Дәріс курсы қ останай, 2021 Пікір сарапшылар
ТАҚЫРЫП. СОМАТИКАЛЫҚ МЕДИЦИНАДАҒЫ КЛИНИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ
жүктеу/скачать 0,77 Mb.
|
| 4 ТАҚЫРЫП. СОМАТИКАЛЫҚ МЕДИЦИНАДАҒЫ КЛИНИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ
1. Психосоматикалық бұзылулардың жалпы түсінігі. 2. Соматопсихикалық бұзылулардың психологиялық негізі ретінде "аурудың субъективті көрінісі" ұғымы. 3. Мүгедектік психологиясы. 1 -сұрақ. "Психосоматика" терминінің тарихи алғашқы мағынасы бұзылыстың қоздырғыш факторы ретінде психологиялық қақтығыс тұжырымдамасымен байланысты. Уақыт өте келе бұл тұжырымдама кеңейе түсті және психосоматикалық қатынастар көбінесе кез-келген аурудың көріну ерекшелігін анықтайтын ерекше "әлем бейнесі" ретінде қарастырылды. Психосоматика – медициналық психологияның бір саласы, әртүрлі психологиялық факторлардың арқасында пайда болатын соматикалық аурауларды зерттейді. Гиппократ – психика+сома «Всякое расстройство психики сомы является следствием диспропорции и нарушения равновесия между психикой и сомой» (Платон и Аристотель) 19 ғ. бас кезінде психика мен сомо арақасындағы байланыс көп зерттелік, бір-біріне қарама-қарсы екі бағыт қалыптасты: психосоматика [32]. . Психосоматика – соматикалық аурулардың психогенезін зерттеу. Кез келген сыртқы ықпалдар сенсорлық жүйеге әсер ете отырып, организмнің жауап беру реакциясын (қысымын) туғызады. Физиология тілінде нейро-вегативті эндокриндік арқылы соматикалық өзгерістерге ұшырайды. Психосоматикалық белгілерге байланысты теориялар: ағзалардың бұзылуға бейім болуы.(конститутциялық тұқымқуалаушылық) пренеталды және өмірінің алғашқы жылдарындағы контитутционалдық бейімділік функционалды органдарындағы белгілер, жеке адамның өте кешірек кезеңіндегі өзгерістер ағзаның әртүрлі жарақаттар мен инфекциялардан кейінгі әлсіреу психологиялық стресс кезіндегі ағзаның белсенділігінен жеке адам жүйесіндегі ағзаның белгілік маңызы психологиялық дамудың кешеуілдеуі нәтижесіндегі ағзаның функциясы Психосоматикалық бұзылулардың қалыптасуына байланысты бірнеше модельдері бар: психофизиология психодинамика жүйелі-теориялық социопсихосоматикалық Психосоматиалық бұзылуларды үш топқа бөлеміз: конверсионды симптомдар функционалды симптомдар (органикалық неврозы) психосоматикалық аурулар немесе ағзалық психосомотоздар Психосоматикалық аурулар дегеніміз өткір және созылмалы сипаттағы психотравматикалық уайымдар: брохты астма, гипертония, стенокардия, язвенный калит және т.б. Негізгі себебі – стресс. Психикалық стресс фактор аффективті қысымға әкеледі, нейроэндокриндік және вегетивті жоғарғы жүйке мөлшерден тыс белсендіреді, ал осы белсенділік ішкі ағзалар мен қан жүйесіндегі өзгерістерге әкеледі. Алған кезде болғанмен, қайта-қайта қайталануы органикалық өзгерістереге функционалды сипатта дейін әкеледі. Конверсионды симптомдар – невротикалық дау-дамайлар екінші соматикалық жауап (амнезия, тряс). Функционалдық симптомдар – ағзалық невроздар: симптомдар, синдромдар, жүрек-тамыр, асқазан-ішек, тыныс алу, зәр шығару және қозғлыс т.б бұзылулары [33, 122б.]. . Жүрек-тамыр жүйелері бұзылуындағы тән белгі «жүрек неврозы» немесе вегативті-тамыр дистониясы. Жүрек неврозы немесе функционалды бұзылуына жүрек қысымы бұзылуынан болатын тахикардия, жүрек жүрек соғысының жиілеуі, тартылуы, қысқа аритмиялар жатады. Вегативті жүйке жүйесі симптоматикалық және парасимптоматикалық болып бөлінеді және симптомдары әртүрлі болады: симпатикотоникалық және вагоинсулярлық. Симпатикотоникалық түрінде адамның терісі құрғақ, бозғыл, аяқ-қолдары суық, температурасы тұрақсыз, тахикардияға бейімділік, бұлшықет дірілі, артериялық давление (қысым) жоғарлауы, жүрек айналасындағы жағымсыз жағдай байқалады. Ваготониялық түрінде – денесі суық, дымқыл, терісі бозғыл, артериялық гипертония, тыныс алу аритмиясы, естен тануға жақын, салмақ қосылу байқалады. Себептері: қазіргі өркениеттілік, компьютеризация, автоматизация мен механизация, дұрыс тамақтанбау: синтетикалық, генно-инженерлік, химиялық құралдары бар өнімдерді пайдалану. Л.Л.Рахлин адамның ауруға қарым-қатынасын былайша топтастырған [34]. : депрессивті-астеникалық психоастеникалық(фобия, жабысқақ ойлар) гипохондриялық (өзбетінше болжау әртүрлі мамандарға қаралу) истериялық эйфория-анозогнозиялық (ауруын мойындамау, денсаулығына зиян келтіру) Ата-аналарының негативті қарым-қатынасы мен тәрбиенің қатаң әдістері жасөспірімдердің мінез-қылық девианттылығына реакцияларын, тұқымқуалаушылық пен байланыстылығын ғалымдар дәлелдеген. Синдром Клайнфельтера (ХХУ) және У-хромосомасы ықпалддарын зерттеу жүргізілуде. Қылмыскерлер мен агрессивті психопаттардың көпшілігі мутациялық жағдайға ұшыраған, У-хромосомасы артық, бұл жағдайды «хроиосомы-убийцы». ХУУ – ХХУбалаларында ақыл-ой кемістігі, интеллект төмендеуі, төменгі әлеуметтік адаптациялануы (бейімделуі), агрессивті мінез-құлық байқалады [35, 44б.]. Көптеген психикалық бұзылулар қалыпты жағдайдан патологиялық жағдайларға өтуге әсер етеді. Қобалжу мен көңіл-күйдің бұзылуы мен депрессия психиканың эмоционалды эксремалды көрінісі. Стресс- адамда қандай да бір күшті сыртқы әсерлердің ықпалынан туындайтын қысым күйі. Стресс дегеніміз- органтзімнің өзіне қойылған кез-келген қалыпқа қайтарған спецификалық емес жауабы. Г.Селье адамның күнделікті өмірінде стрестің екі түрін бөліп көрсетті: эустресс және дистресс; эустресс жағымды эффектілігімен үйлестік болса , ал дистресс әркез жағымсыз, ол организмге зиянды.Стрестен қашуға болмайды., бұл мүмкін де емес . Тіпті ұйқыдағы адам біршама стресс сезінеді : жүрек қанды айдап жатса , ішек иамақты қорытып , ал дем алу бұлшық еттері кеуде клеткасының қозғалысын қамтамасыз етеді . Тіпті мидың өзі түс көру кезінде толық дем алмай, жұмыс атқарып жатады. Стрестен толық бостандық өлім деген сөз. Сельнің гипотезасы бойынша депривация (тітіркендіргіштердің жоқтығы) және шектен тыс тітіркендір бірдей мөлшерде стрестің өсуіне , тіпті дистреске жеп соғады . Сондықтан , стрестен қашудан гөрі , оны қалай жағымды пайдалануды ойлауымыз керек Сельенің айтуынша: «Өз өміріміздің мәнді болуы үшін бз өз алдымызға күрделі және ұзақ уақыттық міндет қоюымыз қажет. Біз оған жету қысымды жұмысты қажетт ететін мақсатқа ұмтылуға тиіспіз . Мұндай мақсаттың жоқтығы –асқазан жарасын, инфаркт, гипертонияны тудыратын, ең мықты стрестердің бірі.» Қазіргі өркениетті қоғамда адамдардың белгілі бір бөлігінде стрессор мен стрессорлық реакция арасындағы қатынас бұзылған. Мұндай бұзылулар егер олар ұзақ уақыт бойы әсер ететін болса, адамның денсаулығына зор нұқсан келтіріп, ауыр науқастарға әкеп соқтығады. Шектен тыс стресс көптеген аурулардың пайда болуы мен дамуына әкеледі .Стресс тек қана психикалық қызметтің бұзылуына емес ,кез-келген аурудың себебіне айналуы мүмкін Психосоматикалық бұзылулардың психодинамикалық тұжырымдамасының негізгі теориялық ұстанымдарын З.Фрейд (1856-1939) тұжырымдады. Алайда, психосоматикалық проблеманың өзі ешқашан психоанализ әдісінің негізін қалаушы мен оның жақын ізбасарларының назарында болмағанын есте ұстаған жөн. Реакцияланбаған эмоционалды (интраперсональды) қақтығыс ауруды қоздыратын энергетикалық резервуарға айналады. Демек, истериалық бұзылуды тоқтату үшін осы жанжалды түсіну қажет, оған пациенттің жеке ресурстарын өзектендіру арқылы қол жеткізуге болады. Бұл идеяның одан әрі дамуы жеке ресурстарды жаңарту әдісін іздеу және жетілдіру жолымен жүрді. Сондықтан психоанализдегі психосоматикалық бұзылулар ұзақ уақыт бойы тек конверсиялық психикалық бұзылумен анықталды. Қазіргі клиникалық психологияда «конверсиялық» терминінің орнына «диссоциативті бұзылыс» деген кең ұғым қолданылады. Бұл термин конверсиялық бұзылулардың өзіне тән ерекшелігін атап көрсетеді, ол психо-травматикалық оқиғаны, шешілмейтін мәселені немесе жанжалды жадтан ішінара және толық шығарудан тұрады. Бұл баланың шешілмейтін мәселенімен пайда болған бұзылыс арасындағы уақытша және себептік байланысын басқалардан үзілуінен көрінеді. Психосоматикалық бұзылулардың психодинамикалық тұжырымдамасының дамуы бірнеше бағытта жүрді. Олар : жеке профильдер теориясы, психосоматикалық ерекшелік теориясы, психосоматикалық теориясы. Жеке профильдер теориясы Хелен Фландер Данбар (F. H. Dunbar). атымен байланысты. Ол белгілі бір соматикалық бұзылумен психологиялық жанжалға жауап беруге жеке тұлғаның бейімділігіне назар аударды. 1948 жылы Ф. Данбар жеке профильдер тұжырымдамасын әзірлеуді аяқтады. Онда бұл зерттеуші проблемалық өмірлік жағдайларға эмоционалды реакциялар пациенттің жеке құрылымының туындысы деп мәлімдеді. Ол коронарлық, гипертониялық, аллергиялық және зақымға бейім жеке түрлерін анықтады. Жеке тұлғаның коронарлық түрі (жүрек-тамыр патологиясын дамытуға бейім адамдар) агрессивтіліктің жоғарылауымен, қатыгездікпен, ашуланшақтықпен, әрдайым көшбасшы және жеңімпаз болуға деген ұмтылыспен, қарсыласумен, шыдамсыздықпен, ашуланшақтықпен және басқаларға деген дұшпандықпен сипатталады. "Коронарлық" тұлғадағы жүрек бұзылыстарының жетекші себебі Ф. Данбар ашулану эмоцияларына әлеуметтік немесе эмоционалды тыйым салу салдарынан басуды қарастырды. Адамның гипертониялық түрі ашуланудың жоғарылауымен, өздерінің дұшпандық импульстарына кінәлі сезіммен, басқалардың, әсіресе беделді немесе көшбасшылардың мақұлдауының айқын қажеттілігімен сипатталады. Тұлғаның аллергиялық түрінің құрылымында көбінесе мазасыздықтың жоғарылауы, махаббат пен қорғаныстың қанағаттандырылмаған қажеттілігі, тәуелділік пен тәуелсіздікке деген ұмтылыстың қайшылықты үйлесімі, жыныстық қатынастың жоғарылауы (мастурбацияның символдық түрі ретінде қышу) сияқты белгілер бар [36]. . Ф. Александр (F. Alexander) 1950 жылы психосоматикалық ерекшелік теориясын ұсынды. Психосоматикалық бұзылыстың негізгі механизмі ретінде ерекшелік гипотезасы клиникалық тәжірибеден туындады. 1934 жылы Ф. Александр асқазан-ішек жолдарының ауруларының дамуына психологиялық факторлардың әсері туралы зерттеу жариялады. Ф. Александр 1926 жылы Ф.Дойч (F. Deutsch) органикалық зақым ұзаққа созылған функционалдық бұзылыстың салдары болуы мүмкін деген ойға назар аударды. Ф. Александр ұсынған ерекшелік туралы гипотеза үш негізгі ұстанымға сүйенді. 1. Психологиялық қақтығыс ауруға бейім физиологиялық және биохимиялық факторлармен біріктіріледі. 2. Бейсаналық қақтығыс ерекше маңызды өмірлік оқиғалардың әсерінен белсендіріледі. 3. Адамдар арасындағы қақтығыспен бірге жүретін жағымсыз эмоциялар физиологиялық деңгейде көрінеді, бұл ең соңында аурудың дамуына әкеледі. Психосоматикалық ерекшелік теориясының негізгі мазмұны. 1. Соматикалық бұзылыстарды тудыратын психологиялық факторлар белгілі бір сипатқа ие: аурудың жетекші симптомы екі психологиялық факторлардың бірімен тікелей байланысты: адамның өзіне немесе қоршаған ортаға эмоционалды қайшылықты бейсаналық (яғни, репрессияланған) қатынасы. 2. Саналы деңгейде жүретін психикалық процестер соматикалық бұзылыстың нақты себебін жасырып, аурудың дамуы мен динамикасында ғана бағынышты рөл атқарады. Науқас саналы түрде көрсеткен қорқыныш, ашу-ыза, агрессияның теріс эмоциялары, әдетте, өткір реактивті сипатқа ие, олар қысқа уақытқа созылады, өздігінен пайда болады, өйткені олар Супер-Эго талаптарына қайшы келмейді, сондықтан мұндай эмоциялар органикалық құрылымдағы өзгерістерді тудырмайды. 3. Ситуациялық өмірлік тәжірибелер, әдетте, пациенттің денесіне тез әсер етеді. Сондықтан аурудың психосоматикалық сипатын анықтау үшін қазіргі эмоционалдық проблемаларға назар аудармау керек, бірақ пациенттің бүкіл өмір жолын ескеру қажет, өйткені маңызды адамдармен қарым-қатынастың алдыңғы тәжірибесі ғана осы адамның белгілі бір жарақат жағдайға ауыр реакциясын түсіндіре алады [37]. Қазіргі клиникалық психологияда психосоматикалық бұзылулар деп Ф. Александерден кейін объективті диагноз қойылған органикалық зақымданулар түсініледі, олардың пайда болуында, кем дегенде, пациенттердің бір бөлігінде психологиялық және мінез-құлық факторлары маңызды рөл атқарады. Клиникада оларды жиі "психогендік" деп атайды. Бүгінгі таңда психологиялық факторлардың әсерімен байланысты бұзылулардың шамамен 14 түрі бар: - стенокардия, жүрек ырғағының бұзылуы, жүрек спазмы; - бронх демікпесі; - дәнекер тіннің аурулары (ревматоидты артрит, жүйелі қызыл жегі); - бас аурулары (мигрень); - гипертония; - гипотония; - дүрбелең және үрейлі бұзылумен, сондай-ақ тахикардиямен қатар жүретін гипервентиляция синдромы; - ішектің қабыну аурулары (спецификалық емес ойық жаралы колит, тітіркенген тоқ ішек синдромы); - эндокриндік жүйе аурулары және зат алмасуының бұзылуы (қант диабеті, гипогликемия, тиреотоксикоз, глюкозурия, гормондық метаболизмнің өзгеруі (әсіресе адренокортикотропты гормон)); - нейродермит; - семіздік; - остеоартрит; - он екі елі ішектің ойық жарасы; - аллергиялық бұзылулар. Психосоматикалық ерекшелік теориясының бүгінгі ізбасарлары соматикалық аурудың бастапқы факторы ретінде ауыр жоғалту тәжірибесінің этиологиялық рөліне, сондай-ақ өмірдің әдеттегі ырғағын немесе адамның негізгі идеялар жүйесін ("әлем бейнесі") күрт өзгертетін жиынтық өзгерістердің рөліне баса назар аударады. Мұның себебі-психологиялық стресс және дененің бейімделу қабілетінің бұзылуы [38]. Г. Аммон нақты психосоматикалық науқастарға келесі психологиялық сипаттама береді. 1. Олар соматикалық белгілер мен өмірдегі проблемалар арасындағы байланысты көрмейді. 2. Кейде олар шизоидтік тұлғаларға ұқсайды, бірақ олар соматикалық бұзылулар туралы сөйлесуге мүмкіндік алғаннан кейін өмірге келеді. Олар көбірек назар аударуды және қамқорлықты қажет етеді, симбиотикалық тәуелділіктің қажеттілігін көрсетеді. Егер бұл қажеттіліктер қанағаттандырылмаса, олар депрессияға ұшырайды, басқаларға әртүрлі шағымдар жасайды, бірақ сонымен бірге басқа адамдар мен заттарға нақты қызығушылық танытпайды. Жақында психосоматикалық бұзылулардың барлық қарастырылған тұжырымдамаларының шашыраңқы ережелерін Дж.Энгель ауруының биопсихоәлеуметтік моделі аясында біріктірілді. Психосоматикалық бұзылуды белгілі бір адамның нақты өмірлік жағдайларын ескере отырып, психологиялық жетекші этиологиялық рөл атқаратын көптеген факторлардың функциясы ретінде қарастырған жөн. Психосоматикалық бұзылулардың дамуына жауап беретін факторларға мыналар жатады: - туа біткен дене Конституциясы, эндокриндік, физиологиялық және жүйке жүйелерінің жұмысы; - туу жарақаттары; - балалық шақтағы органикалық аурулар, нәтижесінде белгілі бір орган осал болады; - бала кезіндегі бала күтімінің түрі (әлдилеу, дәретханаға үйренді, тамақтандырды, сөйлесті және т. б.); - балалық шақтағы кездейсоқ физикалық жарақаттар; - балалық шақтағы травматикалық тәжірибенің кездейсоқ тәжірибесі; - отбасындағы эмоционалдық ахуал ата-аналар мен сиблингтердің (аға-інілер мен апа-сіңлілердің) жеке қасиеттерімен үйлеседі); - ересек жастағы физикалық жарақаттар; - жеке және кәсіби қатынастардағы травматикалық тәжірибелердің ересек тәжірибесі. Дәстүр бойынша," шынайы " психосоматикалық аурулар іс жүзінде басқаларға қарағанда психологиялық факторлардың әсерімен байланысты емес. Сондықтан нақты психосоматикалық аурулар туралы емес, психогендік факторлардың әсерімен байланысты соматикалық бұзылулар туралы айту дұрысырақ. жүктеу/скачать 0,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|