Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

Б ү
л   с ә
у е г е й
  Т е м
і р д і ң
  М
е д и н е д е г і   р у х а н
и
  т ә
л і м
г е р і  
М
и р   С а и д   Б е р е к е н і ң
  ө з і   б о л д ы
  д е й
д і ,   б і р а ң
  о л   Т
е м
і р   ө
з і н е  
ш
а ң
ы
р ғ
а н д а   м е н і ң
  Т
е м
і р д е   ж ү
м
ы
с ы
м
  ж о ң
,   е г е р   Т е м
і р д і ң
 
м
е н д е   ж ү
м
ы
с ы
  б о л
с а   м а ғ
а н   ө з і   к е л
с і н ,   д е г е н   З е й
н   а д д и н  
А
б у   Б
е к   Т
а м
а б а д
и   б о л у ы
  д а   м
ү
м к і н .   Т
е м
і р   о ғ
а н   ө з і   к е л
­
г е н .   Б ү
л   к е з д е с у д і   Т е м
і р д і ң
  с ө
з і н е н   ж
а з ы
п
  а л ғ
а н   о н ы
ң
 
тарихш ысы  Хафиз  бен  Амбру  әңгімелейді.  Ол  (Темір) 
б а с ң
а   п і р ә
д ә
р л а р м е н   к е з д е с к е н д е   о л а р д ы
ң
  к ө
з і н е н   қ о р -  
қ у д ы ң   б е л
г і с і н   б а й
ң
а й
т ы н   е д і ,   а л   Т
а м
а б а д
и м
е н   к е з д е с ­
к е н   к е з д е   ө
з і н   ң
о р қ
ы
н ы
ш
  с е з і м
і   б и л е г е н .
А ң
ы з ғ
а   ү
ң
с а с   б ү л   х и к а я д
а н
  Т е м
і р д і ң
  ө з і   ж
о б а л а ғ
а н  
ж ә
н е   с а л д ы
р ғ
а н   з ә
у л і м   к е с е н е   т ү
р і н д е   і з   ң
а л д ы
.
А
х м
е т  
И
а с с а у
и
  —   с о п ы
л ы
ң
т ы
ң
  т ү
р к і   б ү
т а ғ
ы н ы ң
 
к ө
п ш
і л і к   м о й
ы
н д а ғ
а н   б а с ш
ы
с ы
,   о й
ш
ы
л ,   ө л е ң   ш
ы
ғ
а р у -  
ш
ы
,  
"  Д и у а н и   х и к м е т п '   ( "  Д а н а л ы ц   к і т а б ы "  )   ж
ы
р   ж и -  
н а ғ
ы   м
е н  
" Н а с а б - н а м е "   д а с т а н ы
н ы
ң
  а в т о р ы
.
И
а с с а у и
д
і ң
 
" Д
и
у а н
и
  х и
к
м
е т
"  
к і т
а б ы
  к ө
н е   т ү
р к і  
т і л і н д е   ж
а з ы
л ғ
а н .   О н ы
ң
  т ү
п н ү
с ң
а с ы   с а ң
т а л м а ғ
а н ,   б і р а ң
 
X
V
  ғ
а с ы
р д а   а р а б   ә
р п і м е н   к ө
ш
і р і п   ж
а з ы
л ғ
а н   к ө
ш
і р м
е с і  
б а р .   О л   X
I X
  ғ
а с ы р д ы ң
  а я ғ
ы
н д а   -   X
X
  ғ
а с ы р д ы ң
  б а с ы
н д а  
Қ
а з а н д а ,   Т
а ш
к е н т т е ,   С т а м
б у л
д а   б і р н
е ш
е   р е т   б а с ы
л д ы
.  
" Д
и у а н
и   х и к м
е т т і "   з е р т т е у м
е н   ө
з б е к   ә
д е б и е т ш
і л е р і   Э
. Р
.  
Р у с т а м
о в ,   Н
. М
. М
а л
л
а е в ,   В
. И
. З о х и
д
о в ,   о р ы
с   ғ
а л ы
м д а р ы
 
А
. Н
. С
а м
о й
л
о в и
ч ,   А
. К
. Б
о р о в
к
о в
,   Г
. Ф
. Б
л
а г о в а ,   т ү
р і к  
ғ
а л ы м ы   М
. Ф
. К
е п
р ю
л
ю
- з а д
е   ж ә
н е   б а с ң
а   к ө
п т е г е н   ғ
а л ы м -  
д а р   а й
н а л ы
с т ы
.
А
х м
е т   И
а с с а у и
  -   а қ
ы
н ,   о й
ш
ы
л .   И
а с с а у и д і ң
  X
I I   ғ
а с ы р -  
д а   ж а з ы
л ғ
а н ,   б і р а ң
  б і з д і ң
  к е з і м
і з д е   д е   п
о э з и я л ы ң   к ү
ш
і н і ң
 
м а ң
ы з д ы л ы ғ
ы н   ж о ғ
а л т п а ғ
а н   " Д
и у а н и   х и к м
е т "   к і т а б ы
н -  
д а   о л   а д а м
д а р д ы
  і з г і л
і к   п е н   ә
д і л е т т і л і к к е ,   д ү
н и е қ
о р   б о л -  
м а у ғ
а ,   о п
а с ы
з   б а й
л ы ң
қ
а   қ
ы
з ы
қ
п а у г а   ү
й
р е т е д і   ж ә
н е   а з ғ
а  
қ
а н а ғ
а т   е т у ,   ң ы з ы ғ у   м
е н   а л д а н у ғ
а   б е р і л
м
е у ,   к е д е й
  а д
а м
­
д ы
  ң
ү
р м е т т е у ,   т е к   м
а т е р и а л д ь щ
  и г і л
і к к е   ң ү н ы ң қ а н д а р -  
д ы
  ж
а з ғ
ы
р у   ж ө
н і н д е   д а н а л ы
қ
ң
а   т о л ы
  ө
м
і р л і к   к е ң
е с т е р  
б е р е д і .
И
а с с а у и д
і ң
  п
і к
і р і   б о й
ы
н ш
а  
а ш
к ө
з д і к   з ұ
л ы м д ы ң
т ы ң
 
кө зі болып табылады. 
нцрѣ
-
83

1
. А х м е т   И
а с с а у и   н е ш
е   ж
а с ы
н д а   ө з і н і ң   е р л і г і н   ж
а с а д ы
?
2 .   И
а с с а у и д і   е р л і к   ж а с а у ғ
а   н е   и т е р м е л е д і ?
3 .   А х м е т   И
а с с а у и д і ң   ж
ы
р   ж и н а ғ
ы   ң а л а й   д е п   а т а л а д ы
?
4 .   А х м
е т   И а с с а у и д і ң
  ң а н д а й   д  а с  т а н ы
  б а р ?
5 .   " Д
и у а н и   х и к м е т "   к і т а б ы
  ң а й   т і л д е   ж а з ы
л ғ
а н ?
6 .   Ң а й  ғ а с ы р д а  о с ы
 к і т а п т ы ң
 к ө
ш
і р м е с і  а р а б   ә
р п і м е н  к ө
ш і р і п  
ж а з ы
л д ы
?
7 .   А
х м
е т   И а с с а у и д і ң
  X
I I   ғ
а с ы р д а   ж а з ы
л ғ
а н   к і т а б ы
н ы
ң
 
м ә н і   н е д е ?
Қ
о л д а н ы
л ғ
а н   ә
д е б и е т т е р :
1
. К
у л ь т у р н ы
е   к о н т е к с т ы
  К
а з а х с т а н а :   и с т о р и я   и   с о в р е ­
м е н н о с т ь .   -
1 4 8   с .
2 .  
А б у о в   А
. М
.   М
и р о в о з р е н и е   Х
о д
ж
а   А
х м
е д а   Я
с с а в
и
. —  
А л м
а т ы
,  
1 9 9 7 .
3 .   К
о ж а - А х м е т   И
а с с а у и .   Х и к м
е т ы
.  
一
  А л м а т ы
,   1 9 9 8 .
4 .  
Ш а х и м а р д е н .   С к р ы т ы й
  с м ы
с л   х и к м
е т о в   С в я т о г о .   / /  
” Простор”  №  8
，
9
，
11
，
12
，
2 0 0 1 .,№   2
，
3
，
4
，
2002.
5 .   Х и к м
е т ы
  Я с с а в и   / /   " Е
в р а з и я " ,   №
 
