Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

Қ о л д а н ы л ғ а н   ә д е б и е т т е р : 
• 
-  v u
ノ
1
. К
н и г а   м о е г о   д е д а   К
о р к у т а .   —   М
. ,   1 9 6 2 .
2 .  
А й д о с о в  А
  Б е с с м е р т н о е   н а с л е д и е   К о р к у т - а т ы  •  / /  
М
ы
с л ь  , ,  
№
2
，2 0 0 0
.
3 .  
М
.   М а г а у и н .   Қ о б ы з   б е н   н а й з а .   -   А л м а т ы ,   1 9 7 0 .
4 .  
Щ е р б а к  
А
. М
.   О г у з - н а м е . М у х а б б а т - н а м е .   -   М
. ,   1 9 5 9 .
5 .  
К о д а р А .   Л е г е н д а   о   К о р к у т е  
в 
п е р е к р е с т к е   и с т о р и о л о г и и  
и   г е р м
е н е в т и к и .   К
у л ь т у р н ы
е   к о н т е к с т ы
  К
а з а х с т а н а :   и с т о ­
р и я   и   с о в р е м е н н о с т ь .   -   А л м а т ы
,   1 9 9 8 .
Х
-
Х
І І   ғ
а с ы
р л а р д а ғ
ы
  э д
е б и е т .  
Т
ү
р к і   э д
е б и
е т і н і ң
  " а л
т ы
н
  ғ
а с ы
р ы
"
Э
б у   Н
а с ы
р   М
у х а м
м
е д
  и б н   М
у х а м
­
м
е д   и б н   Т
а р х а н
  и б н   У з л а ғ
 
э л
- Ф
а р а б и  
о і л і м
н і ң
  м
а т е м
а т и к а   м
е н   ф
и
з и
к а ,   ф
и
­
л
о с о ф
и
я   м
е н   м
е д
и ц
и н а ,   а с т
р о н
о м
и
я  
м
е н   б о т а н и к а ,   м
и н е р а л
о г и я   м
е н   л
и н г ­
в и
с т
и
к а   с и я ң
т ы
  о і л
і м
  с а л
а л
а р ы
н
д
а  
б е л г і л
і .   О н ы
ң
  т р а к т а т т а р ы
н д а   э л е у -  
м е т т а н у д ы
ң
,   э т и к а   м
е н   э с т е т и к а н ы
ң
 
т ү
й
і н д і   м ә
с е л е л е р і   ү
л к е н   о р ы
н   а л а д ы
.  
Ә
л - Ф
а р а б и   ң
а з і р г і   О ң
т ү
с т і к   Қ
а з а қ
-  
Ә б у  
Насыр 
э л - Ф а р а б и  
с т а н   о б л ы
с ы
н ы
ң
  а у м а ғ
ы
н д а   о р н а л
а с -  
(шамасымен 
8 7 0 - 9 5 0 )   қ а н   Ф
а р а б
  ( О
т ы
р а р   ң
а л а с ы
н ы
ң
  к ө
н е  
а т ы
)   ң
а л а с ы
н д а   д ү
н и е г е   к е л д і ,   т ә
р б и е л е н д і ,   о ң
ы
д ы
  ж ә
н е  
2 0   ж
а с ң
а   д е и і н   т ү
р д ы .   Ә
л - Ф
а р а б и  
т а р х а н
 
б е д е л і н е   и е  
б о л ғ
а н   а т а ң
т ы
  т ү
р к і   ә
с к е р б а с ы
н ы
ң
  о т б а с ы
н а н   т у ғ
а н .
Әл-Фарабидің шығармалары: "Қайырлы ңала түрғын- 
дарының кіта б ы ", "Азаматтың с а я с а т
，
  Мемлекет ңай- 
раткерінің аф оризм дері，"Баңытты ң ж е тіс тікте р і".
О й
ш
ы
л   б а қ
ы т ң
а   ж
е т у   д е п   а д а м н ы
ң
,   м е й
л і   о л   е г і н ш
і ,  
ғ
а л ы
м ,   к ә
с і п к е р  
б о л
с ы
н ,   ө
з і н і ң
  ө
м
і р л і к   м
а ң
с а т ы
  м
е н  
қ о ғ а м д а ғ ы   о р н ы
н   т а б у   ж о л ы
н д а ғ
ы
  б а р л ы
ң
  б е л с е н д і   і с -  
ң
и м ы
л ы
н   м е ң
з е й
д і .   Ә
л - Ф а р а б и д і ң
  м
ұ
р а с ы
н д а   ә
с е м д і к  
м ә
с е л е с і   е р е к ш
е  о р ы
н   а л а д ы
.   С ү
л у л ы қ
т ы ,   ү
й
л е с і м д і л і к т і  
с ү
л у л ы ң
  п е н   с ә
н д і л і к т і ң
  ж
о ғ
а р ы
  д ә
р е ж
е с і н е   и е   А
л
л
а  
г а н
а   ж
а с а й
  а л а д ы
  д е п   д ә
л е л д е и т і н   м ұ
с ы
л м а н   и д е о л о г т а -

р ы
н а   ң
а р а ғ
а н д а   Э
б у   Н
а с ы
р   і з г і   і с т і   і з д е у г е   ж ә
н е   ж
а с а у ғ
а  
т е к   а д а м
  ғ
а н а   қ
а б і л е т т і   д е п   д ә
л е л д е й
д і :  
" А
д
а м
  р у х а н
и
 
і з г і л
і г і н е   б а й
л а н ы
с т ы
  ғ
а н а   ж
а ғ
ы
м
с ы
з   ж ә
н е   і з г і   і с т е р г е  
б а р а д
ы
" ,   " А д а м ғ
а   ң
ы с ң
а   ғ
а н а ғ
ү
м ы р   б е р і л
г е н м
е н ,   о л   ң а с -  
қ
а ғ
ы м д ы   к ө п   е к е н   д е п   е с е п т е й
д і ,   а д
а м
д
а р   б і р - б і р і н е   а з а п
 
ш
е к т і р е   о т ы
р ы
п   б і р і м
е н - б і р і   ж
а у л
а с а д
ы
,   б і р і - б і р і м
і з д
і  
қ
а ш
а н ғ
а   д е й
і н   а з а п
  ш
е к т і р е   б е р е м
і з .   Т а б и ғ
а т т а   ә
с е м д і к  
м ә ң г і   ө
м і р   с ү
р е д і ,   а л   қ
а й
т а л а у   т ү
р і н д е   п а й
д а   б о л а т ы
н  
ө
н е р д е г і   і з г і л
і к   п е н   с ү
л у л ы қ
 
а д
а м
н а н   ғ
а н а   ш
ы
г а д ы
” .
Ә
л - Ф а р а б и д і ң
  э с т е т и к а с ы
н д а   ә
с е м д і к   п е н   п а й
д а л ы
-  
л ы ң
,   с ү
л у л ы ң
  п е н   п а й
д а   б і р і м
е н
-
б і р і   ү
й
л е с і м д і   т ү
р д е  
т ү
т а с ы
п   к е т к е н ,   б і р і н
е н
  б і р і   б ө
л і н б е й
д і .
" А
д
а м
  а ң
ы л - о й
ы н ы ң
  а р қ
а с ы
н д а   ғ
а н а   а д а м
  б о л
д
ы
" , -  
д е й
д і   ә
л - Ф а р а б и .
" Ғ
ы
л ы
м
н ы
ң
  п а й
д а   б о л
у ы
  т у р а л
ы
"   т р а к т
а т
Ә
б у   Н
а с ы
р д ы
ң
  э с т е т и к а л ы
қ
  і л
і м
і н д
е   а д а м
н ы
ң
  д е н е  
м
е н   р у х а н
и
  с ү
л у л ы ғ
ы   ң
о м а ң
т ы   о р ы
н   а л а д ы
.
' ' Т а б и г и   ә с е м д і к ,   -
  д е п   ж
а з д
ы
  о л   а д а м н ы
ң
  с ұ
л у л ы ғ
ы н  
н а з а р ғ
а   а л
а   о т ы
р ы
п ,   —  
ц а ш а н   д а   к и і м   м е н   ә с е м д і к   з а т ­
т а р ы   а р ц ы л ы   ц о л   ж е т к і з г е н  
с ц л у л ы қ т а н   ц ц н д ы ' .

