашуынан  қоры қ- 
ңан,  сондықтан  да  көптеген  аурулар  оттың  арқасында 
жазылған. От арңылы емдеуге келетін аурулар ңатарына 
аяқ ауруы — ревматизм жатады, себебі ол ауру ескі орын­
дарды басқаннан болады деп сенген.
Қы рғы здарды ң  жүлдыздар  туралы   т ү с ін ігі.  Поляр 
жүлдызы — Темірңазың, А ң аю -  Ж еті ңараңшы, Плеяда- 
лар — Үркер, Шолпан -  Қойш ының жүлдызы, Таңшолпан- 
Ш олпан，
Қүс жолы,  т.с.с.
Қырғыздар к ү н  күркірегенде ңүдай аш уын ш ақы ры п 
жатыр, ал найзағай ойнағанда жер бетіндегі малғүндар- 
ды қүртады деп ойлаған.
Қырғыздарда  "айналайын"  деген  сөздің  өзі  де үлкен 
мэн берілген.  "Айналайын" деген сөз "сенің барлың ауру- 
ыңды, жаман ңасиеттеріңді өзіме, сені айналып ңабылдап 
аламын" дегенді білдірген. Ертеректе баласын ажал аузы­
нан  алып  ңалу  ү ш ін   ата-анасы  мойнына  белбеу  тағы п 
алып,  "оның ауруын маған бер, оның орнына мені ал" деп 
баласы ж атқан ки із  үйден айнала ж үгірген. Ал ауылдаста- 
ры, туған-туыстары оларды сабырға ш ақырып отырған.
40

Ѳ
з і н - ѳ
з і   т е к с е р у г е   а р н а л ғ
а н   т а п с ы р я й
Ё й
в р Г Щ
^ г / ) .  
^
А р у а қ
  д е г е н   с ө з   н е н і   б і л д і р е д і ?  
Қ
ы р ғ
ы з д а р   о т т ы   ң а л а й   а т а ғ
а н ?  
Қ
ы р ғ ы з д а р д ы ң   о й
л а у ы
н ш
а   о т т ы ң   ң а н д «  
Қ
ы р ғ
ы з д а р   ж ү
л д ы з д а р ғ
а   ң а л а й   с е н г е н ?  
" А й
н а л а й
ы н "   д е г е н   с ө з д і ң   м а ғ
ы н а с ы   т ү
Қ
о л д а н ы
л ғ
а н   ә
д е б и е т т е р :
1
.
У ә л и х а н о в т ь щ   Ш
.   Э т н о г р а ф и я л ы ң
  ж ү
м  
1 9 8 4 ， -  
Т .   4 .
2 .  
У а л и х а н о в   Ч .   С о б р а н и е   с о ч и н е н и й
  в   5   т  
т ы
,  
1 9 8 4 - 1 9 8 5 .
Т
а р а у ғ
а   а р н
а л
г а н
  т е с т   с ү
р а қ
т а р ы
:
1
. К
і м
  а ң
ы з д а р д ы ң
 н е г і з і н д е   ш
ы
ғ
а р м а   ж
а
а)  Абай;
б)  Мамин-Сибиряк ;
в )   М
. Ж
ү
м
а б а е в ;  
г   )   М
. Ө
т е м і с ұ
л ы .
2 .   Е р т е д е   ң
а з а ң
т а р   н е г е   т а б ы
н ғ
а н ?
а )   ж е л г е ;
б   ) к ү
н г е ;
в )   о т қ
а ;
г )   ж
е р г е .
3 .   Х а л ы
қ
  а ң
ы з ы   б о й
ы
н ш
а Қ
о р қ
ы т   н е н і ж
а
а )   ң
о б ы з ;
б )   с ы б ы з ғ
ы ;
в )   д о м
б ы
р а ;
г ) б а я н
.
4 .   Ш
. У ә
л и х а н о в т ы
ң
  а й
т у ы   б о й
ы
н ш
а  ө л г е  
л а р ы
  н е ш
е   к ү н   б о й
ы   ш
ы
р а қ
  қ о й ғ а н ?
а)  7;
б)  40;
в)  9;
г
) 1 0 0 .
і й   к и е с і   б а р ?  
з і н д і р .
..d
Т м : :
ы
с .   -   А л м а т ы
,  
о м
а х .   -  
А л м а -
з б а ғ
а н ?
і с а д ы
  ?
н   а д а м ғ
а   т у м а -
1 .
2 .
3 .
4 .
5 .

5 .   Қ
ы р ғ
ы з - ң
а з а ң
т а р   а д а м
д а р   ө
м і р і н е   н е л е р   э с е р е т е д і   д е п  
б ё н г е н ?
а )   ң ү д а й л а р ;
б ) а ң
д а р ;
в )   ж ү
л д ы
з д а р ;
г )   п л а н е т а л а р .
6 .   Қ
о р ң
ы т   т у р а л ы
  а ң
ы з д ы   п а й
д а л а н ы
п   ш
ы
ғ
а р м а   ж
а з г а н  
к і м ?
а) Б.Момышүлы;
б )   Ш
. У
э л
и х а н о в ;
в )   Ы
. А
л т ы
н с а р и н ;
г )   Р . С е й
с е н б а е в .
7 .   А ң
ы
з   б о й
ы
н ш
а   " Ж
е р ү
й
ы қ
т ы  
і з д е г е н   к і м
^
а )   Қ
о р ң
ы т ;
б) Тенгри; 
.. .. ...ノ
в )  А
с а н   Қ а й ғ ы ;
г) Үмай.
8 .   " Т е м і р ң
а з ы
ң
"   -   б ұ л   . . .
а )   е ң   ж а р ы
ң
  ж ү
л д ы з ;
б )   а й ;
в )   ң
ү
с ж о л ы ;
г )   ш
о л п а н .
9 .   А
л е к с а н д р  М
а к е д о н с к и й
  т у р а л ы
 а ң
ы з д ы   қ а й   а ң
ы н   ш ы -  
ғ
а р м а с ы
н а  а р ң
а у  е т т і ?
а )   М
. Ә
у е з о в ;
б) Абай;
в )   Ы
. А
л
т ы
н с а р и н ;
г )   Ж
. Ж
а б а е в .
1 0 .  
Қ а й   ө з е н   т у р а л ы
  а ң
ы з   б а р ?
а )   Е д і л - Ж
а й
ы ң
;
б) Сырдария мен Амудария;
в )   Ш
а ғ
а н   м е н   Д е р к ө
л ;
г )   Е р т і с   п е н   Е с і л .
11.Көнетүрік аңыздарындары төменгі әлем ңүдайы кім?
а) Тенгри;
б ) О м а й
;
в ) Е р к е л
і к ;
г )   Ж
е р - с у .

I I   Т А Р А У  
Ф О Л Ь КЛ О Р
Фольклор -   (ағылшын сѳзі 
''fo lk lo re ')
 -   халың дана- 
л ы ғы ,  халы ңты ң  б іл ім ,  халы ңты ң  ауы зш а  туды рған 
көркем   шығармасы  деген  мағынаны  білдіреді.  Халың 
ауыз әдебиеті эр салада, әр түрлі жанрда дамыған. Түрмыс- 
салт жырларынан бастап эпостың жырларға дейінгі бай 
мүра халың ауыз әдебиетінің ж анрлы қ өресін танытады. 
Халыңтың б үкіл  т ір ш іл ігі өлең-жырларға арңау болран.
Фольклор — барша үлттың мәдениеттің қайнар бүлағы 
болумен қатар, халың тарихының дәстүрлі дүниетанымы- 
ны ң  жинаңталған  алтын  ңоры,  халыңтың  рухани  ж ан 
дүниесінің  айнасы.  Қ ай  халы қ  болсын  өзінің   тамырын 
танып, үл тты қ келбетін айңындауда ғылыми сараның ең 
алдымен дәстүрлі дүниетанымының таусылмас  ңазына- 
сы — фольклорға ж ү г ін іп  жататыны да сондықтан.
Көптеген ғасырлар бойы басңа халықтардағы сияқты  
ңазаң халңында да поэзиялық шығармаш ылықтың фоль- 
клорлың түр і де дамыды.  Ол үрпақтан-үрпаңңа ауызша 
ж е тіп, уаңыт үғым ына ңарай өзгеріп, толыңтырып отыр­
ды.
Өнердің  театр,  сурет  өнері,  мүсін  өнері,  сәулет  өнері 
сияңты  басңа  түрлерін  дамытуға  түрмыс  жағдайлары 
м ү м кін д ік бермегендіктен ңазаңтар үш ін, көшпелілер мен 
малшылар сөз өнері қүрметті болды. Ауыз әдебиеті халық-
4 3

тыңжоғары д арын д ы л ы ғы н, оның түрмысңа, өмірге ңаты- 
насын бейнелеудің бірден-бір түрі болды.
Қазақ фольклоры 
— 
ц а з а ц   х а л ц ы н ы ң   ц л т т ы қ   м ә д е н и е -  
т і н і ң   щ р а м д а с   б ө л і г і н і ң   б і р і .  Қ а з а қ   х а л ы ц   ш ы е а р м а ш ы -  
л ы е ы   ә н д е р ,   м а қ а л д а р ,   м ә т е л д е р ,   ж ц м б а ц т а р ,   б а т а л а р ,   е р -  
т е г і л е р ,   э п о с ,   а й т ы с т а р   с и я ц т ы   а л у а н   т у р л і   ж а н р л а р д а н  
т ц р а д ы .
Тұрмыс-салт ж ырлары
Қ а за қты ң  тұрмыс-салт ж ы рлары  -   бүл кө ң іл -кү й д і, 
ңайғы -мүңды,  ж ан  сезім ін  білдіретін  ха л ы қты ң   салт- 
жораларымен,  әдет-ғұрыптарымен,  дәстүрлерімен  бай­
ланысты лирикалың әндер. Түрмыс-салт жырлары көш - 
пелі малшының өмірімен,  оның ңазаң  қоғам ы ны ң пат- 
риархалдың-феодалдық ңатынастар ж а ғ дайында қалып- 
тасқан  және  дамыған  сүлулың  пен  адам герш ілік  тура­
лы түсініктерім е н терең байланысып жатыр.
Олардың ш ы ғу тегі ертеден бастау алады. Сондыңтан да 
малшылардың еңбек еткен кездегі әндерінде, күнтізбелік 
ғүрыптың  әндер мен үшкірулерде аруаң ш ақыру отбасы- 
лың-ғүрыптың  сиңырш ылықтың  іздері саңталған.  Олар 
әдет-ғүрыптарда да саңталған. Әсіресе баңсылардың 
一
  ем- 
шілер мен сиқыршылардың өлеңдерінде көптеген ырым- 
ға сенудің көріністері бар.
Ислам  д ін ін   қабылдауға  байланысты  дәстүрлі  ңазақ 
халыңтың ғүрыптары жүйесіне өзгерістер енді, ал ғүрып- 
тың жырларға мұсылмандың идеялар мен бейнелер енді.
4 4

Қазаң түрмыс-салт жырларының жалпы  белгілері:
1
)
э н д і к   ф о л ь к л о р д ы ң   е ң б е к т і к   ж э н е   т ц р м ы с т ы ц  
н е г і з і ;  
n:
2 )  
т ц р м ы с - с а л т   ж а н р ы н ы ң   е ц р ы п п е н ,   д ә с т ц р м е н ,  
т ц р м ы с п е н   т ц т а с ы п   к е т у і .   О л   е ц р ы п т ы қ   ж а н р л а р д ы ң  
қ ы з м е т і н д е ,   м а з м ц н ы   м е н   т у р і н д е   і с   ж у з і н д е г і   т ц р м ы с ­
т ы ц   т і / р д і ц   э с т е т и к а л ъ щ   т у р м е н   ц й л е с і м   т а б у ы   а р қ ы -  
л ы   б а й л а н ы с а д ы .
