Дінтану және мәдениеттану кафедрасының оқытушысы, мәдениеттану магистрі Есболова Молдир Ауелтаевна
жүктеу/скачать 8,32 Mb. Pdf көрінісі
|
9-дәріс. Қазақ мәдениетінің қалыптасуы
| Шаңқобыз
-қазақтың көне музыкалык аспабы. Ағаштан, темірден кейде күмістен жасалады. Ағаштан жасалған шаңқобызға жіп байланып, сол жіпті серпіп тарту арқылы ортасындағы тілше тербеліп дыбыс шығарады. Ол ашалы сым темірден не күмістен жасалған. Шаңқобыз арасына бекітілген тілін саусақпен шалып тарту арқылы орындалады. Негізгі дыбысы (тоны) тілдің мөлшеріне байланысты. Дыбыс көлемі бір октава шаңқобыз тартушы тіл қимылы арқылы да түрлі дыбыстар шығарып отырады. Кейде орындаушылар саусақтарына коңырау іліп алып та ойнайды. Тұяқтас – қазақтың музыкалық аспабы. Бұл аспап өзгелерден қарапайым тұрпатымен ерекшеленеді. Аспаптың өзіне ғана тән ерекше үні бар. Тұяқта шығармалардың орындалу барысында аспап мал тұяғынан шыққан дыбысты нақты жеткізеді. Асатаяқ - қазақ халқының ежелгі музыкалық аспабы. Асатаяқты абыздар мен бақсылар ұстанған. Әдетте, олар асатаяқты қылқобыз бен даңғыраның үніне қосып қолданатын болған. Асатаяқ жасалу тәсіліне қарай "күмбезде, "жалпақ басты", "ай басты", "жылан басты", "сопақша", "қалақша", т.б. болып келеді. Оларды ырғақтатып, сілкіп, шайқап ойнайды. Асатаяқ емен, үйеңкі, қайың, долана секілді қатты ағаштардан жасалады. Бетіне әр түрлі салдыр- гүлдір, шулы дыбыс беретін темір салпыншақтар, сақиналар, шығыршықтар тағылады. Қобыз — таңқаларлық пішінді және ғажайып сазды, бай тембрлі аспап. Қобыз екі шекті 40-қа тарта аттың ұзын қылы керілген ысқышы бар аспап. Жетіген - қазақ халқының көп ішекті шертпелі аспабы. Жалпы тұрқы ұзынша, жәшік тектес етіп жасалады. Бетіне жұқа тақтайдан қақпақ жабылып, үн беретін ойықтары салынады. Аспаптың құлақ күйі осы асықтарды әрлі-берлі жылжыту арқылы келтірілген. Ішек сандары жетеу болғандықтан, аспап Жетіген аталған. 3.Қазақтың киіз уйі 1.Кереге 2.Уық 3.Шаңырақ 4.Сықырлауық Кереге– киіз ү й с ү йегіні ң қ абыр ғ алы қ б ө лігі, талдан, жі ң ішке қ айы ң нан жасалады. Кереге к ө здеріні ң к ө леміне қ арай: тор к ө зді (кішкене) кереге ж ә не жел к ө зді ( ү лкен) кереге болып, екіге б ө лінеді. Тор к ө зді керегеде уы қ байлайтын 20 бас, жел к ө зді керегеде 17 бас болады. Кереге жасайтын жас тал мен қ айы ң ны ң қ абы ғ ын аршып, к ө ле ң кеде кептіргеннен кейін қ оз ғ а к ө міп ж ұ мсартады. Сонан со ң тезге салып т ү зетіп, жонады. Дайын бол ғ ан кереге а ғ аштарын қ айтадан тезге салып м ү сіндейді. Б ұ дан со ң оларды бір-бірімен қ осып, т ү йені ң , ө гізді ң мойын терісінен дайындал ғ ан таспамен к ө ктейді, жосамен бояйды. Ау қ атты адамдар керегені ә р т ү сті бояумен сырлатып, басын ішкі жа ғ ынан с ү йекпен , к ү міспен ә шекейлеткен. Жиюлы керегені ң биікт. 2 м-дей, ені 75 см-дей болады. Ал жаз ғ ан уа қ ытта биіктігі с ә л т ө мендеп, ені 2 – 2,5 м-ге дейін созылады. Кереге ө зара та ңғ ышпен байластырылады. Кереге санына қ арай киіз ү й 4, 6, 8, 12 қ анат етіп т ұ р ғ ызылады. Хан ордасыны ң кереге саны 30- ғ а дейін жеткен. Кереге Уық Уық — кереге басы мен шаңырақты ұстастыратын ағаш. Ол сәмбі талдан (сыр талынан) жасалады. Уықтың кереге басына байланатын жағы жалпақтау, имектеу болып келеді, мұны уықтың иіні дейді. Уықтың жоғарғы түзу жағын қары, шаңырақ көзіне сұғынатын төрт қырлы ұшын қаламы дейді. Уықтың кереге басына байланатын жағын тесіл, бау өткізеді, оны уы бау (балақ бау) деп атайды. Қазіргі үйлер уықтарының ұзындығы 2 м — 2 м 20 см. |