2 ,   2 0 0 1 .
Ж
ү
с і п   Б а л а с а ғ
ү
н .   " Қ
ү
т а д ғ
у   б
і л
і к
”
( ш
а м
а м
е н
  1 0 2 0 - ө
л г е н   ж
ы
л
ы
  б е л
г і с і з )
Ж
ү
с і п  Б а л а с а ғ
ү
н н ы ң
  " Қ
ұ
т а д т у  б і л і к  
дастаны -  түр кі тілінде жазьшған бірін- 
ш
і   ш
ы
ғ
а р м а .   К і т а п т ы
ң
  а в т о р ы
  Қ
а р а х а н  
м е м л е к е т і н і ң
 ү
л к е н   ң
а л а л а р ь ш
ы
ң
 б і р і н -  
д е   д ү
н и е г е   к е л д і ,   Ф
а р а б ,   Ң
а ш
ғ
а р ,   Б ү
х а -  
р а   қ
а л а л а р ы
н д а   б і л і м
  а л ы
п ,   а р а б   ж ә
н е  
п а р с ы
  т і л д е р і н   ж
е т і к   м е ң
г е р д і ,   ф и л о с о -  
ф и я н ы
,   п о э з и я н ы
  о қ
ы п   ү
й
р е н д і .
"Қүтадғу б іл ік" -  X I ғасырдың гылы­
мы  мен  мәдениетінің  түрл і  салалары 
б о й
ы
н ш
а  т а м
а ш
а  п а й
ы
м д а у л а р  ж и н а қ
т а л ғ
а н  ш
ы
ғ
а р м а .   Д а -  
с т а н д а   б е к к е ,   у ә
з і р г е ,   э с к е р   б а с ы
н а ,   х а д
ж
и б к е ,   е л ш
і г е ,   х а -  
т ң а   т ү
с і р у ш
і г е ,   қ
а з ы
н а ш
ы
ғ
а ,   а с п а з ғ
а ,   е м
ш
і г е ,   т ү с   ж
о р у -  
ш
ы
ғ
а ， ж ү
л д ь і з   с а н а у ш
ы
ғ
а ， ө л е ң   п і ы
ғ
а р у ш
ы
ғ
а
，
д н қ
а н ғ
а
，
 
м
а л ш
ы
ғ
а ,  
к ә
с і п к е р г е ,   с а у д
а г е р г е   ж ә
н е   б а с ң
а л
а р ы
н
а
Ѳ з ін -ѳ з і  т е к с е р у г е   а р н а л ғ а н   т а п с ы р м а л а р :

ңажетті қасиеттер әңгіме болады. Данагөй Ж үсіп Баласа- 
ғүнны ң ңырары көзі бүкіл қоғамды  -   төменнен жоғарыға 
д е й
і н   ң
а м т ы
д ы
.
Д
а с т а н   қ
а р а   с ө з   б е н   ө л е ң   т ү
р і н д е г і   к і р і с п е д е н ,   с е к с е н  
б е с   б ө
л і м н е н   ж ә
н е   ң
о р ы
т ы
н д ы
д а н   т ү
р а д ы
.   А л ғ
а ш ң
ы   т ө р т  
б ө
л і м і   д і н и   м а д а ң
т а у л а р ғ
а ,   б е с і н
ш
і с і   -   ж
е т і   п л а н е т а   м
е н  
ш
о ң
ж ү
л д ы
з д а р д ы
ң
  б е л
г і л
е р і н   с у р е т т е у г е   а р н а л ғ
а н ,   а л  
а л т ы
н ш
ы
  -   о н   б і р і н
ш
і   б ө
л і м д е р   н е г і з г і   б ө
л і м і н е   к і р і с п
е  
б о л ы
п   т а б ы
л а д ы
.   Б
і л
і м
  м
е н   і л
і м
,   и г і   і с т е р   м а д а ң
т а л а д ы
.  
Д
а с т а н н ы
ң
  с ю
ж
е т т і   б ө
л і г і   о н   е к
і н
ш
і   б ө
л і м н е н   б а с т а л а д ы
,  
о л   б а с   к е й
і п к е р л е р д і ң
  ә
ң
г і м е л е р і   м
е н   х а т   ж
а з ы
с у л
а р ы
-  
н а н   т ү
р а д ы
.  
' ' Б ц к і л   к і т а п т ы ң   н е г і з і  
е ш ц а ш а н   ө з г е р -  
м е й т і н  
б і р н е ш е  
қ ц н д ы  
о й д ы  
ц ц р а й д ы :  
б і р і н ш і с і  
-
 
ә д і л е т т і л і к ,   е к і н ш і с і  
一
  б а ц ы т ,   і / ш і н ш і с і   -
  а қ ы л - о й ,  
т ө р т і н ш і с і   -
  к у й   т а л г а м а у ш ы л ы қ " ,   -   д е п   ж
а з а д
ы
  а в т о р .  
Д
а с т а н д
а   о с ы
  т ө р т   ң
а с и е т т і  
б е й
н е л е и т і н   а л л е г о р и я л ы
қ
 
к е й
і п к е р л е р   а й
т ы с қ
а   т ү
с е д і :   К ү
н т у д ы
  -  
ә
д і л е т т і л і к ,   а и -  
т о л д ы
  -   б а ң
ы
т ,   О г д ү
л м і ш
  -   а ң
ы л - о й
,   О г д ү
р м ы
ш
  -   ң
а н а -  
ғ
а т ш ы л д ы ң
,   и г і л
і к ,  
кү й  
т а л ғ
а м а у ш
ы
л ы
ң
.
К
е й
і п к е р л
е р   д ү
н и е л і к   ң
ы
з ы
ң
т а р д ы
ң
  ж а л ғ
а н д ы
ғ
ы
,  
м
а з а   б е р м
е й
т і н   и г і л і к т е р д і ң
  т ү
р а ң
т ы   е м
е с т і г і ,   і з г і л
і к т і ,  
әд іл е ттіл ікті, аңыл мен білім ді, ұстамдылыңты, мырза- 
л ы ң
т ы   б а ғ
а л а у   к е р е к т і г і   т у р а л
ы
  с ы
р   б ө
л і с е д і .   Д
а с т а н д
а  
б и л
е у ш
і л
е р г е   а ң
ы л - к е ң
е с   б е р і л
е д і .
К
і т а п т а   е ң
б е к т і ң
  ж ә
н е   к ә
с і п т і ң
  қ а й   т ү
р і   б о л
с ы
н   м а -  
ң
ы з д ы   д е г е н   о й   б і л
д і р е д і .   Т
е к   с о н ы
  а д а л   і с т е й
  б і л г е н   а д а м
 
ғ
а н а   ө з   е ң
б е г і н і ң
  ж
е м
і с і н
  к ө
р е д і .
А
в т о р   м ә
т і н г е   к і р г і з г е н
  н а ң
ы
л   с ө
з д е р ,   м
а ң
а л д а р   м
е н  
м ә
т е л д е р   д а с т а н д ы
  е р е к ш
е л
е н д
і р е   т ү
с е д і :  
”   Т у р к і л е р д е  
б ц л   ж ө н і н д е   м а қ а л   б а р ,   с о н ы   о с ы   ж е р д е   к е л п г і р у д і ң р е т п і  
б а р " ,   "   Т і / р к і   т і л і   д а н а   с ө з д е р д і  
с а ц т а г а н ,   Б а б а л а р д ь і ң  
с ө з д е р і н  
т ы ң д а у   к е р е к   о л   у ш і н ,   Б а б а л а р д ы ң   м а ң а л д а -  
р ы н   с а ц т а у   с е н і ң   б о р ы ш ы ң  
,   -
  д е й
д і   а в т о р .
Ө
з і н - ө
з і   т е к с е р у г е   а р н
а л
г а н
  т а п
с ы
р м
а л
а р :
1
. " Қ ү т а д р у   б і л і к "   ң а й   т і л д е   ж а з ы л ғ
а н ?
2 .   Ж
. Б а л а с а ғ
ү
н   ң а н д а й   т і л д е р д і   м е ң
г е р д і ?
3 .   Д а с т а н н ы ң
  к і р і с п е с і   н е ш
е   б ө
л і м н е н   т ү
р а д ы ?
4 .   Б а л а с а ғ ү н   а д а м   ө м і р і   т у р а л ы   ң а н д а й   п а й
ы м д а у л а р   ж а с а д ы
?

М
а х м
у д
  Қ
а ш
қ
а р и .   " Т
ү
р к і   с ө
з д е р і н і ң
  с ө
з д і г і "
( 1 0 2 9 - 1 1 0 1 )
М
а х м
ү
д   Қ
а ш
қ
а р и ,   т о л ы ң
  а т ы
- ж ө
н і  
М
а х м
у д
  и б н   Ә
л - Қ
ү
с а й
ы н   и б н   М
у х а м
­
м е д ,   X
I   ғ
а с ы р д а ғ
ы   а т а қ
т ы   о р т а а з и я л ы
ң
 
ф и л о л о г т а р д ы
ң
  б
і р і   б о л ы
п   с а н а л
а д
ы
.  
Қ
а р а х а н
д
а р   а ң
с ү
й
е к т е р і   о р т
а с ы
н
а н
 
ш
ы
ң
ң
а н .   Ә
к е с і   Қ
ү
с а й
ы
н   М
ү
х а м
м
е д  
М
ә
у р е н а х р д
ы
  ж
а у л
а у ш
ы
  Б о ғ
ы
р х а н -  
н ы ң
  н е м
е р е с і   е к е н .   Б
а р ы
с   х а н н ы
ң
  у ә -  
з і р і   б о л ы
п   ( Ы
с т ы
қ
к ө
л д і ң
  о ң
т ү
с т і к   ж а -  
ғ
а с ы ) ,   к е й
і н н е н   Қ
а ш
ң
а р ғ
а   ң
о н ы
с   а у д
а ­
р а д ы
.   С о л   ж
е р д
е   с а у а т   а ш
ы
п
,   ә
р і   ң
а р а й
  Б ү
х а р а   м
е н   Н и -  
ш
а п
у р д
е   ж
а л ғ
а с т ы
р а д ы
.   О
с ы
  ң
а л а л а р д а   о ң
ы
п   ж
ү
р г е н  
к е з і н д е   т і л
，
ф
о л
ь к л
о р ,   э т н о г р а ф
и я ,   г е о г р а ф
и я ,   ж
а ң
а   ж
е р ­
г е   о р н ы
ғ
у ,   т ү
р к і   х а л ы
ң
т а р ы
н ы
ң
  м
е н т а л и т е т і   ң
ы з ы ң т ы -  
р а   б а с т а й
д ы
.   Ж
и н а ң
т а ғ
а н   м
о л   т ә
ж
і р и б е с і   м
е н   б а й ң а ғ а -  
н ы
н   о л
  ө
з і н і ң
  б а с т ы
  е ң
б е г і  
" Д
и
у а н
и
  л ұ
ғ
а т и - а т - т ү
р к -  
т е " ( " Т
ү
р к і   с ө
з д е р і н і ң
  с ө
з д і г і " ,   ( 1 0 7 2 - 1 0 7 3 )   з е р д е л е й
д і .  
Ғ
а л ы
м н ы
ң
  б ү л   к і т а б ы
  е р т е   о р т а ғ
а с ы
р л ы
қ
  т ү
р к і   х а л қ
ы -  
н ы ң
  э н
ц
и к л
о п
е д
и
я с ы
  і с п
е т т е с .   О
н д
а   X
I   ғ
а с ы
р д а   ө
м і р  
с ү
р г е н   к ө
п т е г е н   т ү
р к і   т а й
п а л а р ы
  ж а й
ы
н д а ғ
ы
  ө т е   б а ғ а -  
л ы
,   к е й
б і р   ж а ғ
д а й
л а р д а   т а п т ы
р м
а й
т ы
н   м ә
л і м е т т е р   е н -  
г і з і л
г е н .  
С ө
з д і к   э т н о н и м
,   т о п
о н и м
,   р у л ы
қ
  т е р м
и н д е р ,  
ә р   т ү
р л і   ң
ы
з м е т   а т а у л
а р ы
,   т а ғ
а м д а р   м
е н   с у с ы
н   а т а у л
а ­
р ы
,   ү й ,   ж
а б а й
ы
  ж
а н
у а р л
а р ,   ң
ү
с т а р ,   а й
л а р   м
е н   а п т а   к ү н -  
т і з б е с і ,   д ә
р і л і к   ж
а б д ы
ң
т а р ,   а с т р о н
о м
и
я ,   ә
с к е р и ,   м е д и -  
ц и н а л ы
ң
,   д і н и ,   т . б .   а т а у л
а р ң
а м т ы л ғ
а н .   С о л   к е з д е г і   т ү
р к і  
х а л ы
ң
т а р ы
н ы
ң
  д ү
н и е н і   ң
а б ы
л д а у ы
,   э т и к а л ы
ң
  н
о р м
а л
а ­
р ы
  м
е н   қ
ү
н д ы
л ы
ң
т а р ы
,   ө з і н - ө з і   ү
с т а у   ә
д е т і   т і л г е   т и е к  
е т і л е д і .   Ә
р   т ү
р л і   т а й
п а л а р   а р а с ы
н д а ғ
ы
  т а р и х и - м
ә
д е н и  
б а й
л а н ы
с т а р ,   Қ
а з а ң
с т а н   м
е н   О
р т а   А
з и
я   а у м а ғ
ы
н д а   б о л
г ­
а н   к е й
б і р   т
а р и
х и
  о ң
и ғ
а л а р   ж
а й
ы
н д а   ( м ә
с е л е н ,   А
л
е к ­
с а н д
р   М
а к е д о н с к и й
  ж о р ы
ғ
ы
  т у р а л ы
)   ң ұ н д ы   м ә
л і м е т т е р  
б а р .   Т
а р и х ш
ы
л
а р д ы
ң
  н
а з а р ы
н
  ө
з і н е   а у д а р ғ
а н  
一
  ш ы ғ
а р -  
м а д а ғ
ы   д ү
н и е   ж ү
з і н і ң
  т ү
р і к ш
е   к а р т а с ы
.   К
і т а п т а   4 0 0 - д е н  
а с т а м
 
м а ң
а л - м ә
т е л   б а р .   М
ы
с а л
ы
:  

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: