Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты
жүктеу/скачать 6,75 Mb. Pdf көрінісі
|
| "
Т е м і р г е ( А ц с а ц Т е м і р г е ) д е й і н ( X I V г а с ы р г а д е й і н ) қ ы р г ы з д а р ( ц а з а ц т а р ) а т а - б а б а л а р ы м ы ц р у х т а р ы н а - а р у а қ қ а , т а з а р т а т ы н к у ш р е т і н д е о т ц а , а й г а , к у н г е , ж е р г е ж ә н е ә р б і р т ц л і к т і ж е к е - ж е к е п і р т ц т а о т ы р ы п , ө з д е р і н і ң б а й л ы г ы н щ р а й т ы н ж а н у а р л а р г а т а б ы н д ы ”，一 деп жазады Ш .Уэлиханов. Халыңтың аңызы бойынша төрт т ү л ік т ің пірлері бар. Сиырдың п ір і — Зеңгі баба, ж ы лңы ны ң п ір і — Қамбар ата, түйенің п ір і — Ойсылңара, ңойдың п ір і — Ш опан ата бо лып табылады. Адамның еңбектегі серігі ретіндегі төрт т ү л ік мал туралы өлең-жырлар көптеп таралган. Деген мен де жануарлардың бейнелері аллегория емес. Бүл ер- тедегі адам ойлап ш ығарған және көне түрінде саңтал- ған жануарлар бейнесі. 4 8 Талиға Б екхож инаны ң "Қ а за қты ң 200 ә н і" кітабы на Қазаңстанның түрл і аймақтары жасаған фольклорлық экспедициялары кезінде жинаңтаған фольклорлың-эт- нографиялың материалдары енгізілген. Т.Б екхож инаны ң мұрасы өте қүнды болып табылады, өйткені онда дәстүрлі мәдениетте бар фольклор мен му- зыкалық шығармашылыңтың барлың жанрлары ңамтыл- ған: ғү р ы п ты қ фольклор — баңсы жырлары, бәдік, жара пазан; той ж ы рлары — сыңсу, қош тасу, ж ар-ж ар, бет ашар; азалау ғүры п жырлары — жоңтау, ж ы лау, дауыс ш ы ғару, ж үбату; түрмыстың жырлар - бала ж үбату， қара өлең; балалар фольклорының және дидактикалың жанр- лардың ән-ж ы р үл гісін д е гі түрлері — ән-ертегілер, мы- сал-өлеңдер, ойын-өлеңдер, жүмбаңтар, ө т ір ік өлеңдер, сол сияңты к ә с іп т ік э п и ка л ы қ, ә н д ік және аспаптың дәстүрлердің жоғары үлгілері. Талиға апа өз кітабында ж ойы лу ңаупі бар жанрлар- ды атап көрсеткен. Сонымен, қа зір гі кезде фольклор әле- ум е ттік себептерге байланысты ж ойы лы п барады, қа зір гана т ү с ін ік т і болған эпостық дәстүрлер қалы ң бүқара- ны ң идеологиядан бейтараптануының салдарынан ұмы- тылуға ж аңы н. Өз кезеңінде көркем-поэзиялың түрдегі эпостың жанрлар қазаңтардың үл тты қ иделеологиясын бойына сіңірген және ү л тты қ ділді (менталитетті) бей- нелеген еді. К іта пта Қазаңстанның, сол сияңты Ресейдің (Буря- тияны ң), А Қ Ш -т ы ң , Ңытайдың, Қы рғы зстанны ң этно- м у з ы ка н ы з е р т т е у ш іл е р ін ің маңалалары берілген. Ңазаңстанның белгілі м узы ка зерттеуші ғалымы, мэде ниет зе рттеуш ісі және пуб л и ц и сі Әсия Мүхамбетова түркі-м онғол халыңтарының тә ң ір л ік күнтізбесін үсы- нады және қазаңтың дәстүрлі музыкасын ж е т к із у ш і сал- серілер туралы әңгімелейді. Ө з і н - ө з і т е к с е р у г е а р н а л г а н т а п с ы р м а л а р : 1 . Поэзия ңандай түрмыс-салт жырлары деп аталады? 2._Толыңтырып жазыңыз: Той бастар _ бұл ___________ 4 - 4 4 4 9 3. Жоқтау жырларының түрлерін атап шығыңыз. 4. Бесік жыры кімге арналған? Қ о л д а н ы л ғ а н ә д е б и е т т е р : 1 . Бекхожина Т. "Қазаңтың 200 әні" жинағы (1919-1995). 2. Кузбакова Г. От песен до эпоса / / Казахстанская прав да, 05.02.2002. 3. Валиханов Ч. О формах казахской поэзии. — Алматы, 1984. -2 8 0 б. Д и д а к т и к а л ы қ ж а н р л а р Д а л а н ы ң э н д е р і , е р т е г і л е р м е н м а қ а л д а р о ц ы р м а н г а қ ы р е ы з д а р д ы ң т ц р м ы с ы н ж ы р м е н к ө р к е м д е у м а қ с а т ы н д а ж а з ы л г а н т ц т а с к і т а п т а р д а н д а э л д е ц а й д а т а р т ы м д ы . Ѳ з і н - ѳ з і с ы й л а й т ы н э р б і р б и м е н ' с ц л т а н м а ц а л с ы з с ѳ й л е й а л м а й д ы , ә ң г і м е л е с к е н к е з д е э р с ѳ з і н м а ц а л д а п с ѳ й л е у г е т ы р ы с а д ы . Ш . У э л и х а н о в Д идактикалы к, ж анр, д идактикалы ң эдебиет — бүл оңытуды, аңыл-кеңес беруді, ақпарат беруді кө ркем дік мінәжат ретінде жүзеге асыратын эдебиет. Қазақ фольк- лорындағы дидактикалың жанрдағы шығармалар көбіне 50 көлемі жағынан өте үлкен жөне түрі мен мазмүны ж а гы нан алуан түрлі. Бүлар терме, тіл шеберлігін, ңанатты сөз- дерді білдіретін ш ағын шешендік сөздер, маңалдар мен мәтелдер, баталар, жүмбаңтар. Оларда мораль мен насихат- тың сөздер есте саңтауға ж еңіл түрде беріледі. Дидактика лык; жанрларға тән ортаң үңсас белгілерімен ңатар олар дьщ әрбірінің өзіне ғана тэн ерекшеліктері де бар. Термелер де насихаттың өлеңдер сияқты адамгершілік- ке үндейтін аңыл-кеңестер тізбегінен түратын мазмүны- мен ерекшеленеді. Термеде әр тү р л і сипаттағы наңыл сөздер, ғибратты сөздер, өм ірлік пайымдаулар ңатаң тәр- тіппен және ңатаң ңисынды дәйектілікпен келтіріледі. Мүнда жеке бір жолдың немесе бір оймен біріктірілген екі, ал кей кезде бірнеше жолдың өз мағынасы болуы м үм кін. Олар бір шығармаға сыртңы түрі, ортаң ырғағы, сөздердің ңайталануы арңылы біріктіріледі. Терме дербес ңолдануға болатын бөліктерге бөлінеді. Мұ- ның басқа бір бөліктерге мазмұны жағынан қатысы жоң, олар да өз алдына ой білдіре алады. Терме дербес қолдануға болатын бөліктерге жеңіл бөлі- неді. Мүның басқа бөлек бөліктерге мазмүны жағынан ңаты- сы жоң, олар да өз алдына ои оілдіре алады. Ш ешендік сөздер - бүл наңты оңиғаларға байланысты айтылған дана сөздер. Көбіне олардьщ тууына адамдардьщ арасындагы түрлі таластар, қақтығыстар себепші болады. Ш ешендік сөздер күнделікті өмірде әр түрлі жағдайларда туындады. Ш ешендік сөздерді туғызу үш ін өз ойын елец- мен бейнелі түрде білдіру талап етілетін. Қызыл тілде дес бермеген және сөйлеуде алдына жан салмаған сөз шебер- лерін шешендер деп атады. Ш ешендік сөздердің кө п ш іл ігі халыңтың үжымдың шығармашылығының жемісі болган- мен, олардың арасында ш ы ғу тарихы тарихи түлғалардың есімдерімен (Қазыбек, Сырым Датов, Асан Қайғы, Жирен ше шешен және басңалары) байланыстьфьшғандары да бар. Елдің айтуынша, С.Датов айтыпты дейтін шешендік сөздер өткірлігімен және тапңырлығымен ерекшеленеді. Бірде шешендік сөз сайысы кезінде одан сөз бен судың көзі не, сапар, жол, ңыз және даудың мүраты не деген сүраңтар қойыпты. Сонда С.Датов былай деп жауап беріпті: 51 С ө з д і ң к ө з і - ц ц л а ц , * • и ' 'へ ' ) С у д ы ц к ө з і - б ц л а қ , • :、 ‘ и へ . , С а п а р м ц р а т ы - ө т у , ' ソ ' • ； ' f Ж о л м ц р а т ы - ж е т у , , ; Қ ы з м ц р а т ы - к е т у , Д а у м ц р а т ы 一 б і т у . Эдетте ш еш ендік сѳздер е кі бѳлімнен түрады. Б ір ін- шісінде даналың сөздің тууына себеп болған ѳ м ір л ік ж а г дайлар, жайлар туралы баяндалады. Ол негізінен ңара сөз түрінде болып келеді. А л ө ткір сөздің басты ойын біл- діретін е к ін ш і бөлігі үйңасты, ырғаңты болады. Қазаң фольклорында шешендік сөздер ке йін келе пай да болған, олардың кө п ш іл ігі к е й ін гі көркем әдебиеттен бөлініп алынған, сондықтан да олар мәдениеттің ерте және көне ескерткіштерінде кездеспейді. М а қ а л д а р — ыңш амдылығымен, беинелілігімен және өмірдің әр түрлі ңүбылыстары туралы дәлдікпен айтыла- ты нды ғы м ен ерекшеленетін, терең қо р ы ты л ға н ойға құрылған нақыл сөздер. Маңалдар философия жөніндегі хальщ түсінігінің көрінісі есебінде гасырлар бойы ңалып- тасты. Олар үрпаңтан үрпаңқа ауыса отырып өңдеуден өтті, бірте-оірте жымдаса өріліп, беинелі нақыл сөзге айналды. Қазаң маңалдары кө п мағыналы болып келеді, олар дын; айтар ойы әдетте сөз қолданысына байланысты бо лады. Оларды таңырыпңа бөлу м ү м к ін емес, өйткені ма- ңалдар өте көп. Мақалдар мен мәтелдерде кө р ін іс таппа- ған бірде-бір оңиға немесе өмір ңүбылысы жоң. Маңал- дарда халыңтың еңбек тарихы, ңоғамдың ңатынастары, оның тұрмысы мен әдет-ғүрыптары кө р ін іс тапқан. Ха- лы ңтың мал өсірумен айналысқан үзаң кө ш пе лі өм ірі мысалы мына маңалдарда бейнеленген: "Көшкенде халың екіге бөлінсе, көппен бірге ж үр: теңіз ңүрғамайды, халы қ ад а сп а й д ы ， А т - ердіңңанаты". Қазақтарда ақылды, тапқы р сөздер ерекше багалана ды, бүл жөнінде мына маңалдар туған: "Ө н е р а л д ы - ң ы зы л тіл ， И ек к ө р к і - саңал, сөздің к ө р к і - м а қа л "，"Отыз тістен ш ы ңқан сөз отыз рулы елге тарайды". r 52 Қ а за қ халңы ны ң мақалдарында ха л ы қты ң мораль нормалары да бар, олар адам қандай болуы керек деген сүраңңа жауап береді: "Бейнет, бейнет түбі — зейнет", "Еңбегі азды ң- ѳнбегі аз", "А с ы л - тастан, аңыл - ж ас тан ". Ха лы қты ң үғы м бойынша адам еңбексүйгіш , ақыл- ды, б іл ік т і, қайырымды, адал болуы керек. Қ а за қ маңалдарына ж инаң ы л ы қ, барынша дөлділік тэн. Олар метафораның, метонимияның, антитезаның, алл е го р и я ны ң , салы сты рудың кө м е гім е н жасалады. Қазаң маңалдары эпостың шығармаларды, ертедегі және қ а з ір г і заманғы ңазаң әдебиетінің е с к е р т кіш те р ін ің құрамында кездеседі. М ә т е л д е р — б ү л ө м і р л і к қ ү б ы л ы с т ы , о ң и ғ а н ы д ә л ж ә н е ыңшам бейнелейтін кү н д е л ікті ңолданылатын бейнелі сөз. Мәтелдердің маңалдардан өзгешелігі оларда үйрету, б а ғ ы т н ү с ң а у , н а с и х а т б о л м а й д ы . М ә т е л д е р н а ң т ы б і р ж а й бойынша айтылған ө ткір ойдан түрады. Қазаң халқы ү ш ін маңалдар мен мәтелдер ерекше ма- ңызды болды. Олар қоршаған ортаны баңылау, табиғат- тың ңүпияларына ңанығу, жануарларды, кө ш пе лі мал ш аруаш ы лығын игеру барысында алған түрл і еңбек дағ- дыларын осы дана сөздермен б е к іт іп оты рған. К ө ш - пелінің бай ө м ір л ік тәжірибесі үрпаңтан ұр п а ққа мақал- дар мен мәтелдер арқылы таралды. Бата. Бүл жанрдың пайда болуы табиғи жары ң көзде- ріне табынумен байланысты болды. Бата ай жаңа туган кезде айтылатын. Олар ж аңа ш а ңы рақ ңүрған кезде, ересек өмірге қадам басқанда жастарға баң-береке, ден саул ы қ, табыс, алыс жолға шығар алдында сә ттіл ік тіле- ген тілектерден түратын. Бата қатаң кү н тізб е л ік тәртіпке бағындырылмаған, оны кездесу мен қоштасуда, дәм үстінде айтқан. Ж үм бақ - бүл заттар мен ңүбылыстарды олармен аздап болса да үңсас нэрселермен салыстыра отырып түспалдап айтатын фольклор жанры; эдетте табуға тиісті сүраң ретін- де ңойылады. Ж ұмбаңты ойдан шығаруға ерік берілген. Заттай және нақты елестету жолымен жасалады. 53 1 ) Д и д а к т и к а л ы қ ж а н р д е г е н і м і з н е ? 2 ) Т е р м е - б ұ л ______________________________________________________ 3 ) М ы н а с ө й л е м д і а я ң т а ң ы з : " Т е р м е д е г і ж о л д а р с о ң ғ ы --------- біріктіріледі " 4 ) Н а ң т ы о ң и ғ а л а р ғ а б а й л а н ы с т ы а й т ы л ғ а н д а н а с ө з д е р бүл --------------------------- 5 ) М а ң а л д а р - б ұ л _____________________________________ Ң о л д а н ы л ғ а н ә д е б и е т т е р : 1 . В а л и х а н о в Ч . С л о в е с н о с т ь . - А л м а т ы , 1 9 8 5 . - 3 8 5 - 3 9 0 с . T. 4. 2 . В а л и х а н о в Ч . П о г о в о р к и Б о л ь ш о й о р д ы . — А л м а т ы , 1 9 8 4 . ~ 277 с. - Т . 1. 3 . И с т о р и я к а з а х с к о й л и т е р а т у р ы в 3 т о м а х . - А л м а т ы , 1 9 6 8 . ~ Т . 1 . 4 . А қ б а т а : Б а т а с ө з д е р . Қ ұ р а с т . С . Н е г и м о в , Т . Қ а з и ц л ы 一 А л м а т ы : Ж а з у ш ы , 2 0 0 2 . Ѳ з ін -ѳ з і т е к с е р у г е а р н а л ғ а н т а п с ы р м а л а р : /- Қ а з а қ х а л қ ы н ы ң е р т е г і л е р і Т у р л і х а л ы қ т а р д ы ң е р т е г і л е р і н о ц у д ы ж а қ с ы к ө р е м і н . К ө н е а в т о р л а р д ы ң м е т а ф о р а л а р ы м е н х а л ы қ т ы ң д у н и е т а н ы м ы н ц е ы н у - б ц л ө т е ц ы з ы ц т ы і с . О л ж а с С ү л е й м е н о в 54 Е р т е г і 一 б ү л ә д е т т е н т ы с , о й д а н ш ы ғ а