Дыбыс табиѓаты
жүктеу/скачать 459 Kb.
|
Лекции каз.язык (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- НЕОЛОГИЗМ СӨЗДЕР (ЖАҢА СӨЗДЕР) Неологизм
| КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР
Тілдегі көнерген сөздер көнеру сипаты мен тілдегі қолдану ерекшеліктеріне қарай екі топқа бөлінеді: aрхаизм сөздер (көне сөздер); ә) тарихи сөздер; (историзмдер); a) Әр халықтың тұрмыс-салтына, күнкөріс тіршілігіне, дүние танымына байланмсты әр дәуірде өзгеріп, әртүрлі баскаша сөздермен ауысып отырған немесе ескіріп мүлде қолданылмай қалып қойған сөз — архаизмдер деп аталады. Архаизмге кейбір киім аттарын білдіретін сөздер жатады. Мысалы, қоқы, күләпіра, жағалан, жалаңқат, талыс т.б. Ұлттық тәуелсіз мемлекет болуымызбен байланысты архаизмдер ішінара жаңа мағына алып, сөздік құрамындағы актив сөздердің үйіріне қайтадан қосылып отыр. Мәселен: жасақ деген сөзді қайтадан қолдану нәтижесінде жасақ, жасақшы деген жаңа сөз жасалды. Төре деген архаизм сөзден төреші (арбитр) төраға, төралқа деген жана сөздер туып қалыптасты. Демек, ескірген, көнерген (архаизм) сөздер де коғам дамуының тарихи өзгерістеріне бейім тілдік қажетсіну талаптарына сәйкес өзгеріске ұшырап отыратын лексика — семантикалық құбылыс болып табылады. ә) Тарихи сөздер. Қазіргі қазақ тілінде тарихизмге өткен дәуірдегі қоғамдық белгілі ұғымдарды білдіретін және лексиканың қазіргі дамыған дәуірінде қолданылмайтын сөздер жатады. Қазақ тіліндегі тарихизмдерді төрт түрге бөлуге болады: 1) материалдық мәдениетке байланысты көне документтерде сақталып қалған зат атауларын (Қаба жүнді қайың ок„ Қapғa жүнді қамыс оқ); қорамсақ; 2) әкімшілік басқаруға байланысты сөздер: (атшабар, болыс, т.б.); 3) қазақ халқының қоғамдық өміріне байланысты өткен дәуірдің ерекшелігінен туған сөздер: (ханзада, ханша. нөкер, күң, құл, малай); 4) қазан төңкерісінен кейін туған жаңа типті тарихи сөздер: (қосшы, қызыл керуен, ақтар. қызылдар, батырақ т.б.).. НЕОЛОГИЗМ СӨЗДЕР (ЖАҢА СӨЗДЕР) Неологизм деп өндіріс пен ғылымның, мәдениет пен шаруашылықтың түрлерімен байланысты тілде жаңадан пайда болған және әзірше көпшілік арасында толық қалыптаспаған жаңа сөздерді айтады. Жаңа сөз үнемі жаңа болып тұрмайды, көпшілік қауым бүл сөздерді меңгерген кезде, олар жалпы халықтық сипатқа ие болады да, халық тәжірибесінде жүріп екшелегеннен кейін қолданыла келе неологизм болудан қалады. Қазақ тілі лексикасындағы сөздер де неологизм түрінде болды. Мысалы: алтын шаю (золотопромывания), amna (извержение), желі (жила), теміртас (железняк), құмтөбе (дюра), алыс өлшем (дальномер), керегетас (горсть), сөппе (вкрапленность), шөктіру (усаждение), шөгінділер (осадки) т.б. Жаңа ұғымды білдіретіндіктен, бүл сөздер де неологизм болып табылады. Шөктіру деген сөздің мағынасын салыс-ырыңыз. Бүл сөз бұрын түйені еріксіз жатқызуды білдірді, ал қазір ол геология термині болып та есептеледі. Дәл осы секілді желі деп бүрын тек бие байлау уақытында құлындарды тізіп байлап қою үшін қазыққа керілген арқанды атаса, қазір тау жынысын білдіретін атау болып қалыптасып отыр. Бүл сөздер қазақ тілі сөздік қүрамына, бір жағынан, неологизм болып, екінші жағынан, термин болып кірді. Белгілі тарихи кезеңде тілдің сөздік құрамына жаңадан еніп, сол тілде сөйлеуші қалың бұқараның көпшілігіне түсініксіз болып бірте-бірте қалыптасу барысында жүрген бірқатар сөздер тілдің өсу, даму сатыларында неологизм болудан қалып та қояды. Мысалы, қосшы одағы, қызыл керуен деген сөздер совет өкіметі орнаған алғашқы кезде тілде бұрын болмаған жаңа ұғым атауы ретінде неологизм сөздерінің қатарында қолданыла келе, кейін қатардағы сөзге айналып, қоғамдық өмірдің дамуымен байланысты ол атаулар ескіріп: қолданудан шығып, ескірген (архаизм) сөздерге айналды. жүктеу/скачать 459 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|