етістік
тер
|
негізгі етістік
|
туынды етіс
тік
|
дара етіс
тік
|
күр
делі етіс
тік
|
болым
ды етістік
|
болымсыз етістік
|
салт етіс
тік
|
сабақ
ты етістік
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
І деңгей
Бірлік, ынтымақ туралы қандай тақпақ, ән, өлең, мақал – мәтел білесің?
Есімше
ІІІ деңгей
Есімше туралы түсіндір және мысал жаз.
Бірде есім сөздің, бірде етістіктің қызметінде қолданатын етістіктің түрін айт.
Төмендегі есімшелерді жекеше, көпше түрде жікте.
Сөйлеген, тұрған, ойнатқан, тігер.
ІІ деңгей
Кестені толтыр.
Есімшенің жасалуы (жұрнақтары, мысал )
|
|
|
|
|
Мақалдан есімшелерді тауып, қай сөз табының қызметін атқарып тұрғанын түсіндір.
Еңкейгенге еңкей,
Басың жерге жеткенше.
Шалқайғанға шалқай,
Төбең көкке жеткенше.
І деңгей
«Ұрлық түбі – қорлық» деген тақырыпта сыбайлас жемқорлыққа байланысты өз пікірің.
Көсемше
ІІІ деңгей
Бірде етістіктің, бірде үстеудің қызметін атқаратын етістіктің ерекше түрін айт.
Есімше мен көсемшенің ұқсастығы мен айырмашылығын айтып, мысалдар келтір.
Көсемшенің жұрнақтарына мысалдар жаз.
ІІ деңгей
Өлеңнің жалғасын жазып, көсемшелерді түрленуі мен қызметіне қарай талда.
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба,
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге.
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол ....
Кестені толтыр.
Көсемшенің жасалуы (жұрнақтары, мысал )
|
|
|
|
І деңгей
«Алманың атасы – Алматы» деген тақырыпқа шағын шығарма жаз.
Тұйық етістік
ІІІ деңгей
Есімдерше түрленіп, шақпен де, жақпен де байланысты болмайтын етістіктің түрі қандай етістік?
Төмендегі тұйық етістікті септе.
Бару, күлу, сезу, жүру, табу.
Сөйлемдерден тұйық етістіктерді тауып, астын сыз.
Сүлекең мақтана салудан бұрын да құр алақан емес еді. (Х. Есенжанов)
Мен өтірік айту дегенді, көзге күлімдеу дегенді, біреуге жарамсақтану
дегенді білмеймін. ( Х. Есенжанов.)
ІІ деңгей
Тұйық етістіктің емлесіне мысалдар жаз және төмендегі сөздердің қатесін тауып, дұрысын жазып, себебін түсіндір.
Жабыу, сөгіу, төгіу, қайтыу, батыу.
Тұйық етістіктен жасалған тұрақты 10 сөз тіркесін жаз.
Үлгі: Шайдай ашылу, удай ашу, сорпадай сорғалау
І деңгей
Шешуінде тұйық етістік болатын жұмбақ шығар.
ІІІ деңгей
Тұйық етістік дегеніміз не? Мысал келтір.
Тұйық етістіктің есімше, көсемшеден айырмашылығы.
Төмендегі сөздерден тұйық етістік жаса.
Ал, қал, тал, жүз, түс, таң, тұр, кір, сөйле.
ІІ деңгей
Тұйық етістіктің жасалу жолын түсіндіріп мысал жаз, жұрнағын дефис арқылы көрсет.
Төмендегі жұмбақтардан тұйық етістіктерді тап.
а) Жазудан бір жалықпаған,
Жаза – жаза арықтаған.
ә)Ұшып жүру үшін де
Жаралған бұл мүсін бе?
Сезімталы осы мал
Төрт түліктің ішінде.
Бұл не?
Морфология
І деңгей
« Ел іші – алтын бесік» деген тақырыпқа ойтолғау жаз.
ІІ деңгей
Тұйық етістіктің жасалу жолын түсіндіріп мысал жаз, жұрнағын дефис арқылы көрсет.
Төмендегі жұмбақтардан тұйық етістіктерді тап.
а) Жазудан бір жалықпаған,
Жаза – жаза арықтаған.
ә)Ұшып жүру үшін де
Жаралған бұл мүсін бе?
Сезімталы осы мал
Төрт түліктің ішінде.
ІІІ деңгей
Тұйық етістік дегеніміз не? Мысал келтір.
