Дәріс 12. Тақырыбы: Жер мәселесі. Мақсаты
жүктеу/скачать 77,68 Kb.
|
10 апта Қазақстан тарихы
| Көтерілістің салдары. Көтеріліс талқандалғаннан кейін отаршылдык өкімет орындары мен хан жағындағы үстем топтың оған қатысушылар мен ұсақ топтарға бөлініп, дала өңірінде бой тасалауға тырысқан, бір бөлігі Арал өңіріндегі қоныстарға кеткен, оған тілектес бейбіт ауылдарды қатыгездікпен қудалауы басталды. Қазақ жүздіктері мен арнаулы жазалау отрядтары көтеріліске белсене қатысу-шыларды колға түсіріп, көптеген ауылдарды талап-тонауға ұшыратты.
Көтеріліске қатысушылар дүре соғылып, өлімші етіп жазаланды, каторгалық жұмысқа кесіліп, тұтқындар роталарына жіберілді, Сібірге айдалды, мүліктері тәркіленіп, мәңгілікке жер аударылып жіберілді. Махамбет Өтемісовтің бауырлары Ысмайыл мен Сүлеймен: біріншісі 500 адамдық саптан үш қайтара өткізіліп, сым шыбыкпен дүреленуге және алты жылға Ригаға крепостниктік жұмысқа айдалуға, бұл мерзімнен өткен соң Сібірге мәңгі қоныстандыруға, ал екіншісі «қаны шыққанша» қамшымен дүре соғуға, кейіннен солдатқа жіберілетін болып, Киевке крепостниктік жұмысқа айдалуға жазаланды. Исатайдың адал серіктері Нұрғыс, Ергіс, Көшім Сартовтар мен олардың әкесі Сарт Ералин одан да ауыр жазаға кесілді. 1838 жылдың маусым айында Орынбордың әскери орындары көтеріліске белсене катысушылардың 16 адам құрамындағы алғашқы тобын кейіннен крепостниктік және каторгалық жұмыстарға айдайтын болып, қамшымен және сым шыбықпен дүре соғуға кесті. Нақсол кезде Оралда, ресми деректер бойынша, көтеріліске белсене катысқан 39 адам сотсыз жне тергеусіз қамауда ұсталған. Біраз көтерілісші түрмелерде сотқа дейін-ақ өліп кеткен. Халықтың ханға, билеуші сұлтандар мен олардың төңірегіндегілерге, сондай-ақ отаршылдық өкімет орындарына деген өшпенділігі көтеріліс жеңіліс тапқаннан кейін өзі қарсы бағытталғандарға әлі де көп уақыт бойы үнемі үрей туғызған қаһарлы күш болып кала берді. Көтеріліс басып-жанышталғаннан кейін бес жылға жуық уақыт өткен соң Жәңгір хан Орынбор комиссиясына: «...Исатай карақшыларының арам ниетті қалдыктары да мені үнемі аландатып келеді», - деп жазды. Хан оларды «өзіне кастық ойлайтын арам ниетті адамдар» деп сипаттаған. Көтеріліс жетекшісі Исатай Тайманов қаза тауып, көтерілісшілердің соққы беретін күштері жеңіліске ұшырағаннан кейін Махамбет Өтемісов дала өңірінде бой тасалап жүрді, бірақ бірсыпыра уақыт өткен соң халық бұқарасы арасында ханға және патшаны жақтайтын пиғылдағы барлық шонжарларға қарсы кайтадан үгіт жүргізуге кірісті. Махамбеттің халық арасында қандай құрметке ие екенін және оның қанат бітіретін шешендікпен ұштасқан теңдесі жоқ ақындық дарынын білетін Жәңгір хан мен билеуші-сұлтан Айшуақов оның өздеріне қарасты рулар мен ауылдарға келуіне жол бермеуге тырысты. Олар жауынгерақын шақырудан шаршамаған халық ашу ызасының жаңа дүмпуінен қауіптенді. 1843 жылдың басында Махамбеттің Жайық өзеніне жақын ауылдарға келгенін ести салысымен, хан шекаралық басқармаға дереу былай деп жеткізген: «Исатай қарақшыларының басшысы Махамбет Өтемісов соттың шепке жақындауына тыйым салғанына қарамастан, оған жакын жерде тұрып жатыр, үнемі тиімсіз сыбыс таратып, Ішкі ордадан қашқандарды өзіне қосып алуда». Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов басшылық еткен шаруалар көтерілісі жеңіліс тапты. Сол бір нақты тарихи жағдайларда оның басқаша бітуі мүмкін емес болатын, өйткені хан билігі мен билеуші-сұлтандар жағында патша үкіметінің күшқуаты таразы басып қана қойған жоқ, сонымен қатар шаруалар козғалысы аясы тар және шектеулі болды, Қазақ-станның басқа бөліктеріндегі азаттық қозғалысымен байланысы болмады, оның үстіне Ресейдегі басқа да азаттық қозғалыстарымен байланыссыз жүргізілді. Алайда көтерілісшілердің батылдығы сүйсінуге лайық. Олар өлкеде езушілерге қарсы күрес туын жоғары сатыға көтеріп, әлеуметтік бостандық жолындағы күрес эстафетасын жаңа ұрпақтарға ұстатты. ХIХ ғасырдың алғашқы ширегінде патша үкіметі Қазақстанда əртүрлі əкімшілік саяси өзгертулер енгізуді қолға алды. Империя құрамына əлі ене қоймаған қазақ жерлерін басып алуға белсенді əрекеттер жасады. Сол кезде Орталық Азияда қалыптасқан жағдайдың да өзіндік əсері болды. Ағылшын əскерлерінің Үндістанды басып алып, Ауғанстан жеріне енуі патша өкіметін алаңдатпай қоймады. Өзінің осы аймақтағы позициясын нығайтудың бір жолы –тез арада қазақ жерлерін толықтай өзіне бағындыру, сол арқылы Орта Азияға өз үстемдігін орнатуға жол ашу болды. 1822 жылы қабылданған Сібір қырғыздарының жарғысы далалық аймақтағы басқару жүйесін түбірімен өзгертті. Басқарудың округтік жүйесі енгізілді, ол бойынша қазақ қоғамы округке, болысқа, ауылға бөлінді. Олардың белгілі бір территориясы болды. Əкімшілік билікті жүргізген аға сұлтандар өкімет позициясының нығайтылуына қызмет етуге тиіс болды. Сұлтандардың, билер сотының құқықтары шектеле бастады. Жүргізілген қайта құрулар нəтижесінде қазақтардың дəстүрлі көшіп-қонатын жерлері тарылды, құнарлы жерлер орыс казактарына тартылып беріле бастады. Осындай жағдайда ірі халық көтерілістерінің алғы шарттары пісіп, жетілді. жүктеу/скачать 77,68 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|