" А д а м   т ә н і н і ң   м і н с і з   ж е т і л г е н д і г і   —   б ц л   д е н с а у л ъ щ :  
е г е р   д е н с а у л ы г ы ң   б о л с а ,   о н ы   с а қ т а у   к е р е к ,   а л   о л   б о л м а ­
с а ,   о н ы  
т а у ы п  
а л у   к е р е к " .
Ғ
а л ы
м   п о э з и я н ы
ң
  т ү
р л е р і н   ж
і к т е п
  б е р е д і .   Э
б у   Н
а с ы
р  
п
о э з и я н ы
  м
а з м
ү
н ы
н а   қ
а р а й
  м ы
н а д а й
  ж
а н р л
а р ғ
а   б ө
л е д і :  
т р а г е д и я ,   д
и ф
и р а м
б ,   к о м
е д
и я ,   я м
б ,   д
р а м
а ,   а й
н о с ,   д
и а г ­
р а м
м
а ,   с а т и р а ,   п
о э м
а ,   э п
о с ,   р и т о р и к а ,   а м
ф
и г е н е з и с   ж
э н
е  
а к у с т и
к а ,   б ү
л а р ғ
а н   т о л ы ң
  т ү
с і н і к т е м
е   б е р е д і .
Т
р а г е д
и я   —  
бүл 
а р н а у л
ы
  м ө
л ш
е р і   б а р   п о э з и я л ы
ң
  ж
а н
р .  
Т
р а г е д
и я д
а   б а с ң
а л а р ғ
а   ү
л г і   е т у г е   б о л
а т ы
н   ж
а ң
с ы
  і с -  
ң
и м
ы
л д а р   м
е н   м а ң
т а н   е т е р л
і к   і с т е р   е с к е   а л ы
н а д ы
.   Э д е т ­
т е   м
у з ы
к а н т т а р   ж
е к е   д
а р а   б и л е п - т ө
с т е у ш
і н і ң
  а л д ы
н д а  
т а р г е д и я н ы
  о й
н а й
д ы   ж
э н
е   б и л
е у ш
і   ө
л г е н н е н   к е й
і н   т р а -  
г е д и я ғ
а   ң
а й
т ы с   б о л ғ
а н   б и
л
е у ш
і н
і   е с к е   а л
а т ы
н   к е й
б і р  
ң
о с ы
м
ш
а   ә
у е н д е р д і   ң
о с а д ы
.
Дифирамб -  көлемі трагедиядан е кі есе үлкен поэзия 
ж
а н
р ы
.   Д
и
ф
и
р а м
б т а   е ш
б і р   б и л
е у ш
і н і   н е м
е с е   т ұ л ғ а н ы  
ж
е к е   м а қ
т а м а й
д ы
,   б ү
к і л   а д
а м
з а т   б а л
а с ы
н а   т ә н   ж
а ң
с ы
 
і с т е р ,   ж
а л
п
ы
  м
а ң
т а л а т ы
н   і з г і л
і к т е р   м
е н   ң
а й
ы
р ы
м д ы
 
ж
а н
д
а р   ғ
а н а   б е й
н е л е н е д і .
Ямб  — арнаулы  мөлшердегі  поэзиялың  ж анр ,  онда 
м а қ
а л - м ә
т е л д е р   с и я қ
т ы
  ж
а л
п
ы
  ж ү
р т ш
ы
л ы
ң
ң
а   б е л г і л і  
ж
а қ
с ы
  н е м
е с е   ж
а м
а н
  і с т е р   т у р а л
ы
  н а қ
ы
л   с ө
з д е р   о р ы
н  
а л а д ы
.   Б ұ
л   ж
а н
р   а р а з д
а с у л
а р   м
е н   с о ғ
ы
с т а р   к е з і н д е ,   а ш
у  
м
е н   ы
з а   к е р н е г е н д е   п а й
д а л а н ы
л а д ы
.
Драма -  ямбқа үңсас жанр, өзгеш елігі мүнда белгілі 
а д а м д а р ғ
а   а р н а л
г а н   м ә
т е л д е р   м
е н   н а ң
ы
л   с ө
з д е р   е с к е   а л ы
­
н а д ы
.
Айнос -  ө зін ің  жоғары шеберлігіне байланысты  не­
месе олардың тамашалығы және таңданыс туғы зуы  ар- 
ң
а с ы
н д а   ң
а н а ғ
а т   с е з і м
і н
  т у ғ
ы
з а т ы
н   п а й
ы
м
д а у л а р ы
  б а р  
п о э з и я л ы
ң
  ж
а н
р .
Диаграмма 
一
 егер де адамдар тәртіпке бағынбаса жэне 
т ү
з е л м е с е   а д а м д а р д ы
ң
  з а ң
  ш
ы
ғ
а р у ш
ы
л а р   а д а м
д а р д ы
н ,  
к ө
ң
і л д е р і   к ү
т е т і н   ң
о р ң
ы
н ы
ш
т ы
  с у р е т т е р д
і   б е и н е л е у г е  
ң
о л д а н а т ы
н   п о э з и я л ы
ң
  ж
а н
р .
Эпос пен риториканы Эбу Насыр бүл жанрлар стилінің 
с а л т а н а т т ы
л ы
ғ
ы
м е н   ж ә
н е   т а ң
ы
р ы
п т а р ы
н ы
ң
  ұ қ с а с т ы ғ ы -
7 9

