ІІІ дәріс. Қазақ емлесінің кейбір мәселелері. Дауысты дыбыстың емлесі

2. Дауысты дыбыс әріптерінің емлесі. 

3. Ә,ы,і дыбыстарының емлесі. 

4. Я,ю,е дыбыстарының емлесі.

5. Дауысты дыбыстардың сөз ішіндегі орны.

Тірек   сөздер:  Емле,   дауысты   дыбыс,   әріп,   буын,   еріндік   дыбыстар,   ерін 

үндестігі

             А, е әріптері сөздің барлық буындарында жазылады: ал, ала, алақан, 

аспан, мақала, сарымсақ; ер, ереже, ерік, елгезек, имек.

Сөз басындағы ж, ш дыбыстары мен й дыбысының ортасында келген жуан 

дауысты а дыбысы көбінесе ә болып айтылады, бірақ а әрпі жазылады: жай 

(барлық мағынада да: жай жүр, жай сөйлем,жай отыр, жай түсу, дастарқанды 

жай,   жайма   шуақ   т.б.)   және   осы     түбірден   өрбіген   сөздер   (жайбарақат, 

жайғасу,   жайғызу,   жайдан-жай,   жай   жағдай,   жай-жапсар,   жай-күй,   жайлы, 

жайсыз, жайлап т..б.); шай, шайы (көйлек).

             Ә әрпі көбінесе сөздің бірінші буынында және бір буынды сөздерде 

жазылады: ә-сем, ә-леумет, ә-демі, тәр-тіп, кә-сіп, Сәу-ле, дәу-рен, ән, әл, әр, 

жә (одағай).

            Сөздің алғашқы буынындағы (не алғашқы буындарындағы) жіңішке 

дауыстының   әуенімен   келесі   буында   жіңішке   айтылатын   (естілетін)   ә 

дыбысының   орнына,   негізінен,   а   әрпі   жазылады:   тәкаппар   (айтылуы   - 

тәкәппар),   ләззат   (айтылуы   -   ләззәт),   рәсуа   (айтылуы   –   рәсуә),   Жәмила 

(айтылуы - Жәмилә), Сәбира (айтылуы - Сәбирә), Кәмила (айтылуы - Кәмилә) 

және тағы осы сипаттас жалқы есімдер.

           Ескертулер.1.Мына сөздердің екінші буындарында естілуінше ә әрпі 

жазылады: сірә, куә, күнә, кінә, іңкәр, зәмзәм (суы), жүдә, күмән, мүсәпір, 

дүдәмал, шүбә, мәмпәси (бұлардың жазылуын емле сездіктерінен қарап білу 

керек).

2. Бірінші буыны жіңішке ү дыбысымен келген жалқы есімдердің (көбінесе 

кісі   аттарының)   екінші   буынында   да   естілуінше   ә   әрпі   жазылады:   Күлән, 

Күләнда, Күлән, Күләй, Мүтән.

3.   Біріккен   сөздер   мен   қос   сөздердің   соңғы   буындарында   (яғни   олардың 

екінші   сыңарының   алғашқы   буынында)   ә   әрпі   жазыла   береді:   ендігәрі 

(ендігіден//   әрі),   әжептәуір   (әжеп//тө-уір),   Гүлжәмила   (Гүл//жә-мила), 

Бейсенәлі (Бейсен// ә-лі), әлсін-әлі (әлсін//ә-лі), кәп-кәрі (кәп//кә-рі), әп-әсем 

(әп//ә-сем).

          О, е әріптері қазақтың көп буынды сөздерінің алғашқы буынында және 

бір буынды сөздерде ғана жазылады: о-рамал, о-тын, то-ры, до-лана, ө-сімдік, 

ө-кімет, кө-леңке, ол, от, ор, оқ, он, өс, ө р,өн,тор, төс, төр, төрт.

           Алғашқы буындағы еріндік о дыбысының әсерімен екінші буындағы 

езулік е дыбысы о болып естіледі (айтылады), бірақ жазуда е әрпі жазылады: 

бөрене   (айтылуы   -   бөрөне),   көбелек   (айтылуы   –көбөлек),   жол-жөнекей 

(айтылуы – жол-жөнөкей)

             Ескертулер. 1. Орыс тілінен енген сөздердің соңғы буындарында о 

әрпі жазыла береді: кино, динамо, аккорд, паспорт, синоним.

2.   Біріккен   сөздер   мен   қос   сөздердің   соңғы   буындарында   (яғни   олардың 

екінші   сыңарларының   алғашқы   буынында)   о,   ө   әріптері   жазыла   береді: 

көркемөнер   (көркем//ө-нер),   кәсіпорын   (кәсіп//о-рын),   алабота   (ала//бо-та), 

Айнамкөз (Айнам//көз), оқтын-оқтын (оқтын//оқ-тын), төсек-орын (төсек//о-

рын).

жүктеу/скачать 185,64 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: