Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҰЛЫ ДАЛА тарихы
371
биліктің жағына шығып Мәскеуге келген Зәки Валидов (Тоған) уақыт өте-келе көсемнің сөзінен айнып, тіпті, «шимайланған қағазды арқа тұтқаны үшін» өзін келемеж қылғанын ашына жазады 647
. Иә, 1918 жылы Түркістан автономиясын талқандаған кезден бастап большевизмге күмәнмен қарап, жергілікті билікті сынға алған кейбір ұлт зиялылары «бұл мәселені жоғары білмейді, егер Лениннің хабары болса, мұндайға жол бермейтін еді» деген сияқты үміттің жетегінде жүргені де рас. Ал, 1919 жылдан бастап бүкіл қитұрқы саясаттың жоғарыдан бастау алып жатқанына олардың толық көздері жеткен сияқты. От пен оқтың арасында жүріп оқиғаларға куә болған Зәки Валидовтың (Тоған) естеліктеріне жүгінер болсақ, сөзімізге дәйек боларлық біршама деректерге ұшырасамыз. Мәселен, 1919 жылы Зәки Валидов (Тоған) пен Тұрар Рысқұловтың арасында Лениннің великорустық шовинизмі жайында әңгіме болады 648
. Əңгіме барысында өзінің бастан өткерген жағдайы мен В.И.Лениннің жақын серіктерінің бірі Г.А.Петровскийден естіген жайтты тілге тиек еткен Зәки Валидов (Тоған), Лениннің саясатта өте тұрақсыз екендігі және оның ұлттық мәселеде І Петрден өткен шовинист екендігін айтады. Екеу ара болған бұл әңгімеден кейін Тұрар Рысқұлов бұл жайында пікірлес, үзеңгілес достарына дереу хабарлап, оларды сақтандырады 649 .
құжаттарды қолға түсіріп, бұларды сыртқы дүниеге шығарып, жариялау үшін Зәки Валидиге (Тоған) береді. Коминтерн отырысынан кейін өзге ұлт өкілдеріне берілмей, тек славяндарға ғана жасырын үлестірілген бұл құжаттарда большевиктердің Ауғанстан, Иран, Түркия және арап елдері сияқты шығыс мемлекеттерде таптық төңкеріс ұйымдастыру мақсатында түрлі айла-шарғыға барып, туыстық белгілер мен тілдерді ажырату, діни алауыздық пен ұлтшылдықты қоздыру және арандату сияқты жасырын тапсырмалар берілген екен. Міне, осылайша Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарының өзінде большевиктік биліктің жымысқы саясатын жақсы түсінген Тұрар Рысқұлов, енді астыртын күрес жолын таңдап алған еді. Бұл орайда, Стамбул қаласында шығатын «Себиулрешад» газетінде жарияланған «Большевиктердің кім екені енді белгілі болды. Алайда, Ресейдегі мұсылмандардың олармен келісіп, ымыраға келіп істесуден басқа амалы да жоқ» деп жазған сөздері еріксіз еске оралады. Түркістанда автономиялық өкімет құлатылғаннан кейін, билік басындағы партияға мүшелікке өткендердің бірі – Түркістандағы жәдитшілдік қозғалысының жетекшісі Мүнәууар Қари еді. 1918 жылы компартия қатарына қабылданған Мүнәууар Қари отаршылдық сипаттағы билікке қарсы астыртын күрес жолын жалғастырып, 1919 жылы Ташкент қаласында «Иттихат ва Таракки» атты 647 Togan, 1943 648 Қойгелдиев, 1995. – 368 б. 649 Нұрпейісов, 1995, 256 б. |