3 )  
Е с к і   н а н ы м д а р д ы ң   ж ә н е   к е й і н г і   ы р ы м г а   с е н у ш і л і к -  
т і ң   е ц р ы п т а р д а   ж э н е   о л а р м е н   б а й л а н ы с т ы   ж а н р л а р д а  
( с и қ ы р ,   ж а н у а р л а р д ы   п і р   т ц т у ,   а т а - б а б а л а р ы н а   т а б ы н у  
ж ә н е   б а с қ а л а р ы )   і з д е р і   с а қ т а л г а н .
Т ү
р м ы
с - с а л т   ж
ы
р л
а р ы
н
а   ж
а т а т ы
н   ж
а н р л а р д ы
ң
  б і р і   -  
баңсы өлеңдері,  бәдік халың медицинасымен байланыс­
ты;  Наурыз ж ы ры  мен жарапазан халыңтың жэне мүсыл- 
м а н д ы
қ
  к ү
н т і з б е м е н   б а й
л а н ы
с т ы
;   ү
ш
і н ш
і л е р і   —   т о й   ж
э н
е  
жерлеу әндері,  патриархалдың дәстүрлер  мен ғүрыптар 
саңталған ңоштасу, кө ңіл  айту; төртінш ілері малшылар- 
д ы ң   е ң
б е г і м е н   т і к е л е й
  б а й
л а н ы
с т ы
  ә
н - ж ы
р л а р .
Күнтізбелік әңдер — 
бүл
 Наурызға арналған жаңажьш- 
дық әндер жэне жарапазан (ораза кезінде аитьшатын әндер). 
Жаңа жыл немесе Наурыз көктемде тойланып, жаңа шаруа- 
ш ы лық  маусымының басталғанын атап өтеді.  Мүсылман 
к ү
н т і з б е с і н і ң
  е н г і з і л у і н е   б а й
л а н ы
с т ы
  о н ы
  2 2   н а у р ы
з ғ
а   -  
көктем гі кү н   мен  түннің  теңесуіне сәйкестендірді.  Адам­
дар табиғаттың көктемгі оянуына, малдың төлдеуіне ңуан- 
ды,  көктемгі-жазғы  көш іп-қонуға әзірленді,  тойлады,  ән 
айтушыларды қуанақарсы алды, оларға молсыйлық берді. 
Сондыңтан  да жаңажылдың  әндердің  кейбірі сыйлық бе- 
руді сүраған өтініштер мен аяңталып отырады. Наурыздағы 
б ұ л   ә н д е р   ж
а р а п а з а н д
ы
  е с к е   т ү
с і р е т і н .   Б і р а ң
  о л а р д а н   г ө р і  
әуенді еді. Оларда тікелей дидактикалың тілектер молшы- 
лың:  "Үлыс оң болсын!",  "Төрт тү л ік төлді болсын!", деген 
сияңты жақсы ырымға бастайтын и гі ниет пен ж ақсы  тілек- 
тердекөп:
Ү л ы с   к у н і   ц а з а н   т о л с а ,
О л   ж
ы
л
ы
  а қ   м о л   б о л а р .  
, - і
Ү л ы   к і с і д е н   б а т а   а л с а ң ,  
\
€ о н д а   о л ж а л ь і   ж о л   б о л а р …
45

Діни-дидиактикалың ойдан шығарып айтудың бір түрі 
—жарапазан.  Оны ораза кезінде тү н і бойы айтқан.  Онда 
далалың  өлең  шығарушылардың  малдың  мол  болуын, 
ңожайындарының денсаулығы зор болуын  діттеген әдет- 
тегі тілектер (Наурыз әндерінеүңсас) айтылады, бірақ бүл 
тіл е кте р   д ін и   исламдың  әуендермен  үласы п  ж а тты . 
