Дәріс Психикалық күйлер және оларды реттеу Адамның бейімделуі және ағзаның функционалдық күйі. Тақырып бойынша қарастырылатын сұрақтар
Ағза мен психика күйлерінің жалпы сипаттамасы
жүктеу/скачать 125,3 Kb.
|
| 2. Ағза мен психика күйлерінің жалпы сипаттамасы.
Бейімделу мен функционалдық күйлерді зерттеу кезінде әртүрлі механизмдердің, жүйелер мен органдардың белсенділік деңгейіне байланысты бірнеше типтік күйлер бөлінеді. Ең алдымен, бұл релаксация — тыныштық, босаңсу және қалпына келу күйі. Бұл күй күшті күйзеліс салдарынан немесе физикалық күш салудан кейін пайда болады. Релаксация еріксіз және ерікті болуы мүмкін. Мысалы, босаңсудың еріксіз күйі ұйықтап жатқанда немесе айтарлықтай физикалық және психикалық шаршау кезінде пайда болады. Еркін релаксация тыныш қалыпты қабылдау, әдетте тыныштыққа сәйкес келетін күйдің ой көрінісі, әртүрлі белсенділікке қатысатын бұлшықеттерді босаңсыту арқылы пайда болады. Әдетте, ерікті релаксация эмоционалдық жүктемені жеңілдетуге бағытталған аутогендік жаттығулар үдерісінде туындайды, өйткені релаксация жағдайының пайда болуы өздігінен эмоционалдық саланы қалыпқа келтіруге әкеледі. Релаксация функционалдық күйдің бір түрі ретінде бірқатар ерекшеліктерге ие. Бұл күйде адам өзін-өзі бақылау мен сыни деңгейін төмендетеді. Релаксацияның бұл ерекшелігі илану негізінде емдеу психотерапиялық сеанстарында кеңінен қолданылады. Дегенмен, релаксация әртүрлі бұзушылықтарды емдеуде ғана емес, күнделікті өмірде де қажет. Релаксация күйі өзін-өзі бағдарламалау және ағзаны ояту күйінде жұмсалған күштерді қалпына келтіру үшін қажет. Біз босаңсыған кезде ағзаның барлық жүйелерінің қалыпты жұмыс істеуі қалпына келеді. Релаксация ұйқыға көшу үшін де қажет. Ұйқы - бұл вегетативтік және моторлық салаларында ерекше мінез-құлық көріністері бар адамның мезгіл-мезгіл пайда болатын функционалдық күйі. Бұл күй, айтарлықтай қозғалыссыздықпен және сыртқы әлемнің сенсорлық әсерінен ажыратумен сипатталады. Ұйқы релаксация күйіне өте жақын, бірақ релаксация күйінде байқалған көптеген құбылыстар ұйқы күйінде айқын көрінеді. Мысалы, егер релаксация күйінде сынның төмендеуі байқалса, онда ұйқы кезінде адамда саналы психикалық белсенділік басылатындығы байқалады. Ұйқы - бұл адам өміріндегі қажетті күй. Ол, релаксация күйі сияқты, адамның физикалық және психикалық резервтерін қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Ұйқының бұзылуы әрдайым теріс эмоционалды күйзелістермен және физикалық сезімдермен бірге жүреді. Келесі функционалдық күй - оңтайлы жұмыс күйі. Бұл жағдайда адам ең тиімді іс-әрекет етеді, өйткені ол әрекеттің ең жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді. Бұл күй көбінесе жайлылық күйі деп аталады. Дегенмен, ол әрқашан психикалық және физикалық реттеу механизмдерінің белгілі бір шиеленісімен байланысты. Шын мәнінде, бұл күй бір-біріне қайшы келеді: бір жағынан, ол маңғыздауға ықпал етеді, бірақ екінші жағынан, бұл күй одан әрі дамуымен заңдылықты түрде шаршауға айналады. Шаршау - бұл ұзақ жүктеме әсерінен жұмыс қабілеттілігінің уақытша төмендеуімен сипатталатын күй. Бұл күй жеке тұлғаның ішкі ресурстарының сарқылуына және әрекетті қамтамасыз ететін ағза мен тұлғаның жүйелерінің жұмысындағы сәйкессіздіктерге байланысты туындайды. Бұл күйдің басты ерекшеліктерінің бірі – оның көріністерінің әртүрлі деңгейі бар. Мысалы, ол физиологиялық, психологиялық және мінез-құлық деңгейлерінде көрінуі мүмкін. Сонымен, физиологиялық деңгейде шаршау жүйке үдерістерінің енжарлығының жоғарылауында көрінеді. Психологиялық деңгейде шаршау кезінде сезімталдықтың төмендеуі байқалады. Одан басқа, есте сақтау, зейін және т.б. сияқты психикалық процестердің бұзылуы байқалады. Мінез-құлық деңгейінде шаршау еңбек өнімділігінің төмендеуімен, операциялардың жылдамдығы мен орындалу дәлдігінің төмендеуімен көрінеді. Шаршау көрінісінің сипаттамасы жүктеме түріне және оның әсер ету уақытына байланысты. Мысалы, жүктеме ақпараттық (зияткерлік немесе перцептивті тапсырмаларды шешкен жағдайда) және физикалық (физикалық жұмысты орындаған жағдайда) болуы мүмкін. Сондықтан зияткерлік және физикалық шаршауды көрсету қабылданған. Жүктемелердің қарқындылығы мен оқшаулануына байланысты шаршау өткір немесе созылмалы болуы мүмкін. Әдетте, шаршау уақытша күй болып табылады, ол әлсіздік, физиологиялық ыңғайсыздық сезімімен, психикалық үдерістердегі бұзылыстарды түсінумен, жұмысқа деген қызығушылықтың жоғалуымен және т.б. көрінетін субъективті шаршау сезімімен бірге жүреді. Азды-көпті созылған демалыстан кейін шаршау басылады және қалыпты жұмыс күйі қалпына келеді. Алайда, демалу жеткіліксіз болған жағдайда, шаршау жүйелі болған кезде, жүктемелер өсіп, оларды азайту мүмкін болмаған кезде шекаралық және патологиялық жағдайлар туындауы мүмкін. Бұл күйлер, әдетте, функционалдық күйлерді жіктеу аясында қарастырылмайды, өйткені олар адам күйлерінің ерекше класы болып табылады. Функционалдық күйдің тағы бір түрі - бұл физиологиялық және психикалық белсенділіктің жоғарылауымен сипатталатын стресс. Осы күй үшін аса тұрақсыздық тән. Қолайлы жағдайларда ол оңтайлы жұмыс жағдайына, ал қолайсыз жағдайларда - жүйке-эмоционалдық шиеленіс жағдайына айналуы мүмкін, оған жалпы жұмыс қабілеттілігінің де, жеке жүйелер мен органдардың жұмыс істеу тиімділігінің төмендеуі, сондай-ақ энергия ресурстарының сарқылуы тән. Стресс дегеніміз - ағзаның оған қойылған сыртқы немесе ішкі талаптарға арнайы емес жауабы. («Ағзаның арнайы емес жауабы» ұғымы ағза немесе оның кез-келген жүйесі үшін ішкі немесе сыртқы ынталандыруға ерекше немесе тән емес реакцияны білдіреді.) Көбінесе күйзеліс күйі бейімделу үдерісінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады. Бұл күйзелістің өз кезеңдері бар екендігіне байланысты. Олардың сипаттамасы Г. Сельенің классикалық зерттеулерінде кездеседі және олар кез-келген бейімделу үдерісіне тән. Стресс құбылысы соншалықты жан-жақты, сондықтан оның көрінісінің типологиясы қажет болды. Қазіргі уақытта стрессті екі негізгі түрге бөледі: жүйелік (физиологиялық) және эмоционалдық (психикалық). Адам әлеуметтік болмыс болғандықтан және оның интегралды жүйелерінің қызметінде психикалық орта жетекші рөл атқаратындықтан, эмоционалды стресс реттеу үдерісі үшін ең маңызды болып табылады. Психикалық стрестің негізгі белгілерін келесідей қорытындылауға болады: стресс - бұл дене мен сыртқы орта арасындағы белгілі бір өзара әрекеттестіктің болуын болжайтын ағзаның күйі; стресс — бұл шиеленістің жоғарылау күйі; психикалық стресс қауіп-қатер жағдайында пайда болады және қалыпты бейімделу реакциясы жеткіліксіз болған кезде пайда болады. Стресс құбылысы мен оның кезеңдері туралы толығырақ келесі тарауда білесіз. Айта кету керек, функционалдық күйдің сипаттамасы адам ағзасы мен психикасының күйлерін жіктеудің жалғыз белгісі емес. Тағы бір жіктеу адам ағзасы күйінің нормаға сәйкестігіне негізделген. Егер функционалдық күйлердің жіктелуі жұмыс қабілеттілігінің көрсеткіштеріне, реттеуші механизмдердің кернеуіне негізделсе, онда «норма патологиясы» белгісі бойынша жіктеу мүлдем басқа принциптерге, атап айтқанда денсаулық жағдайын бағалау принциптеріне негізделген. жүктеу/скачать 125,3 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|