Тұйық етістіктің есімше, көсемшеден айырмашылығы.
Төмендегі сөздерден тұйық етістік жаса.
Ал, қал, тал, жүз, түс, таң, тұр, кір, сөйле.
Үстеу
ІІІ деңгей
Үстеу туралы айт және мысал жаз.
Мәтіннен үстеулерді тауып, мағынасын түрлеріне қарай ажырат.
Түн ортасы ауа жел бәсендеп, бұлт ыдырай бастады. Әр жерден әлденемен шұғылданып ербендеген кісі. Сол бір тұста күбірлескен екі адамның сыбыры естілді, біз ілгері жүріп кеттік. (С. Мұқанов)
Төмендегі үстеулерді қатыстыра отырып, сөйлем құра және осы үстеулерді құрамына қарай ажырат.
Биыл, былтыр, бүрсігүні, қыстыгүні, қолма – қол, қаннен қаперсіз, тым, дәл, өте.
ІІ деңгей
Кестені толтыр. Үстеудің мағыналық түрлері
Құрамында мезгіл, мекен, сын- қимыл үстеулері бар мақал – мәтелдер жаз.
І деңгей
«Бақыт дегенді қалай түсінесің?» деген тақырыпқа ойтолғау жаз.
Еліктеу
ІІІ деңгей
Еліктеу сөз деген не?
Төмендегі еліктеу сөздерге сөйлем құра.
Жалт- жұлт, тарс- тұрс, ербең- ербең, дүрс – дүрс.
Сөйлемдегі көп нүктенің орнына тиісті еліктеуіш сөздерді қой.
Ауыл үсті айқай- ұйқай, ...., ... . Күміс үзеңгіге салып шіренген аяғында әміркен мәсі - кебіс ... ... етеді. Қымызды жұтқанда Текебектің өңеші ... етеді. (С. Сейфуллин.)
ІІ деңгей
Кестені толтыр.
Төмендегі сөздерге негізгі, туынды, күрделі еліктеу сөздерді қатыстырып, сөйлем құра.
Жеті қазына: жүйрік ат, қаққыш тазы, алғыр қыран, түзу мылтық, қара қазан, алмас кездік, шаңырақ.
І деңгей
Өзің ұнататын ақын жайлы «Менің сүйікті ақыным» деген тақырыпта шағын шығарма жаз.
Шылау
ІІІ деңгей
Шылаудың басқа сөз таптарынан қандай айырмашылықтары бар?
Не себепті шылаулар сөйлем мүшесі бола алмайды?
Төмендегі мәтіннен шылауларды тауып, түрлеріне ажырат, емлесіне назар аудар.
Ахмет пен Ғазиза
Профессор Ахмет Жұбанов пианинода бір шығарманы ойнап айтып отырса, қызы Ғазиза келіп:
Осы бір тұста нотаны ылғи қате аласыз, депті.
Сонда Ахаң пианино ойнауын тоқтатып, қызына ошарыла бұрылып:
Қызым – ау, мен сен сияқты академиктің баласы емеспін ғой,- деген екен.
ІІ деңгей
Кестені толтыр.
Мәтінді оқып шығып, кіндік шеше, кіндік аға қандай болатынын өз сөзіңмен әңгімеле. Шылаулар ды дәптеріңе түр- түрімен топтап жаз, қызметін анықта.
Кіндік шеше
Кіндік шеше – нәресте туғанда оның кіндігін кескен әйелдің атауы. Кіндікті ер адамдар да кеседі, ол кіндік аға деп аталады. Бірақ әдетте кіндікті әйелдер кеседі. Олар баланың екінші анасы болып саналады. Кіндік шеше - бала үшін де, оның ата – анасы үшін де қадірлі адам. Оны дәстүр бойынша кіндігі кесілген бала өз анасынан кем санамайды. Академик Қаныш Сәтбаев басқа жерге баруға уақыт таппаса да, өзінің кіндік шешесіне жылына бір рет барып сәлем беріп, оның сыбағасы мен сый - сыяпатын апарып беріп тұрыпты.
Жалпы, қазақ баласы үшін кіндік шешенің (немесе кіндік ағаның ) орны бөлек. Бұл заманда да балаларға кіндік шешесін таныстырып қойып, сыйлауға үйреткен абзал.
( «Ата салтың –халықтық қалпын» кітабынан. 149 –б.)
Достарыңызбен бөлісу: |