X V III- X IX  ғасырлардағы ңазаң ауылдарының түрғында- 
рына  тән е кі  жаңты  сенім  сипатында  "Қүдай жарылңа- 
сын, аруаңтар жебеп жүрсін... " деген сияңты ата-бабалар 
аруарына және Аллаға,  пайғамбарларға,  әулиелерге та­
быну  түрінде  болды.  Наурыз  әндері  мен  жарапазан  да 
кө те р ің кі үнмен  айтылатын сөздер тізбегімен,  кейде си­
рек болса да ңара өлең түрінде  орындалатын.
Б ақсы  әндері.  Емдеу-сиқырлау ңимылдарына үласа- 
тын үшыңтаулар мен үш кірул ер ңазаңтардың көне діни 
сенім і  шамандықпен  тамырласа  байланысып  ж аты р. 
Баңсы (емші) әні де шамандыңпен тікелей байланысты.
" Ш
а
м
а
н
  -
  с и ц ы р ш ы л ь щ   ц а с и е т і   ж э н е   б і л і м і   б а р   а д а м .  
О л   а қ ы н ,   м у з ы к а н т ,   с ә у е г е й   ж э н е   с о н ы м е н   ц о с а   д ә р і г е р " ， —  
деп жазды Ш .Уэлиханов.
Баңсылар  сөздің  ж ү м б а қ  м агы насы   өздеріне  ғана 
т ү с ін ік т і  екендігіне  к ө п т і  сендірді.
Б әдік.  Е с кі  дәстүр  бойынша  ауырып  ңалган  малды 
емдеу ү ш ін  к е ш к іс ін  кү н  батар алдында ырымдар жаса­
лып,  ғү р ы п ты қ  әндер 
—
  ұшыңтаулар  айтылатын.  Бұл 
кештер бәдік ке ш і деп аталды. Ауруды зүлымды қ иелері 
жіберді деп санайтын жиналғандар Алладан  одан ңүтңа- 
руды сүрайтын. К өш пел інің  аңғал материалистік түсіні- 
гі бойынша ауру жаны бар нәрсе ретінде үғынылатын. Адам­
дар  ауру да  өздері  сияңты  кө ш іп   кете алады,  ал  алысңа 
көшсе ж а қсы  болады деп сенді. Осыған байланысты бә- 
д ік   әндерінде  ауруды  кө ш ір у   ж ө н ін д е гі  "К ө ш ,  кө ш !" 
деген сөздік ңайталаулар басты таңырыпты дамытатын 
еді.
Уаңыт өте келе сиңы рлы қ м әнін және ғүрыппен бай­
ланысын  жоғалтңан  бәдік  ойындың  сипатңа  ие  болды. 
Ж астар  сиқы рлау  әндерінің  дәстүрлі  тү р ін   пайдалана 
отырып  бір-біріне  с ү й іс п е н ш іл ік  сезімдерін  ж е т кіз д і.
46

О
с ы
д а н   к е л
і п  
б э д і к   ц а й ы м   а й т ы с   ж а н р ы н ы ң   ц а л ы п т а -  
с у ы н а   н е г і з   б о л д ы .   Б ә д і к   —  
с и ц ы р л а у   ә н і ,   ц ш ы ц т а у   ә н і .  
Ә н   м е н   г ц р ы п т ы ң   а т ы н ы ц   ө з і   ә н м е н   е м д е л е т і н   а у р у -  
д ы ң   а т ы н   б і л д і р е д і .  
к
Той жырлары
Той жырлары: той бастар, ж ар-жар, беташар, сьщсу.
Той бастар -  үйлену тойына, турлі ңуанышты оңиғалар- 
ға, батырдың жеңіспен оралуына, ңалыңдыңтың табалды- 
рыңтан  аттауына,  ңүрметті  адамдардың  мерейтойына 
жэне т.б. — байланысты мерекелік дастарханды бастайтын, 
ашатын ән. Той бастарды аңын немесе жырш ы (асаба) орын- 
дайды.  Мерекені ашқан  ақын қонаңтарды ңүттықтайды, 
басталғалы тұрған той жөнінде баяндап береді. Той бастар 
үй  иесіне  немесе жиналғандарға алғыс  сөздерін айтумен 
аяңталады.  Той  бастардың  не гізгі  таңырыбы  -  даланың 
қасиетті дәстүрі болып есептелетін ңонаңжайлылың. Ме- 
реке аяңталарда айтылатын ән "Той тарңар" деп аталады.
Ж ар-жар 
—
 қыздың үзатылу тойында айтылатын  түр- 
мыс-салт өлеңі.  Жар-жарда ңыздың жаңа өмірінде оның 
тума-туыстарын енді күйеуі алмастыратыны, оның ендігі 
барльщ сезімдері жарынаарналатыны айтылады. Бүл өлең- 
де әйелдің өзіндік орны туралы халыңтық т ү с ін ік көрініс 
табады,  көш пелі  халыңтың  патриархалдық-тектік  үгы- 
мына  сай  қыздың,  әйелдің,  ананың  үлесіне  тиген  асыл 
мүраты туралы жырланады.
Ү
з а т ы
л ы
п   б а р а  ж а т қ
а н  ң ы з д ы ң   с ы
ң
с у ы
 -  ү л т т ы қ   т ә
р б и е  
м ектебінің  тамаша ү л гіс і.  Сыңсу  ңалыңдыңтың  туған 
ауылымен, ңүрбыларымен, жаңындарымен ңоштасуы ке- 
зінде  айтылады.  Алты н  ұяны   тастап,  туған  ел-жүрттан 
бөліну, жат босаға аттау оңай іс емес. Осыныңбәрін тәжіри- 
белі де тәрбиелі халың жылай ж ү р іп  ән, ж ы р  түрінде ше- 
берлікпен үйлестіріп жасай білген.  Тағы бір ңызығы ңыз 
жылап қоштасңанмен, ол ңайғы емес ңуаныш, қимастың 
сәтінің де белгісі.
Тойға ңатысушылардың бірі ңалыңдыңңа жүбату әнін 
айтады.  Бүл ән де әйелдің  өмірдегі орнын  есіне салады, 
оған жаңа отбасында бақытты  өмір тілейді.
4 7

Беташар —  мүнда аңын қалы ңды қты  күй е у ж іг іт т ің  
туыстарымен  таныстырады,  олардың  әрбіреуіне мінез- 
деме  береді,  ңалы ңды қты   ж ы р ға   қосады,  өзін  қалы ң- 
дың, әйел ретінде қалай үстауы ке р е ктігі жөнінде аңыл- 
кеңес береді.  Бүл әнде кө ң іл д і әзіл мен ңалж ы ң өте көп.
Б есік  ж ы р ы  
一
  бүл  дүниеге  келгеннен  ке й ін   нәресте 
алғаш еститін ж ы ры . Оған үлкендер өздерінің сәбиге де­
ген сүиіспенш іл ігін  және жаңсы  азамат  болу ж өніндегі 
тілектерін арқау етеді.
Ж о қ т а у
Ж о қта у  
一
  ңайтыс болған адамның ж ақсы л ы ғы н, елі- 
не  істеген  қы зм е т ін ,  ж а қ с ы   қа сие ттерін  паш   ететін 
түрмыс-салт ж ы ры ,  зарлы өлең.  Абайдың үлы Әбдірах- 
ман  өлгенде  ш ығарған  жоңтауы,  Кенен  Әзірбевтің  ж а ­
зуш ы   Сәбит  М үңанов  қа йты с  болғандағы  ” Қ о ш   бол, 
Сәбит" жоңтау өлеңі к ө п ш іл ік к е  белгілі.
К ө ң іл  аиту — ңайтыс болған адамнын, туыстарына ар­
налган кө ң іл  айту және жұбату жы ры .
М а л ш ы л а р д ы ң   ө л е ң-ж ы р л а р ы
Қазақтың малшьшың өлең-жырлары көне замандардан 
бастау алады. Олардың бірқатарында жануарларды шаман- 
дың пір түтудың,  сиңыршылыңтың іздері саңталған.

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: