Дәріс Мәдениет морфологиясы
Мәдениеттің мәтіндік концециялары: Р. Барт, Ю. Кристева. Мәтінді
жүктеу/скачать 311,18 Kb.
|
МӘДЕНИЕТТАНУ ДӘРІСТЕР
- Бұл бет үшін навигация:
- Ұлттық мәдениеттің мәдени кодының қайталанбайтындығы
| 3. Мәдениеттің мәтіндік концециялары: Р. Барт, Ю. Кристева. Мәтінді қалай анықтайтындығы қазіргі ғалымның методологиялық бағытталуының индикаторы іспеттес. Мәтін анықтамалары алуан түрлі. Мысалы, тарту-мәскеулік семиотикалық мектеп өкілі А.М. Пятигорский мәтінді хабар, белгі, "сигнал" деп анықтайды. Отандық структурализм үшін классикалық анықтама болып табылатын Ю.М. Лотманның дефинициясында мәтін төмендегідей үш сипатқа сай жүйе болса керек:
1. Нақты бір белгілерде бекітілген, көрініс тапқан. 2. Өз құрамына енбейтіннің бәріне қарсы қойылған, басқалардан шектелген. 3. Құрылымды, яғни соның өзін құрастырушы элементтер арасында қарым-қатынас жүйесінің барлығы анық. Мәтін мен көркем-әдеби мәтінді ажырата қарастыру керек. Өйткені көркем-әдеби мәтіннен басқа ғылыми, публицистикалық және т.с.с мәтіндер түрлері болады. Оның үстіне, мәдениеттануда мәтін тек сөзден құрастырылған тілдік мәтін ғана емес, сонымен бірге, сөздік емес болмыстағы мәтіндер ретінде де қарастырыла алады. Мысалы, рәсім, музыка, кинематограф, көркемсурет, тіпті, қаланың өзі де сәулетшілдік "мәтіні" және т.б. Мәтін үш түрлі қызмет атқарады: 1. Креативті қызмет. Ол дегеніміз мәтін өзінің жаратушысы, жасаушысы барлығын білдіреді. 2. Референтті қызмет. Демек, мәтін әлденені танытып, қандай да бір шындыққа сілтейді 3. Рецептивті қызмет. Бұл мәтіннің адресаты барын білдіреді, яғни ол қашанда біреуге бағышталған дүние болып табылады. Мәтін бар жерде коммуникативті жағдай (ситуация) бар, бірақ ол оқиғаға (бірге-болмысқа – со-бытие) айналмауы да мүмкін. Коммуникация бұл жерде ақпарат тасымалы емес, сұхбатқа жақын, араласу, қатынасу деген мағынада алынып тұр. Мысалы адам мен компьютер арасында коммуникация жоқ, өйткені олардың ішкі шындықтарының, тұлғалық “Мен”-дерінің байланысуы жоқ. Мәтінде әлемнің «тілдік» картинасы беріледі. Ендеше, әртілдес дискурстар байланысы – онтологиялық тұрғыдан түрліше әлемнің тілдік картинасының байланысы, яғни түрлі дүниетанымдық позициялар байланысы. Постструктурализмнің де, постмодернизмнің де ортақ өкілі (егер ажырату мүмкін деп білсек) Ю. Кристеваның айтуы бойынша [24, 53-68 бб.], мәтін дегеніміз ерекше семиотикалық практика. Мәтін – мағына өндірісі. Мәтін үнемі “мәтіндер пермутациясы” болып табылады, өйткені мәтін қашанда интермәтін ретінде көрініс табады. Тарата айтар болсақ, мәтін орналасқан кеңістікте үнемі көптеген басқа мәтіндерде айтылған ойлар, жазылған сөздер бір бірінің үстінен қабатталып, тапталып жатады. Сонымен, біз үнемі мәтіндік интерференцияға куә боламыз деген сөз. Осылайша жападан жалғыз мағыналылық идеясынан интермәтінділік идеясына бас бұру өте конструктивті қадам болды. Интермәтінділік – мәтін сұхбаттастығы. Ю. Кристева өз концепцияларында әрбір шығарманың мәтінінің әу бастан сұхбаттылық табиғатқа ие екендігін анықтайды. Оның түсінігінде, “М. Бахтин алғашқылардың бірі болып мәтінді статикалық құрылымдарға бөлудің орнына басқаша модельмен жұмыс істеуді ұсынған еді. Ол әдеби құрылым даяр күйінде көз алдыңда тұратын модель емес, ол басқа құрылымға қатысты енді ғана жасалатын құрылымдау болып табылады” [139, 165 б.]. Қос тілдік (кеңірек алсақ, ментальдық) жүйелер қақтығысуы барысында дискурс құралады. Интермәтінділік – мағынаны құрастыру көзі. Оның аударма тәжірибесінде көптеп кездесетіндігін білеміз. Осы талқыланып отырған концепцияның авторы – Ю. Кристева өзінің ресейлік филолог-мәдениеттанушы М. Бахтиннің идеяларын жалғастырушы ғалым екендігін жасырмайды. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының өзінде-ақ М. Бахтин бүгінгі постмодернистік "сахна жұлдыздарының" концепцияларына негіз болған идеяларды айтқан болатын. Мысалы, М. Бахтиннің мына бір жолдарын есімізге алайық: "Барлық белгілер жүйесінің (яғни әрбір "тілдің") құпия сырын ашар өзіндік кілті табылары сөзсіз. Демек, қандай да болмасын белгілер жүйесі басқа белгілер жүйесіне (басқа тілдерге) аударыла алады. Бұдан шығатын қорытынды – белгілер жүйесінің ортақ логикасы бар, яғни тілдердің тілі болып табылатын әлеуетті ортақ тіл бар. Бірақ ол тіл нақты жеке тіл, яғни тілдердің арасындағы бір тіл бола алмайды. Ал мәтін (құрал-тәсілдер жүйесі ретіндегі тілмен салыстырғанда) ешқашан соңына шейін аударыла алмайды, өйткені мәтіндердің мәтіні болып табылатын жалғыз әлеуетті мәтін жоқ. Мәтін өмірінің оқиғасы, яғни оның шынайы мәні қашанда екі сананың, екі субъектінің аралығында орын алмақ" [140, 303 б.]. Ю. Кристеваның пікірі бойынша, шығарманың статикалық құрылымы туралы айту асқан сарабдалдық танытпайды. Ю. Кристева “мағына өндіру” процесіне жіті көңіл аударады. Сонда мәселе тәмәмдалған, аяқталған құрылымдарды зерттеуде емес, сол құрылымдаудың дәл өзінде болып тұр. 4. Ұлттық мәдениеттің мәдени кодының қайталанбайтындығы Ұлттық код – ең алдымен, тілде, сосын дәстүріміз бен салтымызды, мінезімізді айқындайтын ділде, ұлттық мәдениетте. Қазақ баласының тағылымы мол тарихында мәдени-рухани болмысы ізгілікпен әдіптеліп, қарапайымдылықпен шыңдалып, парасатпен шырайланған. Ұлттық кодымызда ізгілік, адалдық, перзенттік инабаттылық, адамгершілік, парыз, этикет, ақыл-парасаттылық кеңінен өрістеген, молынан қамтылған. Ұлттық кодта парыз бен әділдік қатар сомдалып, Ж. Баласағұни, М. Қашқари, А. Иасауи, Абай мен Шаһкәрім, Ақымет пен Әлихан, Мағжан мен Міржақып шығармашылығы арқылы халыққа дәріптелген, астары мен арқауы мықты оралымды сөз өрнегімен, ұғынықты тілмен өрілген. Қазақтың ұлттық кодында әділдік тұжырымдамасы ежелгі дәуірден бастап жинақталып, туыстығы жоқ үлкенге деген сыйластық болып танылған. Сыйластық пен ізгілік, ізеттілік пен имандылық қазір енді этикетке айналған тұста, осы ұлттық кодты дамыта отырып, рухани мәдениетімізді жаңғыртуымыз қажет. Ұлттық кодымызда ұят категориясы бар. Бесіктен белі шықпаған баладан бастап, ұят боладыны айтып өсірген ата-ана баласын жақсылық пен жауыздықтың бөлінетінін айтып, мінезін қалыптастырады. Жауыздықпен күрес пен жақсылықты дәріптеу коды қазіргі мораль мен өнегелік категориясын дамыта түседі. Мәдениеттануда оны генотип немесе тұқымдық факторлар жиынтығы деп те айтады. Атаусыз ұлт жоқ сияқты, ұлттық құндылықтарсыз, өз топырағына терең тамыр жібермеген ұлт болмайды. Мәдениеттану тұрғысынан ұлт дегеніміз мәдени қауымдастық, оны уағыздаушылар ұлттық тілдің алатын орнын баса айтады. Сөз жоқ, халықтың барлық рухани байлығы тілі арқылы көрінеді. Декабрист В.К.Кюхельбекер айтқандай, ұлтты рухани негіздегі қауымдастық деп қарастырсақ, біз тілді оның ділі деп айтар едік, сондықтан да тіл тарихпен байланысты болғанмен, тілдің тарихи мәні саяси өзгерістерден салмақтырақ. Осыдан келіп декабристер орыс балаларын шетел, әсіресе француз тәрбиешілерінің қолына беруге тыйым салынсын, орыс тілі, орыс халқының намысы шлагбаум, ордонанс-гауз, обер-гофмаршал сияқты сөздермен қорланбасын деп талап қойды. Неміс оқымыстысы В.Гумбольд «ұлттың өзіне тән, іштей данышпан рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып сақтап, ұрпақтан ұрпаққа беруші күш – тіл» дейді. А.С.Пушкин де ұлттың рухани кілтін, табиғи ортасын климат, ауа райы, діні мен рухының айнасын оның поэзиясынан іздейді. Ұлттың рухани жан дүниесі туралы сөз болғанда оған қуат беретін дінге көп мән беріледі. Дінінен айырылғандар ұлт құндылықтарынан да айырылып басқа ұлтқа сіңіседі. Ұлттық бостандығынан айырылған ұлттың демеушісі, қолдаушысы – дін. Сондықтан ұлт-азаттық қозғалыстар діни сипат алады. Діннің арқасында ұлт өз ұлттық кодын сақтап қалады. Сондықтан қазақты мұсылман, еврейді иудаизм, полякты католик дінімен байланыстырады. Ұлт табиғатын саяси тұрғыдан саралау оны мемлекеттің дамуымен байланыстырады. Гегель кезінде ұлт, ұлттық мемлекет абсолюттік идеяның бір көрінісі деген болатын. Н.А.Бердяев мемлекеттілік-ұлттық болмыстың қалыпты жағдайы, ал мемлекеттігінің жойылуы ұлтты ділінен айыратын үлкен бақытсыздық, ауыр індет деді. Неміс зерттеушісі Р.Дарендорф ұлттың негізі – жалғыз ғана конституция мен құқық деп атап көрсетеді. Ұлттық пен мемлекеттіліктің арақатынасы туралы орыс ғалымы П.Б.Струве былай дейді: «Өз мемлекетіңді жек көруге болады, бірақ өз ұлтыңды жек көру мүмкін емес». Ұлттың басын біріктіруде мемлекеттің дәнекерлік қызметі аса жоғары. Мысалы, тіліне, туыстығына, мінез-құлықтарына қарамастан, екі мемлекет құрғандықтан ағылшындар мен америкалықтар екі ұлт болып қалыптасты. Ұлтты саяси тұрғыдан түсіну беделді халықаралық ұйымның – Біріккен Ұлттар Ұйымының атынан да байқалады. Мемлекетке ұлттық фактор ды күш-қуат береді. Кезінде екі мемлекетте өмір сүрген немістер, вьетнамдықтар бүгін бір ұлт болып қалыптасуда. Ортақ тарихи сана, тіл, дәстүр мемлекеттіке бөлінуден жоғары. Тәуелсіздік тұсында бір миллионға жуық қазақ басқа мемлекеттерден тарихи Отандарына оралды. Бұл үрдіс жалғасуда. Отбасы ұлттың әлеуметтік биологиялық тұрақтылығын, төлтума бітімін, ұлттық тәрбие арқылы ұлттың құндылықтарын сақтап, оның басқа ұлтқа сіңіп кетуінің алдын алады. Сондықтан ғалымдар аралас некелердің шегін анықтап, оның шектен аттауы ұлтқа қауіп төндіретіндігін ескертеді. Ол тек 7-10 пайыз аралығында болуы керек. Бұл шамадан шығу аз ұлттардың болашағын екіталай етіп, басқа ұлтқа сіңіп, бара-бара ұлт ретінде жойылуына әкеледі. Сан жағынан ірі ұлттарға мұндай қауіп төнбейді. Көптеген ойшылдар ұлт табиғатын оның климатымен байланыстырады. Мысалы, Ш.Монтескье былай дейді: «Климаттың билігі барлық биліктен күшті». XVIII ғасырдан бастап ұлттың табиғатын оның территориясымен, атамекенімен әсіресе жер бетінің көрінісі, өсімдіктер және жануарлар дүниесімен байланыстыратын көзқарастар жүйесі қалыптаса бастады. Осы тұжырымдамалардың ішінде ерекше назар аударарлығы Л.Н.Гумилевтің теориясы. Ұлттың пайда болуы (этногенез), Л.Н.Гумилевтің айтуынша, тарихи және ландшафттық факторлардың үйлесімді дамуының жемісі. Этнос әлеуметтік кеңістіксіз өмір сүре алмайтыны сияқты, атмосфера, гидросфера, биосферасыз да өмір сүре алмайды. Этностардың бір-бірінен айырмашылығы, олардың қоршаған табиғи-территориялық ортаға бейімделуіне байланысты. Ландшафтысынан айырылған әр этнос (жер аударылғанда, көп ұлтты қалаға көшкенде, тағы басқа жағдайларда) басқа бір этносқа, жаңа қауымдастыққа айнала бастайды деп түйеді ол. Қорыта айтқанда, ұлттың рухани коды күрделі, көп астарлы құбылыс. Біз бүгін рухани жаңаруды бір ғана фактормен байланыстыра алмаймыз. Бүгінгі этнофилософиялық және этноәлеуметтанымдық тұжырымдарға сүйеніп, ұлттың рухани кодының он маңызды индикаторларын айтуға болады: Атамекен; Ұлттық тіл; Отбасы; Ұлттық мәдениет; Ұлттық білім; Ұлттық тәрбие; Ұлт тарихы; Дәстүрлі дін; Ұлттық дәстүр мен салттар; Кіші отаны (ауыл, аймақ, өскен орта). Сондықтан ұлттық код бір-бірімен үйлесімді, өзара ықпалдасқан көптеген ұлттық құндылықтардың жиынтығы. Маңызы жағынан ұлттық идеология деуге де болады. Руханилықты ұран тастап енгізе алмаймыз. Мемлекеттің ішкі саясаты ұлттың рухани кодының күрделілігіне негізделгенде ғана тиімді болады. Әлеуметтік деңгейі тұрғысынан ұлттың білімі, мәдениеті, діндарлығы, кәсіби деңгейі, экономикалық табысы, тұрмыстық жағдайы, қоныстануы (ауыл, қала), тууы, өлім-жітімі, отбасы және оның беріктігі, аралас некелер, қылмыстылығы, бір сөзбен айтқанда, ұлттың әлеуметтік сапасы оның биік рухына негіз болады. Ұлттық құндылықтарды ұлт өкілдерінің қабылдауы біркелкі емес. Рухани ұстанымына қарай жеке тұлғаларды моноэтностық, тек өз ұлттық құндылықтарымен шектелетін, биэтностық, өз бойына өз ұлттық құндылықтарымен қатар басқа да ұлттық құндылықтарды сіңірген, маргиналды, дүбәрә, этникалық тегінен ажырай бастаған тұлғалар деп саралауға болады. Әрбір этностың, әсіресе мемлекет құраушы ұлттың өзін өзі сақтайтын қасиеттерінің иесі орта тап. Орта тап – ұлттың өзегі, арқауы, берік мызғымас тірегі. Ұлттың қуанышын, ішкі күйін сезінетін, сәтсіздігіне қайғыратын, ұлттық мұқтажы жанына бататын оның орта тап өкілдері: кіші және орта кәсіпкерлер, педагогтар, ғалымдар, жазушылар, өнер адамдарды, орта шенді әскерилер. Орта тап қоғамды тұрақтандырушы, ұлт мәселесінде ауытқуларға жол бермей, байсалды ұстанымды таңдайды, экономикалық дамудың басты агенті, интеллектуалдар, ұлттық тілдің, мәдениеттің, жердің иесі, ұлт лидері. Орта таптың көңіл күйі, мәдениеттілігі, табысы, тұрмысы ұлттың рухани барометрі. жүктеу/скачать 311,18 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|