р ы л ғ а н о ң и ғ а л а р т у р а л ы а у ы з ш а ө л е ң т ү р і н д е г і х а л ы ң т ы ң ә ң г і м е . Қ а з а ң е р т е г і л е р і н і ң д а м у ы н б ы л а й е л е с т е т у г е б о л а д ы : X V I - X V I I I ғ а с ы р л а р д а ң и я л - ғ а ж а й ы п е р т е г і л е р і м е н т ұ р м ы с - с а л т е р т е г і л е р і б а р ы н ш а к ө п т а р а д ы . Б ұ л д ә у і р д е Ж и р е н ш е т у р а л ы е р т е г і л е р т о п т а м а с ы ң а л ы п т а с т ы , А л д а р к ө с е т у р а л ы е р т е г і л е р т о п т а м а с ы ж а ң а д а н п а й д а б о л а б а с т а д ы . Т ү р л і с о ғ ы с т а р ғ а б а й л а н ы с т ы ң и я л - ғ а ж а и ы п , б а т ы р л ь щ ( а л ы п т а р т у р а л ы ) е р т е г і л е р ш а р ы ң т а у ш ы ң ы н а ш ы ң т ы . X I X ғ а с ы р м е н X X ғ а с ы р д ы ң б а с к е з е ң і н д е т ү р м ы с - с а л т ж ә н е х и к а я л ы ң е р т е г і л е р і , с а т и р а л ы ң е р т е г і л е р б е л е ң а л а б а с т а д ы . А л д а р к ө с е т у р а л ы е р т е г і л е р т о п т а м а с ы т ү п к і л і к т і қ а л ы п т а с ы п б о л д ы , Қ а з а ң с т а н д а Қ о ж а н а - с ы р т у р а л ы а н е к д о т т а р т а р а л а б а с т а д ы . Қ и я л - ғ а ж а й ы п е р т е г і л е р і . Қ и я л - ғ а ж а и ы п е р т е г і - л е р і н і ң т а ң ы р ы б ы қ а һ а р м а н н ы ң ғ а ж а й ы п қ ү р а л д а р д ы ң к ө м е г і м е н к ө п т е г е н к е д е р г і л е р д е н ө т і п ш ы ғ у ы б о л ы п т а б ы л а д ы . Е г е р қ а һ а р м а н ө з і н е , ө з к ү ш і н е с е н е о т ы р ы п к е д е р г і л е р д е н ө т і п ш ы ң с а , о л б а т ы р ғ а а й н а л а д ы . О с ы н д а й б а т ы р л а р ы б а р е р т е г і л е р ң и я л - ғ а ж а й ы п , б а т ы р л а р е р т е г і л е р і д е п а т а л а д ы . М у н д а й е р т е г і л е р д і ң б і р ң а т а р ө з і н е т э н е р е к ш е л і к т е р і б о л а д ы . Қ и я л - г а ж а й ы п е р т е г і н і ң к л а с с и к а л ы ң т ү р і м ы н а д а и к о м п о з и ц и я л ы қ с ә т т е р д і ң а м т и д ы : ң а һ а р м а н н ы ң б а с қ а д ү н и е г е с а п а р ш е г у і , ғ а ж а й ы п з а т т ы а л у ы , ң и ы н м і н д е т - т е р д і о р ы н д а п ш ы ғ у ы , ң ұ д а т ү с у і , з ү л ы м к ү ш т е р д і ж о ю ы , б а ң ы т қ а ж е т у і . Ә д е т т е о н ы ң с о ң ы к е й і п к е р д і ң с ү й г е н ң ы з ы н а ү й л е н у і м е н ж ә н е т а ң қ а о т ы р у ы м е н а я ң т а л а д ы . Е р т е г і н і ң к л а с с и к а л ы ң т ү р і Ш ы ғ ы с п е н Б а т ы с х а л ы ң т а - р ы н д а ө т е к ө п т а р а ғ а н . К л а с с и к а л ы ң қ и я л - ғ а ж а й ы п е р т е г і с і н і ң қ а һ а р м а н д а - р ы ә р ң а ш а н д а ж е ң і с к е ж е т е д і ж ә н е б а р л ы ң с ы н д а р д а н а б ы р о й м е н ө т е д і . О н ы ң ә л е у м е т т і к ж а ғ д а й ы н а м а ң ы з б е р і л м е й д і . О л х а н н ы ң , б а й д ы ң ү л ы д а , а ң ш ы - м е р г е н д е , м а л ш ы д а , б а т ы р д а , к е д е й д е , б а и д а б о л у ы м ү м к і н - к і м б о л с а д а а ң ы р а я ғ ы н д а ө з б а ң ы т ы н а и е б о л а д ы . Қ и я л - ғ а ж а и ы п е р т е г і л е р і н і ң і ш і н д е б а т ы р л ы ң е р т е - г і л е р е р е к ш е о р ы н а л а д ы . О л а р р а б а т ы р л ы ң э п о с ң а ұ қ с а с 5 5 ж э н е к ѳ б і н е о л а р м е н б а й л а н ы с т ы т а қ ы р ы п т а р ѳ з е к б о л г а н . Б і р ж а ғ ы н а н а л ғ а н д а , о с ы т ү р г е ж а т а т ы н е р т е г і л е р қ и я л д а у е р т е г і л е р і н і ң е р е к ш е т о б ы н ң ү р а й д ы : м ү н д а д а ң а һ а р м а н н ы ң б ү р ы н ғ ы ж а у л а р ы , м ү н д а д а б а с ң а ә л е м г е с а п а р ғ а ш ы ғ у қ а й т а л а н а д ы . Е к і н ш і ж а ғ ы н а н а л ғ а н д а ， м ұ н д а д а б а т ы р л ы қ э п о с т а ң ы р ы б ы н а т ә н т у ғ а н ж е р д і , х а л ы ң т ы , т а й п а н ы , р у д ы б а с ң ы н ш ы л ы ң т а н а з а т е т у н е м е с е қ о р ғ а у т у р а л ы б а я н е т і л е д і . Ң а з а қ т ы ң к ө н е б а т ы р л ь щ е р т е г і с і — ” Е р Т ө с т і к " . Қ а з а ң ф о л ь к л о р ы н д а б ұ л б а т ы р т у р а л ы ж ы р ж о қ . " К е р қ ү л а а т т ы К е н д е б а й " а т т ы б а с қ а б і р б а т ы р л ы қ е р т е г і н і ң с ю ж е т т і к н е г і з і — б а т ы р л ы ң к ө р с е т і п ң ү д а т ү с у . Б ү л е р т е г і л е р ш ы ғ у т е г і ж а г ы н а н ө т е к ө н е р г е н . А й т ы л ғ а н д а р д а н к ө п к е й і н п а й д а б о л ғ а н б а т ы р л а р е р т е г і л е р і б а т ы р л ы қ э п о с п е н т ы ғ ы з б а й л а н ы с т ы . М ы с а л ы , " Т а л а с п а й м е р г е н ” ， " Е р К ө к ш е ж ә н е о н ы ң ү л ы Е р Қ о с а и ， т . б . ” Т а л а с п а й м е р г е н " е р т е г і с і н і ң ң а һ а р м а н д а - р ы Қ о б ы л а н д ы м е н Қ а р а м а н қ а з а ң т ы ң б а т ы р л а р ж ы р ы - н а н ж а ң с ы б е л г і л і . " Қ о б ы л а н д ы б а т ы р " т у р а л ы ж ы р — к ө р к е м д і г і ж а ғ ы н а н к е м е л і н е к е л г е н ж ы р л а р д ы ң б і р і . Б а т ы р л а р е р т е г і с і н і ң ж ы р м е н б а й л а н ы с ы ж е л і с і м е н ж ә н е с ю ж е т т і к т а б и ғ а т ы м е н ғ а н а е м е с с о н ы м е н б і р г е б а я н д а у м ә н е р і м е н д е а с т а с ы п ж а т ы р . Б а т ы р л а р е р т е г і - л е р і н д е д е б а т ы р л а р ж ы р ы н а т ә н ө л е ң м е н б а я н д а л а т ы н с у р е т т е у л е р к е з д е с е д і . Х а й у а н а т т а р т у р а л ы е р т е г і л е р . О л а р ү ш т о п қ а б ө л і н е д і : 1 ) с а р а ң д ы қ , а қ ы л д ы л ы ң , а ң қ а у л ы қ ж ә н е б а с ң а л а р ы с и я ң т ы а д а м д ы ң с и п а т т а р ы ң а р а п а й ы м т ү р д е к ө р і н е т і н жүктеу/скачать 6,75 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|