Деректер мен зерттеулер

200
қызғылт  яшма  жынысы  байқалады.  Алай-
да,  ыдырату  техникасы  өзгермейді.  Нукле-
устер  призматикалық,  конусты,  қарындаш 
түрінде,  бірақ  мезолитте  көп  таралған  сына 
түрлері неолитте жоқ деуге болады. Басымдық 
əуелгі  дайындамаларды  пайдалану  сипатын-
да  байқалады.  Неолиттік  коллекциялардың 
құралдар  жиынтығында  алдыңғы  мезолит 
дəуірі мен жаңа тарихи кезеңде экономикалық 
талаптардан туындаған жаңа пішіндердің пай-
да  болуымен  байланысын  көрсетеді.  Неолит-
те  жарықшақты  кесу,  тілікшелердің  шеттерін 
өңдеу техникасы жаңаша гүлдене бастады. Ерте 
неолиттік  құралдардың  келбетін  бүйірінен, 
бұрыштан  кескіш,  тамырын  жоғары  палео-
литке  жаюы,  сыртқы  ойығы  бар  тілікшелер, 
тілікшелердегі  жебенің  ұштықтары,  трапе-
циялар,  ұңғылар,  қырғыштар  жəне  басқа  да 
бұйымдар құрайды.
Жаңасына  екі  жағы  қосылып  өңделген 
техника  жатады,  ол  палеолит  жəне  мезолит 
дəуірінің бифасты соғу техникасына орналаса-
ды. Мезолиттен энеолитке дейінгі шақпақтасты 
индустрияны дамытудың аталған желісін құру 
үшін негіз автордың далалық стратиграфиялық 
бақылауы болып табылады.
Біздің бақылаулар мен топырақ зерттеуші 
–  мамандар  қорытындылары  Евразия  үшін 
əзірленген палеоклиматты шкалаға толығымен 
жатады (Нейштадт, 1969,  5-12 б.).
Осылайша, жергілікті мезолиттік негізде 
Солтүстік  Қазақстанның  атбасарлық  неолит 
мəдениетінің  бірігуі  жөнінде  айтуға  болады. 
Бұл  жердегі  «жергілікті»  терминінің  аста-
рында    тек  қана  Солтүстік  Қазақстан  емес, 
сонымен  бірге,  ландшафты  жəне  климаттық 
жағдайы бойынша жақын Заурал, Батыс Сібір, 
Қазақстанның  жақын  аудандары  жатқанын 
ұғынып айтқан жөн болады. 
Артефактардың  трасологиялық  тал-
дау  тəжірибесі.
  Өткен  мыңжылдықтың  соңғы 
тоқсаны  археологиялық  ғылымында  заттық 
материалдардың  жəне  ғылыми  білімнің  зор 
жинағымен  атауланды.  Соңғы  онжылдықта 
Қазақстан  аумағында  ғана  көне  тарихтың  əр 
түрлі  кезеңдеріне  жататын  археологиялық 
объектілердің  мыңдағаны  анықталды  жəне 
жүздегені зерттелді.
Солтүстік Қазақстандағы археологиялық 
жұмыстар  зерттеулердің  болашағын  жəне 
көне  өлкедегі  қазбалардың  үлкен  ғылыми 
маңыздылығын 
көрсетті. 
Солтүстік 
Қазақстандағы  тас  ғасырының  сəтті  зерттелуі 
В.Ф.  Зайбертке  Тобол-Ертіс  өзенаралықтағы 
мезолит 
пен 
неолит 
ескерткіштерінің 
кезеңділігін  жəне  хронологиясын  əзірлеуге 
көмектесті, ал Ботай қонысындағы жəне басқа 
энеолитикалық объектілеріндегі стационарлық 
жұмыстар  орманды  дала  аймағында  жылқы 
шаруашылығы негізінде комплексті өндірістік 
шаруашылықтың  пайда  болу  туралы  сұрағын 
қойды. 
Тас 
ғасыры 
материалдарының 
хронологиялық 
жəне 
типологиялық-
статистикалық  сипаттағы  мəселелерін  ше-
шумен  күн  тəртібіне  шаруашылық  түріндегі 
сұрақтар  қойылды.  Ерте  дəуірдегі  жалпы  та-
рихи  мəселенің  берілген  аспектісін  табиғи-
тарихи  тəртіпті,  соның  ішінде  артефактарды 
зерттеудің экспериментті-трасологиялық əдісін 
жұмылдырмай шешу мүмкін емес. 
Берілген  жұмыстың  авторымен  мезолит 
пен неолит кезеңіндегі Солтүстік Қазақстандағы 
ежелгі тайпаларының шаруашылық сұрақтарын 
шешу  мəселесі  қойылған  болатын.  Атбасар 
мəдениеті  ескерткіштерінің  қазба  материал-
дары  зерттеудің  мəні  болды.  Археологиялық 
жұмыстар  жəне  қазба  материалдарды  өңдеу 
барлық  объектілерде  басшылықтың  немесе 
автордың қатысуымен жүргізілді.
Зерттелген  ықшамауданының  аумағы 
орманды  даланы  алып  жатыр,  ол  иеленуші 
шаруашылық 
кезеңінде 
де, 
өндірістік 
формадағы  шаруашылықтың  қалыптасу  жəне 
даму  уақытында  да  жайлы  болды.  Жануарлар 
дүниесі, негізінен ірі тұяқтылар, жабайы фор-
мада,  кейін  домистикация  жағдайында  жану-
арларды  өсімдік  биомассасымен  жыл  сайын 
қамтамасыз  ететін  Қазақстандағы  қыратты 
төбелерді жəне қайың мен көктеректі алқаптан 
құралған орманды дала ландшафт жағдайының 
тік аймағын сəтті пайдаланды.
Балық  қорымен  бай  Есіл  алабының 
өзен  желісі  жəне  ескі  арна  мен  суайырым 
көлдері  ертедегі  тұрғындардың  астарын 
толықтыруға  мүмкіндік  берді.  Адамға  жəне 
АТБАСАР МƏДЕНИЕТІ

201
АТБАСАР МƏДЕНИЕТІ
жануарларға  қажетті  тұщы  су,  Солтүстік 
Қазақстан  аумағында  кез  келген  тұрмыстық 
жəне  шаруашылық  қажеттілікті  толығымен 
қамтамасыз етті.
Солтүстік Қазақстандағы тас ғасырының 
ескерткіштерінен  жиналған  материал  еңбек 
құралдардың  жəне  өндірістік  қалдықтардың 
жиынтығын көрсетеді, негізінен, қазақстандық 
яшмокварциттік  жынысынан,  тақта  тастан, 
құмтастан жəне гранитті жынысынан жасалған. 
Еңбек  құралдардың  өндірістік  қалдықтарын 
қосып,  барлық  жинақтар  (бірнеше  мың 
бірлік), ертедегі халықтың бөлек құралдардың 
қызметін  анықтау  жəне  бөлек  өндірістерді 
жəне  шаруашылықты  қайта  құру  мақсатында 
трасологиялық талдауға алынған болатын. 
Артефактардың  трасологиялық  зертте-
улер  нəтижесінде  еңбек  құралдардың  нақты 
функционалдық 
қажеттілігін 
анықтауға 
мүмкін  болды.  Бұл  деректер  тұрақтардағы 
шаруашылық  комплекстерді  жəне  бөлек 
өндірістерді 
анықтау 
үшін 
көмектесті. 
Объектілерді ұзақ мерзімді, негізгі қоныстануы, 
уақытша,  маусымдық  тұрақтарға  жəне  мате-
риалдарды  өңдеу  мен  еңбек  құралдарын  дай-
ындау  үшін  тұрақтар-шеберханаларға  бөлінуі 
өзінің растауын алды.
Функционалды 
талдау 
көмегімен 
мезолиттегі  жəне  неолиттегі  ежелгі  халықтың 
жалпы шаруашылық бағытын анықтай алдық. 
Бөлек  тұрақтардағы  өндірістің  (аңшылық-
балықшылық 
шаруашылығы) 
иелену 
тəсілі  шегінде  аңшылық  пен  балықшылық 
шаруашылығы  басым  келетіні  анықталды. 
Осылайша, ерте голоценде тұрақтарды мекен-
деген бөлек адамзат ұжымының шаруашылық 
қызметтерінің мамандануы белгіленеді.
Еңбек 
құралдарының 
функционал-
ды  талдау  нəтижелері  архологиялық  экс-
педиция  жағдайында  бөлек  операциялр-
ды  жəне  өндірістерді  үлгілеу  тəсілімен 
тексерілді,  ол  үшін  ұқсас  яшмокварцитті  жы-
ныс  пайдаланылған.  Негізіне  неолиттің  түрлі 
кезеңге жəне мезолитикалық комплекстерге жа-
татын  ескерткіштердің  материалдары  алынды 
(Виноградовка ІІ, Тельман ХІІ, ХІV, Явленка ІІ, 
Жабай-Покровка  І).  Материалдарды  жинақтау 
кезінде  Г.Ф.  Коробковамен  өткізілген,  Бо-
тай  қонысы  коллекциялардың  трасологиялық 
анықтама нəтижесі пайдаланылған болатын. 
Зерттеу нəтижесінде ғылыми айналымға 
мезолитикалық 
жəне 
неолитикалық 
уақытындағы 
Солтүстік 
Қазақстан 
тайпасының шаруашылығы бойынша жаңа де-
ректер  енгізіледі.  Берілген  жұмыстың  негізгі 
бағыттары мен қорытындысы Санк-Петербург 
Институтының 
РАН 
материалдық-мəдени 
тарихының 
тəжірибелік-трасологиялық 
зертхана 
отырысында, 
РАН 
Археоло-
гия  институтының  Орал  бөлімінің  есептік 
кеңестерінде,  Орынбордағы,  Петропавлдағы, 
Челябинсктегі  халықаралық  жəне  аймақтық 
конференцияларда, 
ҚР 
АН 
Археология 
институтының  есептік  отырыстарындағы  сөз 
сөйлеулерінде  айтылған  болатын,  автордың 
жарияланған  мақалаларында  жəне  қысқа  жаз-
баларында көрсетілді.

202

203

204
INTRODUCTION
  The historiography of 
the Late Stone Age of Kazakhstan is characterized 
by several background milestones, one of them 
is issuing of a fundamental work «Archeological 
Map of Kazakhstan» in 1960 that showed the 
prospect of archeological studies in the republic. 
In the 1960s, a rather intensive and systematic 
study of the Stone Age that was especially active 
in the 1970-80s, was started. Intensive studies of 
Mesoneolithic monuments have been conducted 
for the last ten years. As a result of excavations 
in different regions of Kazakhstan signifi cant 
materials have been collected, but along with that 
the publication of them is considerably lagging 
behind the growing pace of excavations.
The publication of this book that comprises 
the richest materials on Mesoneolithic studies of 
North-Kazakhstan and Kokshetau archeological 
expeditions led by the authors of the work has 
solved the problem to some extent.
The Neolith of North Kazakhstan, on a 
well-aimed expression of V. M. Masson «was 
lost in general archeological characteristics for 
a long time due to a sort of global notion on the 
zone microlithoid cultures, its area was a priori 
included in one and then in another cultural and 
historical generality, strong arrows of cultural 
impacts were directed through it» (the review of 
V.M. Masson on V.F. Zaibert’s candidate’s thesis). 
That occurred fi rst of all, certainly, due to a poor 
source base of north regions, a small number of 
specialists and others reason. An important shift 
in Kazakhstan Neolith study was the works of 
S.S. Chernikov in Northeast of Kazakhstan, L.A. 
Chalaya in Pavlodar Priirtyshye, V.K. Merts and 
V.S. Voloshin in North and Central Kazakhstan, 
V.N. Logvin in Kostanay Pritobolye, who not only 
studied the objects qualitatively with application 
of modern methods, but also provided concrete 
cultural and chronological characteristic of 
the regions studied by them. All authors used 
archeological and ecological methods that allowed 
them defi ning the level and the quality of social 
and cultural adaptation of ancient population in 
different areas of the steppe and partially wooded 
steppe area of Kazakhstan. Concrete examples on 
the interaction of archeological cultures’ carriers 
with the environment depended on a number 
of circumstances: the quantity and the quality 
of Paleographic sources, professionalism of 
involved specialists and the state of methods on 
relative and absolute chronology. When analyzing 
personal materials on historical background of 
common Eurasian space, researchers’ personal 
points of view concerning the process of cultural 
genesis were formulated. The perennial studies, 
exchange of opinions, discussions in mass media, 
conferences and meetings allowed defi ning 
general trends in cultural-historical development 
and local particularities of cultural evidences in 
concrete regions.
In the middle of the 1960s new scientifi c 
specialists came to archeology of Kazakhstan. 
The graduates of Uralsk State University G.B. 
Zdanovich and S.Y. Zdanovich began working in 
Petropavlovsk, their classmate V.V. Yevdokimov 
worked in Kostanay. They were graduates of 
Uralisk archeological school under active and 
successful management of V.F. Gening. We may 
say that in the 1960s archeological activity of 
archeologists, the fans working alone changed 
for integrated studies conducted by archeological 
groups. UPASC (Ural-Povolzhskaya Archeological 
Students’ Conference) was established. Young 
archeologists-students of historical faculties and 
young employees of cultural institutions from 
different regions of the Soviet Union, surrounding 
Ural-Povolzhskiy region took an active part in 
it. Many archeologists from Russia, Kazakhstan 
and others C.I.S countries, who are well-known 
now, were involved in UPASC. Intensive activity 
of young archeologists, mutual delivery of 
information, experience sharing, regular contacts 
between young and experienced scientists 
resulted in professional achievements. At present, 
UPASC may be considered to be an archeological 
university based on the principles of information 
accessibility, collective and team exploratory 
activity, experience sharing and professional 
contacts between the representatives of the 
archeological science and other areas. The North-
Kazakhstan Archeological Expedition headed 
by G.B. Zdanovich started its activity in 1967 
through defi ning a number of tasks: the fi rst one - 
the study of geography and historical topography 
of Petropavlovsk Priishimye; the second task 
ATBASSR CULTURE

205
– designing an archeological map of the Ishim 
water area; the third task - integrated studies of 
monuments covering vast areas at the sites of 
object concentration. Defi ning of periodization, 
chronology and cultural relation. The director 
of the North-Kazakhstan Regional Museum 
K.S. Ushkov having met the young couple with 
hospitality and having employed them proposed: 
«My dear, we are designing a new exposition, but 
we have no archeological materials. Could you fi nd, 
at least, one Andronov pot to represent the Bronze 
Age». Field integrated studies beside Yavlenka, 
Bishkul and Pokrovka villages were started in 
the  fi rst year of the expedition work already and 
the  fi rst understanding and information on the 
particularities of artifacts of the Stone, the Bronze 
and the Iron Ages was received. In the beginning 
of the 1970s the specifi c studies of stops of the 
Middle and the Late Stone Age were started by 
the expedition group headed by V.F. Zaibert. The 
studies of Mesoneolithic monuments in different 
areas of Priishimiye (Yavlen, Vinogradov, Teliman, 
Akkan, Kurgalizhin) for many decades have 
allowed collecting much information in the form 
of planigraphical and topographical observations 
and well documented numerous complexes of 
artifacts (a group of ten of thousands units) and 
proceeding with the procedure of the theoretical 
comprehension of rich archeological material 
within the framework of the graduate school of the 
Institute of Archeology of the Academy of Sciences 
of the USSR, attended by many specialists of the 
Ural-Kazakhstan Archeological Expedition. The 
demonstration and discussion of fi eld  materials 
on the Neolith and the Bronze sector before 
outstanding scientists O.N. Bader, N.Y. Merpert, 
A.A. Formozov, D.A. Kraynov, M.F. Kosarev, S. 
Oshibkina, V.F. Starkov, G.N. Matyushin, Titov 
and others, as well as individual consultation with 
these scientists resulted in understanding of the 
fact that assessment of an archeological source 
and the level of its information validity require 
profound professional training and objective 
expert evaluation. The main practical fi ndings 
as a result of systematization of Atbassar culture 
monuments’ tool stock were based on collective 
opinion of well-known specialists in the fi eld  of 
primitive archeology, Eneolith, in particular. Such 
fi ndings include the relation of Atbassar culture 
monuments to microlithic cultural zone of Eurasia 
in its Uralo-Irtysh variant; secondly – there are 
suffi 
cient evidences for division of Atbassar 
culture in its three stages and in two variants 
within the framework of VI-III millennium 
BC; formation of producing economy sources 
in the form of live-stock breeding elements in a 
multisector economy within the framework of the 
Neolith of North Kazakhstan. Parallel studies of 
the Late Stone Age in the regions of Uralo-Irtysh 
interfl uvial area allowed defi ning general and local 
cultural particularities. In this connection I would 
like to stress the problem related to the ability of 
conducting qualitative benchmark, archeological 
and historical analysis. The benchmark analysis 
of two artifacts from archeological objects or 
cultures requires from specialists the knowledge 
of archeological, historical, ecological, cultural, 
world outlook and social context. The more 
information on contexts is available, the higher the 
level of verifi cation of one or another conclusion 
is. Also professional training within the framework 
of a historical school of the country, where the 
studies are conducted, is of great importance at 
theoretical processing of archeological material. 
We consider that the historiography of Neolith 
study is characterized by a more or less established 
modern situation with the studies of Mesoneolithic 
monuments and cultures – the growing interest to 
study of the Late Stone Age, since active study 
of Eneolithic monuments of Botay and Tersek 
cultures allowed raising actual issues on the 
origin of Eneolith of Kazakhstan. At all possible 
migration pulses and cultural innovations the 
Eneolith was formed, much more likely, on the 
local basis, the word «local» mean here a natural-
historical region, which was the Ural-Irtysh 
interfl uvial area. To certain extent, the studied 
material of Atbassar culture monuments is the 
basis for such statement. As a whole, the works 
on the study of Atbassar culture continued in the 
1980s-2000s, which were mainly of exploratory 
mature, have revealed similar material that was 
previously studied. A number of monuments have 
cultural layers and are perspective for excavations. 
To some extent, the borders of Atbassar culture are 
outlined clearer.
ATBASSR CULTURE

206
Really, when developing the materials of the 
book, the authors took into account useful critical 
remarks provided by the colleagues, as well as 
modern trends in the methodology of the science. 
One of the important aspects of archeological 
study is the reconstruction of an economic 
background of the culture, as a condition - a form 
and result of adaptation of the community group 
to the environment. It should be considered that a 
producing economy in different areas of Eurasian 
steppes was formed and extended in different ways, 
which were preconditioned by concrete natural and 
social-economic conditions, as well as the nature 
of cultural relationships. The materials from the 
territory of Ural-Kazakhstan steppes, received 
in the 1970s-80s have allowed defi ning a real 
content of a general picture of producing economy 
formation in relation to one of the land-locked 
areas of steppe Eurasia. The study of Botay, Tersek 
and Surtandin (Kysykul) culture monuments is 
particularly indicative of the common ways of 
social-economic development of Ural-Kazakhstan 
region. The Ural-Irtysh steppe interfl uvial area is 
considered to be a whole cultural area in the fi rst 
stages of the Middle Bronze Age already due to 
well-known monuments of Petrovsk-Sintashtin 
range. The sources of a producing economy area 
are related to different stages of Neolith. The 
cultural genesis like a global adaptation system, 
was formed within the framework of a calendar 
annual economic cycle depending on specifi ed 
and other concrete historical conditions. In the 
conditions of a sharply-continental climate of 
the steppe temperate zone the defi ning of stable 
calendar cycles was problematic. The elements of a 
producing economy appeared in varied conditions 
of an appropriation type. In the river valleys of 
the Ural-Irtysh interfl uvial area and, in particular, 
in the Priishimiye area, characterized by a lot of 
former lakes and streams fl ooded in the springtime 
by waters of main riverbeds, and dry in  summer 
and autumn with plenty of food resources for 
ancient people. This situation allowed beginning 
an active process of transition from a partly settled 
to settled way of life. Rich fi sh resources in the 
river systems ensured having a product along with 
products of hunting and strengthened and relieved 
the establishment of life-support systems. The new 
way of life allowed extending the range of labor 
activity aimed at natural resources use, and later at 
change of them. Really, only a settled way of life 
of the population was a precondition for taming, 
and later for animal domestication. Ancient people 
understood that to hunt such animal as the horse, 
the bison and others ungulate animals effi ciently 
the means of transportation comparable with 
the objects of hunting were required. The main 
object for taming in steppe zone was the horse. 
Osteological materials at a number of Neolithic 
stops of Telman and Vinogradov microregions 
include not only bones of small ungulate 
animals, but also of the horse. It is interesting 
that at Botay settlement in the areas of Neolithic 
artifacts concentration the bones of the horse 
and other representatives of the wild fauna were 
also found. The Neolithic population of the 
Kazakhstan steppes was ready to adopt new forms 
of activity such as live-stock breeding. Obviously, 
innovative technologies of domestication were 
a reason for transition to it. The technology was 
not only castration of stallions, but also a full 
cycle of taming, maintenance and breed focus at 
horse breading. Archeological evidences of new 
innovation technology are bone clasps of fetters, 
pierce items - scalpels for castration and other 
veterinary purposes, fi xing of roundup for horses 
on the territory of Botay settlement, architecture of 
Botay people established in Neolithic conditions 
with use of clay and perfect clay technologies in 
the fi eld of house building, pottery making and art.
The economic activity and domestic 
crafts were reconstructed by us on the basis of 
trassological studies of artifacts and checking of 
them in the process of experimental use. Great 
contribution to the study of labour tools’ functions 
and experimental exercises was made by G.F. 
Korobkova, who studied the materials from the 
Asian part of the USSR including from Kazakhstan. 
Also comparative typological-functional studies 
of artifacts have been conducted by us. The results 
of the activity have been provided in the work.
So, new forms of economy that had led to 
changes in economic activity areas, public relations 
and world outlook appeared rather dynamically 
among  fi shermen, huntsmen, gatherers. Along 
with that no considerable changes occurred in 
ATBASSR CULTURE

жүктеу/скачать 27,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: