Дәріс №4. Тақырыбы: Тірек-қимыл аппараты немесе проприоцептивті сенсорлық жүйе. Дәріс жоспары
Омыртқалы жануарлардың тірек-қимыл аппаратының сенсорлық жүйесі
жүктеу/скачать 21,19 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бұлшықет шыбықтары.
| Омыртқалы жануарлардың тірек-қимыл аппаратының сенсорлық жүйесі
Омыртқасыздардан айырмашылығы, омыртқалыларда сыртқы проприоцепторлар жоқ, бірақ бұлшықеттерде, сіңірлерде, сіңір қабықтарында, интеростальды мембраналарда, фассияларда, буындарда, периостеумда және т.б. локализацияланған ішкі заттар бар. Мұнда дененің басқа бөліктерінде кездесетін рецепторлық түзілімдерді (Бос жүйке ұштары, Руффини денелері, Пакини денелері сияқты капсулаланған рецепторлар), сонымен қатар тек осы тіндік түзілімдерге ақпарат беретін мамандандырылған сенсорлық құрылғыларды табуға болады. Тірек-қимыл жүйесінің ең ерекше рецепторлары бұлшықет шыбықтары мен Гольджи сіңір мүшелері болып табылады. Омыртқалылардың эволюцияда мамандандырылған бұлшықет рецепторлары өте кеш пайда болады. Балықтарда олар іс жүзінде жоқ, бірақ бос жүйке ұштары түріндегі қарапайым проприоцепторлардың көп мөлшері қанаттарда орналасқан. Бұл талшықтар дәнекер тінінде бұлшықеттердің ұзаруы мен жиырылуынан пайда болатын созылу мен қысылуы жайлы ақпарат жібере отырып, қанаттарының бүгілуін басқарады. Бұлшықет шыбықтары. Омыртқалылар қатарында алғаш рет қосмекенділерде бұлшықет шыбықтары пайда болады. Олар ауырлық күшіне қарсы тұру және белгілі бір қалыпты сақтау мақсатында аяқ-қол бұлшықеттеріне қажет сенсорлық ағынды қамтамасыз ету үшін пайда болған деп саналады. Жарық микроскопының астында бұлшықет шыбықтары ұзартылған құрылым болып табылады. Ол капсуланың есебінен ортасында кеңейіп, шыбыққа ұқсайтын болғандықтан осылай аталады. Бақа, басқа омыртқалылар сияқты, аяқ - қолдардың қаңқа бұлшықетінің құрамында талшықтардың екі тобын бөлуге болады: экстрафузальды және интрафузальды. Біріншісі бұлшықеттің негізгі бөлігін құрап, бір қалыпты жылжыту және ұстап тұру үшін барлық жұмыстарды орындайды, екіншісі — шыбықтың құрамына кіретін модификацияланған бұлшықет талшықтары; олардың қызметі жоғары афферентті импульсті қалыптастыруға дейін барады. Шыбықтың негізі амфибияларда саны 12-ге дейін жететін интрафузальды талшықтарға параллель орналасқан байламдардан тұрады. Олардың қосмекенділерде құрылымы өте ұқсас. Әрбір интрафузальды (жіпшелі бұлшықет ) талшық орталық сенсорлық аймақтан және оның екі ұшындағы полярлық мотор бөліктерінен тұрады. Орталық аймақта бұлшықет тіндері өзінің тұрақты көлденең сызығымен ішінара сенсорлық ұштары бар дәнекер және ретикулярлық тінмен ауыстырылады. Сондықтан талшықтың орталық бөлігі ретикулярлық аймақ деп аталады, ал оған іргелес аймақтар өтпелі немесе ықшам аймақтар болып табылады. Ретикулярлық аймақта әр интрафузальды талшық жеке ішкі капсуламен қоршалған. Сыртқы, шыбық капсуласы бірнеше интрафузальды талшықтарды қамтиды. Бақаның бұлшықет шыбықтары орталық ретикулярлық аймақта локализацияланған сенсорлық жүйке ұштарының бір ғана түріне ие. Полярлық ықшам аймақтар қосымша- фузальды бұлшықеттердің моторлы нервтерінің бұтақтарымен иннервацияланады. Интрафузальды талшықтардың ретикулярлық аймағықысқартылмайтын болып келеді, сондықтан да ол және оның жүйке ұштары ықшамдалған мотор аймақтары қысқарған уақытта созылуы керек. Бұл олардың деполяризациясына әкеледі. Құстар мен сүтқоректілерде бұлшықет рецепторларының құрылымында бірқатар прогрессивті белгілер байқалады. Бұлшықет жіпшелеріндегі интрафузальды талшықтар олардың екі түрімен ұсынылған. Бірінші жағдайда, дорбаға ұқсайтын орталық бөлікте ядролар тобы жататын талшық, ядро сөмкесі бар талшық деп аталады (ЯС талшығы). Тағы бір түрі ядро тізбегін қамтиды және ядролық тізбекті талшық (ЯТталшығы) деп аталады. Интрафузальды бұлшықет талшықтарының бұл екі түрі жиырылғыштығымен ерекшеленеді. ЯТ талшықтары тез экстрафузиялық талшықтар сияқты әрекет етеді. ЯС талшықтары баяу (тоникалық) экстрафузиялық талшықтарға көбірек ұқсайды; олар аз ғана жиырылу арқылы әрекет етеді және бірнеше рет қозғаннан кейін мүмкіндігінше қысқарады. Сүтқоректілердің бұлшықет шыбықтары сенсорлық иннервацияның күрделілігімен қосмекенділерден ерекшеленеді. Оның орталық бөлігінде интрафузальды талшықтардың екі түрі де бастапқы ұшы деп аталатын, үлкен сенсорлық нерв талшығының спиральды ұшын алады. Ол барлық перифериялық жүйке талшықтарының ең үлкені болып табылатын 1а тобының аксонынан шығады. Орталық бөлігіне жақын жерде ЯТ-талшығы екінші реттік ұштар деп аталатын аз спиральды ұштарды алады. Олар Па тобының аксонынан шығады. Бұл аксонның бір кішкентай бұтағы ЯС талшығында аяқталады. Бастапқы ұштар бұлшықеттің өзгеретін созылуы және оның созылу жылдамдығы туралы ақпарат берудің негізгі арнасы болып табылады. Сондықтан да динамикалық фазадағы бұлшықеттің созылуы кезінде олардың разряд жиілігі максималды болады. Екіншілік ұштар басқаша әрекет етеді. Олар созылу жылдамдығына аз сезімтал, бірақ тұрақты кернеуге жауап беруге және бұлшықеттің орналасуы туралы ақпарат беруге мамандандырылған. Осылайша, бұлшықет жіпшелері орталық жүйке жүйесіне бұлшықеттердің жай-күйі, олардың нақты ұзындығы мен өзгеру жылдамдығы туралы ақпарат беріп отырады. Интрафузальды бұлшықеттердің моторының иннервациясы жеке у-талшықтарымен жүзеге асырылады. Бұл талшықтар жұлынның тиісті мотонейрондарының аксондары болып табылады. Олардың кейбіреулері талшықтарда у-пластиналар түрінде аяқталса, басқалары у-бұтатәрізді деп аталатын шоқ тәрізді диффузды ұштар болып табылады. Бұлшықет жіпшелеріндегі барлық эфференттік аксондар фузимоторлық талшықтар терминімен біріктіріледі. Қазіргі идеяларға сәйкес, белсенді қозғалыстар кезінде мотонейрондар қысқартылған бұлшықеттің шыбықтарын импульсивтендіруін қолдайды. Бұл рецепторларға импульстің жиілігін жоғарылату және төмендету арқылы біркелкі емес қозғалысқа жауап беруге және осылайша қозғалыстарды түзетуге қатысуға мүмкіндік береді. Сондықтан эфферентті нервтердің негізгі міндеттерінің бірі-өлшеу құралдарының (шыбықтардың) сезімталдығын бұлшықеттің әртүрлі ұзындығында жұмыс істей алатындай етіп орнату. Гольджи сіңір мүшелері. Бұл органдар бұлшықет талшықтарының сіңірмен байланыс аймағында, яғни бұлшықет талшықтарына қатысты дәйекті түрде орналасады. Сіңір мүшелері-бұл ұзартылған ұршық тәрізді немесе цилиндр тәрізді құрылым. Оның ұзындығы адамда 1 мм жетуі мүмкін. Бұлшықет шыбықтарынан айырмашылығы: бұлшықет жиырылу кезінде босаңсып, олардағы импульстің жиілігі төмендейтін болса, сіңір рецепторлары керісінше, бұлшықеттің созылуына әлсіз әсер етеді, бірақ жиырылған кезінде қозады. Олардың импульсінің қарқындылығы бұлшықеттің жиырылу күшіне пропорционалды. Бұл сіңір рецепторларын бұлшықет жасаған күш туралы ақпарат көзі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 21,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|