Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҰЛЫ ДАЛА тарихы
97
Мысалы, В.В.Кубаревтің зерттеуінше, түрк дәуірінің бірқатар ғұрыптық қоршауларының қаңқалары ағаштан тұрғызылған үй тәрізді болған. Мұндай кешендерде байырғы түрктер ғұрыптық жоралғылар өткізген. Түрк дәуіріндегі алғашқы діни рәсімдер көшпенділердің үйі тәріздес болған осы ғұрыптық қоршауларда атқарылған. Ғұрыптық қоршаудың ортасына тамырлы ағаш қойған. Қоршаудың әр бұрышына да бөренеден тіреулер қойып, шығыс жағында қайтыс болған марқұмның аруағына арнап жылқы мен қойдан құрбандық шалып, ғұрыптық жоралғылар өткізген. Ғұрыптық жоралғыларды атқарып болған соң еске алу қоршауын өртеп жіберген деп 158
қарастырады. Байырғы түрктердегі ғұрыптық рәсімдердің қалай болғандығын сипаттайтын жазба деректер қытайдың «Тан-шу» жылнамасында сақталған: «Олар қаралы күні марқұмның мінген аты мен оның көзі тірісінде қолданған заттарын алып, мәйітпен бірге өртейді, сосын оның күлін жинап алып қабірге көмеді. Көктем мен жазда қайтыс болғандарды ағаштар мен жапырақтар сарғайғанға дейін сақтайды, ал қыс пен көктем мезгілдерінде қайтыс болғандарды тоң жібіп, жер көгергенде жерлейді. Қабірлерінің басына марқұмның бейнесі салынған, тірісінде жасаған ерлігі баяндалған өмірінің жалғасы іспетті мәңгі тас немесе балбал қояды, бір адам өлтірсе бір балбал, ал өлтірген дұшпандарының саны одан көп болса, балбалдардың саны жүзден асып, тіпті мыңға дейін жетіп отырған», - деп 159
түрктердің ғұрыптық кешенге мүсін орнатылу сырынан мәлімет береді. Алайда, «Шивээт-улаан» ғұрыптық кешенінен балбалдар тізбегі кездеспейді. Л.Р. Кызласовтың зерттеуінше, ғұрыптық қоршаулар тек құрбандық рәсімін өткізетін жер, ал өртейтін орын осы қоршауға жақын жерде болған. Өртелген күлдің қалдықтарын ғұрыптық қоршаудың ортасына әкеліп көметін болған 160 .
кешендер түрктерден бұрынғы дәуірлерде де болған. Мысалы, Оңтүстік Сібірдегі көне еске алу орындарының бірі Тывадағы б.д.д. II ғ. – б.з. V ғ. Шурмак мәдениетін атауға болады. Бұрынғы моңғол ғұрпында да марқұм болған туыстарының құрметіне шатыр тігіп, оның алдына қарауыл қойып, марқұмның аруақтарына жүздеген адамдар тағзым етіп, қызмет жасайтын болған. В.Рубрук өзінің шығысқа жасаған сапарындағы қолжазбасында: «Кумандар үлкен төбе үйіп, қолында құмырасы бар мүсінді шығысқа қарата орнатып қояды» деп сипаттайды 161 . XIII ғасырдың өзінде тек түрк халықтары ғана емес, моңғолдарда да ата-бабаларын еске алу ғұрпы жалғасқандығын көреміз. «Шивээт-улаан» кешеніне қазба зерттеулерін жүргізу барысында кешен аумағының бірнеше жерінен өртелген оттың қалдықтары табылды. «Шивээт- улаан» секілді киелі кешендерде адам жерленбеген, тек марқұмға арналған 158 Кубарев, 1984. – С. 62-81 159 Бичурин, 1950. – Т. 1. – C. 230 160 Кызласов, 1960, с.62 161 Путешествие в восточные страны Плано Карпипи и Рубрука, 1957. – C. 72 |