Дәріс №1 Баға туралы ұғым, маңызы, жасау қағидалары
Дәріс №5. Баға жасаудың шығынды әдісі (2 сағат)
жүктеу/скачать 356,5 Kb.
|
| Дәріс №5. Баға жасаудың шығынды әдісі (2 сағат)
Жоспары: Баға жасау мақсатында қолданылатын шығындар түрлері Шығындардың, өндіріс көлемдерінің, пайданың ара-қатысын зерттеу Өзіндік құнның калькуляциясын жасау әдістері 1. Өнімді өңдіруге және өткізуге кеткен шығындар өндірістің барлық факторларын шығындаудың ақшалай сипаттамасы ретінде қарастырылады. Шығындарды төмендету кез келген кәсіпкер үшін пайданы өсірудегі аса маңызды фактор болып табылады. Шығындар экономикалық мазмұнына (смета), мақсатына (баптар), берілген өнімнің өзіндік құнына (тура және жанама) қосылуына және өндіріс көлемінің өзгеруіне қарай жіктеледі. Баға жасау тәжірибесінде кәсіпорында шығындарды бухгалтерлік және кәсіпкерлік (экономикалық) деп бөледі. Бухгалтерлік шығындар өнімді өңдіруге және өткізуге кеткен шығындар тізімі туралы Ережеге сәйкес анықталады (ҚР-ның заңдылығына қарай). Оған келесі элементтер кіреді: материалдық шығындар, еңбекті төлеу және әлеуметтік төлемдер, амортизация және басқа шығындар. Іс жүзінде кәсіпкер нарық жағдайларында қарапайым және ұдайы өндірісті қамтамасыз ету үшін көлемі көбірек болатын шығындар жұмсайды. Оның аты кәсіпкерлік шығындар. Олардың құрамына бухгалтерлік шығындар, қалыпты пайда нормасы, ҚҚС (және акциз), баж салығы (сыртқы экономикалық қызмет жүргізгенде), баламалы (қосылған) шығындар (фирма қорларын тиімді қолданбаудың нәтижесінде болған ақшалай жоғалтулар). Бұл жерде қорлардың шекті болуын ескеру қажет, яғни кәсіпкер қорларды берілген өнімді өңдіруде қолдану жөнінде шешім қабылдағанда, осы қорларды басқа өнім түрін өңдіруге байланысты алынбай қалған табыс мөлшерімен салыстырма талдау жасайды. Сонымен, экономикалық шешімдерді қабылдағанда есебке алынатын шығындар әрқашанда баламалы шығындар болып табылады. Баламалы шығындарды кәсіпорын тарапынан қарастырғанда олардың нақты (сыртқы) және нақты емес (ішкі) сипаты болуын атап өту қажет. Нақты – бұл кәсіпорынның алған қорлары үшін төлейтін тура ақшалай төлемдер. Нақты емес – бұл заңды тұлға ретінде болатын фирма иелерінің меншігінде бар қорларды қолдануға байланысты шығындар. Олар міндетті төлемдер ретінде болмайды. Сонымен қатар, қайтарылмайтын шығындар болады, оларды да шешім қабылдағанда есебке алу керек – бұл өткен мерзімде жасалынған шығындар және оларды ағымдағы және болашақ іс-әрекетпен қайтаруға болмайды (ғылыми мақсатта, маркетингтік зерттеуге, арнайы жабдыққа және с.с.). Алдын алуға болатын шығындар – бұл әлі жұмсалмаған шығындар, оларды болдырмау оңай және оған қаржы қажеті жоқ (мысалы, жаңа тауарды жарнамалау шығындары). Бухгатерлік шығындардың құрамына тек нақты шығындар ғана кіреді. Нақты емес тек кәсіпкерлік шығын құрамында есебке алынады, яғни кәсіпкерлік шығындар әрқашанда бухгалтерлік шығындарға көбірек болады. Өндіріс және сату көлемдерінің өзгерісіне байланысты шығындар тұрақты және өзгермелі болып бөлінеді. Тұрақты шығындар (ҒС – fixed costs) – қысқа мерзімде өндіріс көлеміне тәуелсіз шығындар. Бұл шығындарды басқа сөзбен айтқанда, қызметке қажет жағдай жасау шығындары деп атайды. Орташа тұрақты шығындар (АҒС – average fixed costs)= ҒС/өндіріс көлемі (Q). Сонымен, өндіріс көлемі өскен сайын орташа тұрақты шығындар көлемі төмендейді. Өзгермелі шығындар (VC – variable costs) - өндіріс көлемімен бірге өзгеріп отырады. Кәсіпорын мақсатына байланысты қызметті іс жүзінде асыруға кеткен шығындар. Орташа өзгермелі шығындар (АVС – average variable costs) =VC/Q. Берілген жіктеу келесі міндеттерді шешу үшін қолданылады: кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін бағалау үшін пайда массасын реттеу және өсімін қамтамасыз ету шығындардың ақталуын есептеу, қаржылық тұрақтылық мөлшерін анықтау маржинальды шығындар әдісі бойынша бұйым бағасын анықтау Жалпы өндіріс көлемімен байланысты шығындарды жалпы шығындар деп атайды (ТС – total costs). Ол тұрақты және өзгермелі шығындар қосындысына тең. Орташа жалпы шығындар (АС) жалпы шығындардың өндіріс көлеміне қатынасы арқылы табылады. Берілген шығындардың қисығы U-тәріздес болады және орташа өзгермелі және орташа тұрақты шығындар қисықтарына тікелей тәуелді болады. Осы қисыққа қарап кәсіпкер қандай өндіріс көлемі бойынша шығындар ең аз деңгейде болатындығын анықтай алады. Егер нарықта бірнеше кәсіпорын болса, олардың орташа шығындары әртүрлі болуы мүмкін және оларды салыстыру арқылы әр кәсіпорынның нарықтағы орнын анықтауға болады. Орташа жалпы шығындар қисығы кәсіпкерге тек бір бұйымнан түсетін пайда максимальды болатын өндіріс көлемін көрсетеді. Бірақ, кәсіпкер үшін көбінесе, жалпы түсетін пайда мөлшерін максимальды болатын өндіріс көлемі қажет. Қосымша шығарылатын өнім бірлігін өңдіру кәсіпкер үшін пайдалы ма, пайдасыз ба деген сұраққа шекті, немесе маржинальды шығындар көрсетеді (МС – marginal costs). Тұрақты шығындар өзгермейтіндіктен, берілген шығындар қосымша өнім бірлігін шығаруға байланысты болатын өзгермелі шығындардың өсімімен сипатталады: МС = ΔVC/ΔQ. Нарық жағдайларында шекті шығындарды талдаудың баға стратегиясын құрастыруда маңызы өте зор. Оған қарап, жетекшілер келесі сұрақтарға жауап бере алады: өндіріс көлемін өсіру керек пе, азайту керек пе? шикізат жабдықтаушылардың қайсысына назар аудару қажет? өндірістік процесс қандай шекараларда жүргізілу керек? Шекті және орташа шығындар кәсіпорынның іскерлік белсенділігін сипаттайды (әсіресе қысқамерзімді талдау жасағанда). 2. Кәсіпкер қызмет ету процесінде шығындар, баға жөнінде шешім қабылдағанда шығындар және пайда деңгейін дұрыс, дәл ұйымдастыру қажет. Ол үшін шығындарды , өндіріс көлемін және пайданы өзара байланыстыратын басқарушылық модельдер зерттеледі. Бұл зерттеудің нәтижесінде өзгермелі, тұрақты шығындар, баға және өндіріс көлемінің ең тиімді мөлшерін анықтауға мүмкіндік туады. Бұл талдаудың басқаша аты CVP-талдау (Cost-Volume-Profit) немесе шығынсыздық нүктесін анықтау әдісі. Шығынсыздық нүктесі деп өнімді өткізуден түскен табыс осы өнімді шығаруға кеткен шығындарға тең болатын өндіріс көлемін атайды, яғни бұл өндіріс көлемі бойынша кәсіпорын пайда да алмайды, шығыны да болмайды. Осы нүктені есептеудің үш әдісі бар: 1. Теңдеулер арқылы. Түсім - өзгермелі шығындар – тұрақты шығындар = пайда Егер түсімді шығынсыздық нүктесіне сай келетін өндіріс көлемі мен өнім бағасының көбейтіндісі ретінде көрсетсе формула келесі болады: Qш*P = Qш*VC – FC (1) Осыдан: Qш= FC/(P – VC) (2) Берілген формула бойынша шығынсыздық нүктесіне сай болатын өндіріс көлемін анықтауға болады, оны ақшалай формаға айналдыру үшін оны бағасына көбейтуге болады. Осы формула негізінде кәсіпкерге мақсат қойған пайда мөлшерін алу үшін қажет өндіріс көлемін анықтауға болады. Ол үшін (1) формулада оң жаққа мақсатты пайда мөлшерін қосып жазуға болады. 2. Маржинальды пайда әдісі. Бұл теңдеулер әдісінің модификациясы. Маржинальды пайда деп өнімді өткізуден түсетін табыс пен өзгермелі шығындар арасындағы айырманы атайды, яғни кәсіпорын пайдасын алу үшін және тұрақты шығындардығ орнын жабу үшін қажет ақша мөлшері. (2) формуланы өзгерту арқылы өндіріс көлемі мен маржинальды пайда арасындағы байланысты көруге болады. Qш= FC/(P – VC)= FC/P(1-(VC/P)) = FC/P(1-d) (3) Мұндағы d - өзгермелі шығындардың өнім бағасындағы меншікті шамасы 1 - d - өнім бірлігіне саналған маржинальды пайда деңгейі. 3. Графикалық әдіс. Көрнекі түрде «шығындар-өндіріс көлемі-пайда» кешенді графигін салу арқылы жүзеге асады. Ордината бойынша шығындар мен табыс деңгейі көрсетілсе, абсцисса бойынша өнім бірліктерінің саны көрсетіледі. Бұл әдіс бойынша шығынсыздық нүктесі жалпы шығындар мен жалпы табыс графиктерін салып, олардың қиылысу нүктесін анықтау арқылы табылады. Осы нүктенің сол жағында шығындар зонасы болса, оң жағында табыстар алу зонасы анықталады. Шығынсыздық нүктесін есептегенде келесі шарттар алдын ала орындалады деп алынады: өндіріс көлемі сату көлеміне тең болады; өнім бірлігінің бағасы және өзгермелі, тұрақты шығындардың шамалары өзгермейді; өнімнің тек бір түрі өңдіріледі және т.с.с. 3. Өзіндік құнды калькуляциялау әдістері. Екі әдіс бар: 1) Толық шығындар әдісі. Бұл әдіс бойынша тұрақты және өзгермелі шығындар, сондай-ақ, нормативті пайда шамасында болатын қосылым бір-біріне қосылады. Бізде кеңінен қолданылады. Негізгі артықшылықтары: пайда болу сипатына тәуелсіз барлық шығындар толығымен қайтарылады. Берілген нарық жағдайында максимальды болатын пайда алу мүмкіндігі туады. Қазір қолданылатын калькуляция тәжірибесі осы әдіске сай ұйымдастырылған. Бірақ берілген әдістің кемшіліктері де аз емес: шығындарды азайту мүмкіндіктерін анықтау қиын, нәтижесінде кәсіпкерде шығындарды азайтуға ынтасы төмендейді; бағаға әсер ететін факторларды есебке алу қиын, нәтижесінде тауардың бәсекелестік қабілеті азаяды. Сұраныс деңгейімен байланысы өте нашар, яғни нарықтық қарым-қатынастар есебке алынбайды. 2) Шығындарды калькуляциялаудың дәлдігін өсіретін әдістерге нормативтік әдісті келтіруге болады. Батыста бұл әдісті «стандарт-кост» деп атайды. Бұл әдісте толық шығындар әдісіне қатысты кемшіліктер есебке алынған. Нормативтік шығындарға өнім бірлігін шығаруға кететін алдын ала анықталған шығындар жатады. Аты нормативтік болғандықтан, мұнда өндірісті ең тиімді жолмен ұйымдастыру, іс жүзіндегі жұмыс жағдайларын есебке алу көзделеді. Берілген шығындар іс жүзіндегі шығындармен салыстырылып, болған ауытқулардың себептері зерттеледі және байқалған кемшіліктерді жою шаралары құрастырылады. Бұл әдістің артықшылықтары: Нормативтік шығындар ең нәтижелі шығындарды көрсетеді, яғни іс жүзіндегі шығындарға үлгі ретінде болады; Есепті жұмыс азаяды, яғни пайдалы ақпараттың үлкен көлемін алуға мүмкіндік туады; Шығындарға бақылау жүргізу жеңілдейді. Өндіріс шығындарына әсер ететін барлық факторларды есебке алуға мүмкіндік бар. Бұл әдістің негізгі кемшілігі ретінде техникалық, экономикалық тұрғыдан дәлелді нормативтерді, стандарттарды дәл анықтаудың қиындығын атауға болады. 3) Шығындарды есебке алу және бағаны анықтау үшін қысқартылған шығындар әдісі қолданылу мүмкін (Батыста кең қолданылады). Оның басқаша аты «директ-костинг» (АҚШ-та) немесе тура шығындар бойынша калькуляциялау. Жанама шығындар бұл әдіс бойынша қаржы нәтижелеріне кіргізіліп, фирманың жалпы пайдасын кемітеді. Европада бұл әдісті маржинал-костинг деп атайды және мұнда өндіріс көлемінің шығындардың өзгерісіне әсерін қарастырады, яғни өзгермелі шығындар бойынша калькуляциялауды көздейді. Іс жүзінде осы екі әдіс бір-біріне өте ұқсас, өзара алмастыруға болады, өйткені шығындар тізімі бірдей. 4) Шекті (маржинальды) шығындар әдісі бойынша әсіресе рентабельді өнім түрлерін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл әдіс бойынша фирманың жалпы пайдасын өсіретін өнім түрлері анықталады, ал тұрақты шығындар өнім түрлері бойынша емес жалпы есептеліп, фирманың жалпы пайдасынан алынады. Осы әдіс көмегімен фирма өзінің өндірістік қуатын максимальды пайда әкелуге жағдай жасап тиеуге мүмкіндік алады. Бұл әдісті, сондай-ақ, әртүрлі міндеттерді шешуге қолдануға болады: қысқамерзімді сатулардың минимальды бағасын анықтауда, әртүрлі технологияларды таңдауда, қосымша күрделі салымдарды салу қажеттілігін анықтағанда, өндіріс көлемінің табыс деңгейіне әсерін зерттегенде және т.б. Әртүрлі себептерге байланысты біздің тәжірибемезде кәсіпорындар бұл әдісті өте сирек қолданады. Оған себеп болған: басқарушылық және салық есебінің ара-қатыстарының сәйкес емес болуы, жоғары білікті мамандардың аз болуы, баға жасауда мемлекеттік реттеудің жоғары деңгейі және т.б. жүктеу/скачать 356,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|