м
е н   е р е к ш
е л
е н е т і н д і г і н е н   ж
э н
е   ң
о ғ
а м д ы
ң
- т а р и х и   о ң и -  
ғ
а л а р д ы
  к ө
р с е т е т і н д і г і н е н   б і р   а й
д а р д ы
ң
  а с т ы
н а   ң
о й
д ы .  
Эпоста бүрын болган оңиғалар, ал риторикада жаңында 
ө
т к е н   о ң
и ғ
а л а р   с у р е т т е л д і .
Сатира (лат. 
S a tira )
 -   бүл поэзиялың жанр. Өзі сурет- 
т е п   о т ы
р ғ
а н   о ң
и ғ
а н ы ,   ң
ү
б ы л ы с т ы   н е м
е с е   к е й
і п к е р л е р д і  
ө
т к і р   с ы
н ғ
а н   а л
ы
п ,   ә
ж у а ғ
а   а й
н а л д ы
р а т ы
н   к ө
р к е м
д і к  
бейнелеу тәсілі. Сатираның мысал, эпиграмма, памфлет, 
ф е л ь е т о н ,  
п
а р о д
и
я ,   ш
а р ж
,   к а р и
к
а т у р а ,   а н е к д о т   с и я қ
т ы
 
ж
а н
р л
а р ы
  б а р .
Поэма 
—
  бүл ар ты қш ы л ы қ пен жамандың, дүрыстық 
п е н   ң
а т е л і к   с у р е т т е л е т і н   ө л е ң   т ү
р і н д е г і   ж
а н
р .
Амфигенезис -   бүл жаратылыстану ғылымдарын су­
реттеген  жаратьӀлыстануш ы  ғалымдар  жасаған  жанр. 
П
о э з и
я
  ж
а н
р л
а р ы
н
ы
ң
  і ш
і н
д
е г і   п
о э з и
я   ө
н е р і н е н   е ң  
алшаң жатңан — осы жанр.
А ку с ти ка   — бүл оңушыларды м узы ка өнеріне үйрет- 
к е н д е   п а й
д а л а н ы
л а т ы
н   п о э з и я н ы
ң
  б і р   б ө
л і м і .
"Р иторика "  трактаты .  Әбу Насырдың  риторикасы 
一 
ш еш ендік өнер туралы гы лы м  ғана емес, сонымен ңатар 
ж
а л
п
ы
  к ө
р к е м   с ө з   т у р а л
ы
  і л
і м
  б о л г а н д ы
ң
т а н   б а р л ы
қ
 
ж а ғ
ы
н а н   с е н д
і р у   ө
н е р і   б о л ы
п   т а б ы
л а д ы
.
Ө
з і н - ө
з і   т е к с е р у г е   а р н
а л
г а н
  т а п
с ы
р м
а л
а р :
1
. Ә
л - Ф а р а б и д і ң
  о й
л а р ы н   а я қ
т а ң
ы з д а р :
а)  "Т а б и ғи  ә сем д ік  ң аш ан да 
с ү л у л ы ң та н  ң ү н д ы   .
б)  "А д а м  т ә н ін ің  м ін с із  ж е т іл г е н д іг і — бүл денсаулы ң,
е г е р
2.  Тольщ   ж а з ы п   ш ы ғы ң ы зд а р
а )   Т р а г е д и я  
一
  б ү л
б )   Д
и ф и р а м
б   -   б ү л
в) Ямб  -  бүл______
г )   Д
р а м
а   —   б ү л
Қ
о л д а н ы
л ғ
а н   ә
д е б и е т т е р :
1
. С о ц и а л ь н ы
е ,   э т и ч е с к и е   и   э с т е т и ч е с к и е   в з г л я д ы
  а л ь - Ф а ­
р а б и .   А
Н
 
К
а з . С С Р .   И н с - т   ф и л о с о ф и и   и   п р а в а .   —  
А
. ,   1 9 8 4 .
2.  А л ь -Ф а р а б и .  И збранны е  т р а кт а т ы .  -   А . , 1984.
3.  А л ь -Ф а р а б и .  Ф илософ ские  т р а кт а т ы .  -   А . ,  1970.
4 .  Гаф уров  Б .Г ”   К а с ы м ж а н о в  А .Х .  А л ь -Ф а р а б и .  В  и с то ­
р и и   ку л ь т у р ы .  一  М .,  1975.
8 0

Ахмет Иассауи 
一
 ақы н
，
ойшыл. Хикметтер
( 1 1 0 3 - 1 1 6 6 )
Қ
о ж
а  А
х м
е т   И
а с с а у и
  к е с е н е с і н   ( м а в -  
з о л е й
і н )   X
I V
  ғ
а с ы р д ы ң
  а я г ы
н д а   Т
е м
і р  
( л а ң
а п   а т ы
  т е м і р д е й
  қ
а т т ы   Т
е м
і р   н е м
е ­
с е   Т
е м
і р л
а н
)   с а л
д ы
р д ы
.  
О
р н а л
а с ң
а н  
ж
е
р і   -   О ң
т ү
с т і к   Қ
а з а ң
с т а н   о б л
ы
с ы
,
Т
ү
р к і с т а н   ң
а л а с ы
.   Т
е м
і р   х а н
  ж
а у л
а п
 
а л
у ш
ы
  б о л
д
ы
.  
О
л   т ү
т а с   ң
а л
а л
а р д ы
 
қ
и р а т т ы
,   а д а м д а р д ы
ң
  б а с   с ү
й
е к т е р і н е н  
т ү
т а с   т а у л
а р   о р н а т т ы
.   А
л
,   О
р т а   А
з и
я ­
д а ,   Қ
а з а қ
с т а н   а у м
а ғ
ы
н д а   6 3   ж
а с ы
н д
а  
ж
е р   а с т ы
н
а   т ү
с к е н   ж ә
н е   ң
а л ғ
а н   ө
м
і р і н   с о н
д
а   н
а м
а з  
о қ
у м е н   ж ә
н е   т а ң
у а л ы ң
  е т у м
е н   ө
т к і з г е н ,   б ы
л а й
  ң
а р а ғ
а н -  
д а   қ
а р а п а й
ы
м   а д а м
  б о л ы
п   к ө
р і н е т і н   А
х м
е т   И
а с с а у и - д і ң
 
ң
ү
р м е т і н е  
а р н
а п
  к е с е н е л
і к   к е ш
е н   т ү
р ғ
ы з д ы .
Иассауидің е к і атаңты үстазы болды,  олар  Арыстан 
баб пен ш а йқы  Қ о ж а  Ж ү с іп  Хамадани еді.  Бұл жөнінде 
мынадай аңыз бар: "Мухаммед пайғамбардың, (ол Алла- 
ны ң м әң гі шапағатына бөленсін) кезінде 33 дінд і білген 
Арыстан  баб  үстаз  өмір  сү р іп ті.  Мүхаммед  пайғамбар 
б ү кіл   халы ңтың  кө зінш е  оған  аманатын  — Исламның 
белгісі  саналатын  ңүрма  сүйегін  берген.  Арыстан  баб 
аманатты  б ү кіл   өмір  бойы  алып  ж ү р д і  және  ө м ір ін ің  
тек соңғы кезеңінде ғана жоғалтып алмау ү ш ін  оны аузы­
на салып  саңтады.  Ол  Исламның  белгісіне,  ө зін ің   ама- 
натына лайы қты  адамды үза қ іздеді,  біраң оны таба ал­
мады. Аузына салған сүйек азая берді және жүңара түсті. 
Бірде далада келе жатңанда ол  бір баланы кездестірді. 
Бала  оған  жаңындап  келді  де:  Аңсақал,  аманатымды 
беріңіз "
，
-  
д е д і
. 
Сол 
бала осы Қ о ж а  Ахмет Иассауи е ке н"
.
И
а с с а у и
  1 1 0 3   ж
ы
л
ы
  т у д ы
.   О л   ө
з і н і ң
  б і р і н
ш
і   ү
с т а з ы
 
ң
а й
т ы
с  
б о л
ғ
а н н а н  
к е й
і н   Б ү
ң
а р а ғ
а   к е л
і п
,  
с о п ы
л ы
қ
 
і л і м
н і ң
  ш
е б е р і   Қ
о ж
а   Ж
ү
с і п   Х а м
а д а н и д і ң
  м
е д р е с е с і н д е  
о ң
ы
д ы
.   К
е и
і н
  с о п ы
л ы
ң
  і л
і м
н і ң
  б а с ш
ы
с ы
  б о л д ы
.   К ө
п  
у а ң
ы
т   ө т п е й   о л   Я с с ы
ғ
а   ( Т ү
р к і с т а н ғ
а )  
ң
а й
т ы п   о р а л
а д ы
.  
О н ы
ң
  у а ғ
ы
з ш
ы
,   а қ
ы л г ө
и   ж ә
н е   а ң
ы
н   р е т і н д
е г і   д а ң
ң
ы  
т у ғ
а н   ж
е р і н
е н
  а л ы
е   ж
е р л
е р г е   т а р а л
а д ы
.
6-44
81

Қ ү д а й д ы   Т ү л ғ а ,   б ү
к і л   ж
а р а т ы
л ы
с т ы
ң
  м
а х а б б а т ы
  м
е н  
м ә
н і ,   а л   а д а м
д ы
  ә
л е м н і ң
  п а т ш
а л ы
қ
  б і р л
і г і   е с е б і н д е   т а н у ,  
с о л   с и я ң
т ы
  ж
а н
  м
е н   р у х т ы
ң
  д а м у ы
н ы
ң
  т е р е ң
д і г і н   т а н у  
Қ
о ж
а   А
х м
е т   И
а с с а у и
д
і   б о л а ш
а ң
  ү
р п а ң
т а р   ү
ш
і н   т е ң
д е с і  
ж о қ
  е р л
і к к е   т е ң   ә д е т т е н   т ы
с   ш
е ш
і м
г е   и т е р м
е л е д і .   М
у х а м
­
м е д   п а й
ғ
а м б а р д ы ң
  ж
а с ы
н
а   к е л г е н д е   ( М
у х а м
м
е д
  п а й ғ а м -  
б
а р   6 3  
ж
а с ы
н
д
а   ө
м
і р д е н   ө
т т і )  
6 3  
ж
а с ы
н
д
а   ж
о г а р ы
 
б і л
і к т і л
і г і н   к ө
р с е т у   ү
ш
і н ,   а д а м д а р ғ
а   ө
м і р д і ң
  с о ң
ы
  м
е н  
б а с ы
  а р а л ы
ғ
ы
н д а   қ а с - қ а ғ ы м   с ә
т к е   о й
л а н у ы
  ж
э н
е   о с ы
  а р а -  
л ы қ т ы ң   м ә
н і н   ү ғ ы н у   ү
ш
і н   м
е ш
і т к е   ж а ң
ы
н   ж
е р д е н   ң ы л -  
у е т   ң
а з ы
п ,   ө
м і р і н і ң
  3 0   ж ы
л ғ
а  ж у ы
ң
  к е з е ң
і н   с о н д
а   ө
т к і з д і .
Қ
ы
л у е т   ж
е р а с т ы
  т ү
р м е с і   б о л ы
п   т а б ы
л а т ы
н   з ы
н д а н ғ
а  
ү
ң
с а с   б о л д ы
.   О л   с о н д
а   ң
а й
т ы с   б о л д ы
.  

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: