Диплом жұмысы Ғылыми жетекшісі : ф.ғ. к аға оқытушы С. С.Үсенбаева

І.1. Өмірбаяндық деректер

Ахмет Байтұрсынұлы 1872-ші жылы қыркүйек айының 5-і күні

Қостанай округі, Торғай уезі, Тосын болысының 5-ші ауылына қарасты

Сарытүбек елдімекеніндегі дәулетті отбасында дүниеге келген [1, 2, 3, 4,

5]. Торғай даласы – қазақтың кең байтақ өлкесінің әлқиссадан әйгілі, әрі

атақты жерлерінің бірі. Негізінен, бұл атау сол өңірдегі Торғай өзенінің

атымен байланысты қойылған болуы керек. Торғай аңғары – Сарыарқаның

оңтүстік-батысындағы Ұлытаудан бастау алып, су жылымығы Шалқардың

сорына барып құяды. Ел ішіндегілер «...Қараторғай, Сарыторғай,

Ұлыжыланшық» деген атауларға ие болған Торғай аңғарынының ұзындығы

көл-көсір, су аяғы құрдымға құлайды» дейді екен. Осы ежелден киелі мекен

Торғай атауының мәртебесі де адамзат өміріндегі әр түрлі қоғамның ауы-

суына орай, әрқалай өзгертіліп отырғаны тарихи деректерден белгілі.

Мемлекеттік мұрағаттардағы тарихи жылнамалық мәліметтерді негізге

алсақ, алмағайып қазақ жері орыс патшалығына тәуелді болған тұста,

осы Арқа даласында 1868-ші жылы «Торғай уезі» құрылып, ол уездік

қала атанып, облыстық мәртебеге ие болған. Ал Кеңес үкіметі кезінде

«Торғай қаласы» деп, одан «аудан» болып өзгертілген екен. Одақтас

республикаларға кіндік үкімет Мәскеуден билік жүргізілген кезеңде, осы

5-ші ауылға «Южный» деген орысша атау берілген. Жаңа атауға ие болған

ауыл совхоз болып ұйымдастырылып, әрі шаруашылығы кеңейтіліп, мұнда

байырғы қазақ жұртымен қатар, өзге ұлт өкілдері де қоныстандырылады.

Бірақ, нағыз қазақы ауылды, қазақы ортаны жерсінбеген «жат

жұрттықтар» бұл өлкеде ұзақ тұрақтамайды. Бір ғажабы, осы момақан

ауыл сексенінші жылдардың соңына дейін одақтан «олжалаған» орысша

атауын қалтқысыз сақтап келді. Тек берегіректе, 1990-шы жылы ақпанның

26-сы күні Қазақ КСР-і Үкіметінің №78-ші қаулысымен совхозға Ахмет

Байтұрсынұлының есімі берілді [6].

Қаулыда мұнан басқа: «Көрнекті мәдениет қайраткері, ағартушы,

ғалым-лингвист Ахмет Байтұрсынұлының есімін ұрпақтардың жадын-

да мәңгі есте қалдыру мақсатында, Қазақ КСР Ғылым Академиясының

Тіл білімі институтына, Қостанай, Арқалық қалалары мен Торғай

селосының бір-бір көшелеріне, Шымкент қаласында бір орта мектеп

пен бір көшеге, Қызылорда қаласында бір орта мектеп пен бір көшеге,

Семей қаласындағы бір көшеге есімін беру және ғалым қызмет жасаған

Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының ғимаратына оның

бейнесімен мемориалдық тақта ілу» жөнінде мәселелер көтеріліп, іс

жүзіне асырылды. Мұндай игі шараларға негіз болған – 1988-ші жылғы

қараша айының 4-і күнгі Алаш ардагері Ахаңның аяулы есімінің ақталып,

халқымен қайта қауыштырған Үкіметтің шешімі болатын! [7].

Қазіргі уақытта бұл аймақ – Қостанай облысы, Жангелдин ау-

даны, Торғай елдімекені, Ахмет Байтұрсынұлы ауылы деп аталады.

Ауылға кірер жолдың қақпасына «Ахмет Байтұрсынұлы ауылы» деген

маңдайша белгі қойылған. Осы елдегі Үмбетейдің қызынан туған, жиені

Нұрмаханбетұлы Тоқтасын тарихи тұлғаға арнап, ақ-қызыл кірпіштен

ескерткіш орнатыпты. Ескерткіштің оңтүстігінде 1926-шы жылы

Ахметтің өзі басын көтерген ата-анасы Байтұрсын мен Күңші, үлкен

ағасы Қалидың қорымы жатыр. Әулет қорымының батысында керіліп көз

ұшыңда сағымдана көрінетін ауыл, адам алақанына сыйып кеткендей. Ал

теріскей жақта Байтұрсынның кенже ұлы Мәшеннің қыстағының орны

«мен мұндалап» талай тарихты бауырына басып жатқандай еріксіз

өзіне тартады. Қыстаудың кең жазылған қолтығы түбек десе дегендей,

ал ол коңыр күзде нағыз сары түбек. Сарытүбек… Атам қазақ қалай ат

қоюға шебер десеңізші!

Заманында «ұлттың рухани көсемі» атанған прос-Ахаң тарихта

есімі мәшһүр тұңғыш тархан Жәнібекпен түбі бір, текті атаның балала-

ры. Қошқар ұлы Жәнібектің атасы – Көшей, бабасы – Шақшақ. Жәнібек

пен Ахметті таратып алатын түп-тегіміз де, осы ұлы баба Шақшақтан

бастау алады. Жәнібек батыр Шақшақтың шөбересі болса, ал Ахмет

– Шақшақтың тоғызыншы тармақтағы үрім-бұтағы, яғни жалғасты

ұрпағы [8, 9]. Ахметтің әкесі Байтұрсын бес ағайынды. Олар: Ақтас,

Байтұрсын, Данияр (кейбір деректерде Сабалақ есімімен мәлім. Мұны

негізінен, ғұрып бойынша жеңгелері қойған – Р.И.), Ерғазы, Ермағанбет

(кейде Бермағамбет). Атасы Шошақ он ағайынды болса, бабасы Таңбай

жеті ағайынды екен. Таңбайдың әкесі Аралбай бес ағайынды. Үлкен ба-

басы Аралбай Үмбетей батырдың бел баласы. Байсейіттен Үмбетей мен

Сейтімбет туған.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 13

Ахметтің ұлы бабасы – Үмбетей ру басына айналған үлкен ата.

Байсейіт атадан жалғыз, оның әкесі Қалқаман Көшейұлы (5 ағайынды).

Қалқаманның сүйегі – Арғын (6 ағайынды). Үлкен ата, ру атына айналған

Арғын тайпасынан бері таратар болсақ: Арғыннан – Тәнбі сопы (5), одан

– Елемес (1). Елеместен – Ермен (1), Ерменнен – Шағыр (3), одан –

Аманжол (3), Аманжолдан – Шақшақ (3), Шақшақтан – Көшей (6) туған.

Енді отбасылық әулет шежіресі бойынша таратсақ, Ахметтің руы – Арғын,

оның ішінде Тәмбісопы болады. Кейде Тәмбісопыны Өткірсопы дейтін

де деректер кездеседі. Тәмбісопыдан – Елемес, одан – Ермен, Ерменнен

– Шағыр, одан – Аманжол, Аманжолдан – Шақшақ, одан – Қалқаман,

Қалқаманнан – Байсейіт, Байсейіттен – Үмбетей туады [8, Б. 7-9; 9, Б. 21,

30, 34-35; 10].

Үмбетей үлкен ата, оның есімі өз заманында-ақ ру атына айналған. Яғни,

ру басы, ел билеген тұлға, оның ел-жұрты Қостанайдың Науырызымы мен

Торғайдың Ақкөлі аралығын мекендеген. Тарихи деректерге сүйенсек,

Үмбетей – батыр. Ол қазақ елі мен қалмақтар соғысқан шайқаста қол

бастаған. Батырдың некелеп алған жеті әйелі болғаны, әрі оның әр әйелінен

бес-алты баласы, жиынтығы – 26 ұрпақ сүйгені жөнінде әулет шежіресінде

толық қамтылған [9, Б. 17-21, 85-б.]. Осылайша Үмбетей батырдың әрбір

ошағын ұстаған, осы от-аналарынан оның ұрпағы жалғасып, үрім-бұтағы

Арқа өңіріне кең тарап, сонда қоныстанады. Елдегі көнекөздердің айту-

ынша, Үмбетей батыр 97-і жасында дүниеден өтеді. Сүйегі Қостанайға

қарасты Науырызым төңірегіндегі Қарамайшы деген жерде. Артындағы

ұрпақтары ұлы баба қабірінің басына құлпытас орнатып, тағзым етер ке-

сене тұрғызған [9, 37-б., 10].

Үмбетейден – Аралбай туады, одан – Таңбай, Таңбайдан – Шошақ

туған. Шошақтың баласы – Байтұрсын, Байтұрсыннан – Ахмет туған. Ах-

мет әке-шешеден төрт ағайынды. Оның өзінен үлкен ағалары: Қали (1868-

1925) мен Кәкіш (1869-1924), кіші інісі Мәшен (1873-1930) болса, орта-

ларында жалғыз қарындастары Зиляш 1876-шы жылы дүниеге келген [8,

8-б.]. Бір ғажабы, Зиляш Байтұрсынқызына топырақ, талайларға арман

болған ару шаһар Алматыдағы әйгілі «Кеңсай» мұсылмандар зиратынан

бұйырған.

Байтұрсынның кенже ұлы, қарашаңырақтың иесі Мәшеннің тауқыметті

тағдыры туралы Гүлнар Міржақыпқызы Дулатова «...Мәшен қажының

сүйегі Кереку жерінде» деген мәліметті айтқан болатын, бұл рас та болар.

Өйткені, 1929-шы жылы А.Байтұрсынұлын «халық жауы» деп ұстағанда,

оның жақын туыстары да қудалауға түскен. Осы тұста Мәшен қажыны

өз туған елінде тұру құқынан айырған. «Мәшен Байтұрсынұлы айдау-

да қайтыс болған, кейін киім-кешегін қызы Шолпанға жіберген» дейді

Гүлнар апай Міржақыпқызы. Өкініштісі, кейін ресми ақталғандардың

қатарында Мәшен қажы болған жоқ.

Замандас әрі рухани қаламдас інісі Мұхтар Әуезов 1923-ші жылғы

Ахметтің мерейтойына арналған мақаласында, оның шыққан тегі

жөнінде: «...Сүйегі – Арғын, оның ішінде Үмбетей болады. Бергі аталары

Үмбетейден шыққан Шошақ, Түбек. Ақаң Шошақтың немересі. Өз әкесінің

аты – Байтұрсын» - деген мәлімет береді [11, 18-б.]. Осындағы «Түбек»

деген кісі есімінде әріптік қате кеткен болуы керек деп ойлаймыз. Өйткені,

әулеттік шежіреде мұндай есім кездеспейді. Мұхтар Омарханұлы айтқан

Түбек, Ахметтің аталас ағайындары ішінде Аралбайдан тарайтын Пүшек

деген кісі. Пүшек пен Ахметтің арасындағы туыстық: олар үш атадан

қосылатын ағайындылар.

Ахмет Байтұрсынұлының өз қолымен жазған «Өмірдерегі» мен

тасқа терілген «Өмірбаянындағы» мәліметтерімен қатар, басқа да

мұрағаттық деректерге сүйенсек, ол 1882-1884-ші жылдары ауылдағы

сауатты адамдардан, әрі көшпелі ауыл мектептерiнде 10 жасы-

нан бастап дәрiс алған. Яғни, бала Ахметтің алғашқы тіл сындыруы

қарапайым ауыл молдасының «әліпті таяқ» деп үйретуінен басталған

екен. Осылайша көк аспанның астында керіліп жатқан Арқаның бетпақ

сардаласындағы қазақы ауылда қазақы баланың қазақша қалыппен

танымының іргетасы қалыптасқан [12]. Жалпы, қазақ жұртының қазақ

даласы туралы түсінігі, өз туған жерінің, өскен ауылының өлшемімен

есептелуі қалыпты табиғи құбылыс. Ал, қалада туып-өскен бала үшін

«сардала» деген ұғымды көз алдына елестету мүмкін де емес. Тіпті,

түсініксіз болып көрінуі әбден мүмкін. Сондықтан Ахметтей тұлғаның

кіндік қаны тамған ежелгі Торғай даласының келбетін қысқаша сипат-

тап беруді өзімізге парыз санадық.

Торғай – еліміздің орталық аймағындағы Сарыарқаның бел ортасында

орналасқан бетпақ далалардың бірі. Торғай даласы – қазақ елінің кіндігі

саналатын Ұлытаумен шектеседі. Яғни, созылған сар даланың бір шеті –

күншығыс жағында Жезқазғанның кең жазираларымен түйіссе, солтүстігі

Ақмола, Қарағанды аумағына барып құлайды. Батысында Ақтөбенің

Хромтауы қос өңірге ортақ мекен болса, оңтүстігі Қызылорданың бұйра

құмымен шектесе, иін тіресіп жатыр. Бұл кең байтақ атырап алғаш көрген

адамға көз тоқтамайтын ұшы-қиыры жоқ шексіз алқап сықылды. Тіпті,

қу медиан, шеті жоқ шексіз көсілген дала десеңіз де болады. Ал, ауыл мен

ауыл арасының алшақтығы соншалық, сарышұнақ қыс мезгілінде адамдар

бір-бірімен айлап хабар-ошарсыз жататын кездері де кездеседі. Әйтеуір, ел

ішінің амандығын тілеген барша жұрт, бұл өңірге кеш келетін көктемнің

қары еріген шағында бір-бірімен шұрқырасып, көріседі екен.

Торғай жұртының негізгі кәсібі – аймақтың жағырафиялық ахуалына

қарай, тек мал шаруашылығы. Бұл өлкеде егін, орман шаруашылығымен ай-

налысу сирек құбылыс... Оны ауылдың тыныс-тіршілігінен бірден аңғаруға

болады. Бір ғажабы, осы көне Торғайдың сар даласында толып жатқан өзен

мен көлдер көп. Көл үстінде шулаған неше түрлі әсем құстар, су ішіндегі

сан алуан балықтарды қорек етеді. Көк аспанның астында керілген кең да-

ланы қолмен отырғызғандай бидайықтың созылған сары алқабы алып жа-

тады. Ал, жабайы жусанның иісі танауыңды қытықтап, жүрегіңе шаттық

сыйлайды. Осы даланың оттығында жайылған мал да – тоқ, ол малды азық

еткен жұрт та – тоқ. Табиғат ана бұл өлкенің қорғанындай, адам қолынан

келетін қандай да бір қасақана жасалған қасірет болмаса, басқадан қам

жемейтін жұрт та момақан.

Ахметтiң әкесі Байтұрсын 1843-ші жылы Торғайдағы ұлы Жыланшық

өзенінің Ақкөлге құятын сағасының бойында дүниеге келген [8, 5-б.].

Байтұрсынның әкесі Шошақ дәулетті, ел ішінде беделді, ақылды жан болған.

Ол мыңғырған малының арқасында, ауылдан алшақ жатқан қиырдағы қыш

үйлерге жиі шығып, «қала өмірінен хабары болсын» деп, балаларын жа-

нына ертіп жүреді екен. Ахметтің атасы Шошақ төрт ағайынды, оның

екі ағасы – Жатай мен Кәйдек, өзінен кіші інісі – Көбек. Шошақ өмірден

өткенде оның артындағы ұрпақтары оның моласының басына үлкен там

тұрғызады. Бұл орын кейін үлкен әулеттің қорымына айналған. Шошақ

тамының кесектері сар даланың қысқы қары мен көктем-күзгі мезгілінде

толассыз жауатын жаңбыр суының шайғанына қарамастан, әлі күнге

«ақшаңданып» алыстан көзге түседі [8, 8-б.; 9, Б. 35-39].

Үлкен әулет Үмбетейден тараған Шошақтың ортаншы баласы

Байтұрсын Жыланшық өзенін өр бойы жайлап, бәйбішесі Күңшімен бірге,

туыс-ағайындарының ортасында беделді де қоңыражай күн кешеді. «Алып-

тан алып туады» дегендей, Байтұрсын қол бастаған бабалары: Аманжол,

Шақшақ, Жәнібек, Үмбетейлерге ұқсап, бірбет әрі батыр болған деседі

торғай жұрты. Ел ішінде Байтұрсын өзін өзгеге басындыра қоймайтын

қасиетімен дараланған. Ол сайын далада атадан балаға мирас болып

қалған Үмбетейлердің ата қонысына: жаз – жайлауда, күз – қыстауда бас-

көз болып, өзі қорғаншылық еткен. Өжет мінезімен ауа жайылған мұқым

ел-жұртын ұршықша дөңгелете игеріп, тұрмысқа қажетті шаруашылықты

шебер жүргізеді. Оның бойынан жұртты өзіне тәнті ететін ерекше басқару

қабілетін байқаған орыс оязы Байтұрсынды сол елге сардар етіп сайлайды

[13]. Міне, осындай ер жүрек Байтұрсынның отбасында бала Ахмет кең

дала төсінде күн мен желге қақталып, ағалары: Қали, Кәкіш және өзінен

кіші інісі Мәшен, қарындасы Зиляш бауырларымен қатар өседі. Олардың

жастық шағы балығы бал татыған Ақкөлдің жағасында өтеді. Ахмет кейін

есейген кезінде, осы туған жерінің – «Аққұм», «Ақкөл» деген қасиетті

мекендерін жырға қосып, елге деген сағынышын өлеңмен өрген...

Жаратқанның жеті күнінің қайсысы қисығынан туарын кім білген?!

Қоңсы қонған әрі ағайын-туыс, үлкен ата Дәуітбайдың ұрпағы Дәуренбек

Бірімжанұлымен Байтұрсынның ағасы Ақтастың арасында кикілжің туа-

ды. Ортақ мәмілеге келе алмаған ағайындардың қас-қабағы жараспай, бір-

бірімен дүрдараз болады. Бұл келеңсіздік сол тұста Торғай уезін басқарып

тұрған полковник Яков Петрович Яковлев деген кәрі ояздың құлағына да

жетеді. «Іздегенге – сұраған» демекші, қалайда қазақтарды бір-бірімен

«алауыз жасаудың» қолайлы сәтін күтіп жүрген орыс шенеунігі, ауыл

арасына іріткі салып, қан қақсату үшін, маңайына жандайшаптарын ертіп,

1885-ші жылы қазан айының қара суығында Үмбетейлердің күзем-өткелі –

Жыңғылдыға арнайы сапармен ат басын тірейді.

Тарихи деректерге сүйенсек, Жыңғылдыға келген бетте орыс оязы

Ақтасты желеу етіп, Шошақ әулетінің үлкенінен бастап, бесіктегі баласына

дейін қырғидай тиеді. Полковник Яковлевтің көпе-көрнеу озбырлығына

Байтұрсын шыдап тұра алмайды. Өз ауылының намысын қорғап, жазықсыз

жапа шеккендерді арашалау үшін оязға қарсы тосқауылға шығады.

Кеудесіне нан піскен Яковлев енді өзі сайлаған сардарын менсінбей, суық

қару қолданбақ болады. Мұны байқаған Байтұрсынның бойын ашу кер-

неп, кенеттен қолындағы қамшысын сілтейді. Тосын соққыдан астындағы

атынан ұшып түсіп, күллі жұрт алдында масқара болған оспадар басшы,

ауылдың азулы да қайсар қазағының мысынан қаймығып, қасындағы жан-

дайшаптарын ертіп, амалсыз кері қайтады. Бірақ ішіне үлкен кек түйіп

қайтады... [13, 14]

Әлбетте, «ақ дегені – алғыс, қара дегені – қарғыс» болып, асығы ал-

шасынан түсетін орыс дойырына Байтұрсынның ағасы Ақтасқа ара-

ша болып, жұрт алдында қарсылық көрсеткені қалай ұнай қойсын?!

Кегі зорайған кәрі ояз қазақ аулының тағдырын «өз оңтайына» орай

шешу үшін, Ырғыз бен Торғайдан келген әскери отрядтың күшімен,

Байтұрсынды ағайындарымен бірге Торғайдағы абақтыға қаматады. Орыс

оязы мұндай жазаға қанағаттанбай, «жығылғанға – жұдырық» дегендей,

енді Шошақ әулетінің дүние-мүлкiн, қорадағы малымен қоса тәркiлейді.

Соқтығыстың салдарынан Байтұрсын және оның ағасы Ақтас, інісі Да-

нияр патша саясатының ызғарына ілініп, қуғын-сүргін ұшырайды. Туған

жерден нақақтан айырылу кім-кімге де оңай соқпай, Ақтас ел ішіндегі сау-

атты кісілерді ортаға салып, төрешіге жүгініп, шағымданады. Оның әйелі

Үбіжан да «әулеттің бас көтерер ерлерінің» амандығын тілеп, Торғайдағы

өлкелік әскери губернаторға араша болуын сұрап, өтініш-хат жолдайды.

Дала ережесін қаланың ақсаусақ орыс шенеуніктері қайдан ұқсын?! Әрі

ортадағы түрлі сыпсыңдаған кеудемсоқтардың жымысқы саясатының

салдарынан, олардың өтініштері желге ұшқандай, жол-жөнекей зымзия

жұтылады...

Араға жыл салып, 1886-шы жылы Қазан қаласынан келген әскери сот

Байтұрсын мен Ақтасты бiрнеше ағайындарымен қоса, «он бес жылға

итжеккенге жер аудару туралы» қатал үкiм шығарады. Торғай аймақтық

әскери губернатор ақ-қарасын ажыратпастан, «…Шошақов Ақтас 12-

ші қазанда уезд бастығына әлімжеттік жасаған кінәсін мойындады» деп,

бәле-жаланы бастарына үйіп-төгіп, бір әулеттің ошағының тас-талқанын

шығарып, ойран етеді [14]. Шаңырақтың бас көтерер қожайындарынан

айырылған әйелдері, шиеттей бала-шағаларымен улап-шулап қала бер-

ген. Мұндай әділетсіздікке душар болған шарасыз Байтұрсын өздерінің

нақақтан қуылуын, «шағымды дұрыс жеткізе алмадық-ау» деп, елді би-

леген «тілді» білмегеніне бармақ шайнап, опық жейді. Енді олар бала-

шағаларының бірінің қалайда орысша білім алғанын, «билеуші жұрттың

тіліне» сауатты болғанын тілейді. Ағайындылар ішіндегі жолы үлкен

Ақтас, арттарында қалған інісі Ерғазыға «жалғыз ұлы Аспандиярды (әулет

шежіресінде Спандияр – Р.И.) орысша оқуға бер» деп аманат етеді...

Қазақта «он үште отау иесі» деген бабалардың қанатты сөзі бар. Де-

мек, бұл жаста кешегі ойын баласының балалықпен қоштасып, ересектер

санатына қосылатын кезеңі. Бала Ахмет сол қарашаның қаралы күзінде он

үш жаста еді. Арада жылжып 24 жыл өткенде, тағдыр тәлкегін қараңызшы,

әулетке түскен «1885-тің қасіреті» Ахметтің 37-і мүшелінде басына түсіп,

ол Семейдің түрмесіне қамалады. Үйіріліп қайта соққан «қара бұлттың»

қанжары, оның жүрек түкпіріндегі жарасын тырнайды. Бұл қайғы-қасірет

талай жылдан бұғауланған санасына үлкен қозғау салып, адамдық намы-

сын жаниды. Ол басына түскен қаралы сын-сағатта мүжілмейді, қайта

қатая, ширыға түседі. Артындағы өзінен үміт еткен туған-туыстарына

абақтыдан хат жазып, жай-күйін былайша білдіреді: «...Оқ тиіп он үшімде,

ой түсіріп, Бітпеген жүрегімде бар бір жарам. Алданып тамағыма оны

ұмытсам, Болғандай жегенімнің бәрі харам. Адамнан туып, адам ісін етпей,

Ұялмай не бетіммен көрге барам?!» - деп, елде қалған анасын жұбата оты-

рып, адамдығы алдында өзіне үлкен міндет артады [15, Б. 31-32].

Ресми «Өмірдерегінде» Ахмет: «...1885-ші жылы біздің отбасы-

мыз бақытсыздыққа душар болды. Торғай уезінің бастығы Яковлевті

ұрып-соққандықтан, әкем Байтұрсынды түрмеге отырғызып, 1886-шы

жылы 15 жылға жер аударды, дүние мүлкімізді тәркіледі» - дейді [12].

Осы тағдыр-талқының әулет басына салған бақытсыздығы, оны Торғай

қаласындағы екі сыныптық орыс-қырғыз училищесіне түсуіне басты се-

беп болғанын жазады. Осы ресми құжатты толтыру барысында Ахметтің

«ұлты» деген тұсқа «қырғыз» деп жазуының себебін таратып, шеге-

леп айтқанымыз жөн. Әлбетте, қазақтың қалыптасу кезеңіндегі жүйені

терең білетіндер үшін ғасыр басындағы іс жүргізу ісіндегі «қырғыз»

жазылымының тарихын ажырату жеңіл көрінер. Бірақ, осы күні орта-

мызда бұл қырғыз жазылымын «ұлты» деп түсінетін ұрпақ та кездесіп

жатады. Бірде мынадай жағдай болды. Бұл 2000-шы жылдың күзі бола-

тын. Алматы қаласындағы ғалым мұражай-үйіне Банк ісі академиясының

1-ші курс студенттері саяхат-сабаққа келді. Зал экспонаттарын қарап

жүрген студенттердің бірі: «–Ахметтің ұлты қырғыз екен ғой?»

- демесі бар ма?! Екіншісі: «–Жоқ, қазақ» - деді, жұлып алғандай.

Алғашқысы таңданысын жасырмастан: «–Ендеше, неге мына құжатта

«киргиз» деп жазған?» - деген сұрағын маған қойды. Түсіндірдім. Десе

де орта мектепке арналған «Қазақстан тарихы» пәнінің оқулығында

«қазақ ұлтының қалыптасуы туралы ақпараттың болмағаны ма?», әлде

«мектептің жаны – мұғалім» дейтін Ахаңның айшығын қажетті талап

үдесінде орындай алмай жүрміз бе деген ойға қалдым...

Шындығында, Алаш зиялыларына қатысты тарихи құжаттарды

мұқият қарасаңыз, «қазақ» деген ұлт атауын оқымыстыларымыз төте

жазуда (Ахаң әліпбиіндегі араб таңбасымен – И.Р.) тура, анық жаза-

ды. Ал орыс тіліндегі ресми құжаттарды толтырғанда, сол тұстағы

отарлық жүйенің ұшқары саясатының салдарынан «қырғыз» деп

жазуға мәжбүр болған. Кейде осы «қырғыз» атауының жанына «қара

қазақ» деп жақша ішінде көрсеткен тұстары да кездеседі. Осындай

қасақана жасалған қысымшылықтарға кез болған сол кезеңдегі зиялы-

ларымыз қалайша ұлтшыл, ұлтжанды болмасын!? Орыс патшалығынан

кейін, билікке басына келген Кеңестік одақтық әміршіл-әкімшіл

жүйесі де қазақтарға өз ұлтының атын тура айтып, тура жазуға тыйым

салған. Мұны сол тұстағы толтырылған ресми құжаттардан көптеп

кездестіруге болады. Мәселен, мұрағаттарда қатталған құжаттарда

«қазақ» сөзі екі тілде әр түрлі көрсетіледі. Орыс тілінде «киргиз»,

араб таңбасында «қазақ» деп жазылған. Өмірге қазақ болып келіп, оны

құжат тілінде «қазақ» деп жаза алмау, ұлтты қорлаудың ең сорақысы

еді. Ұлт үшін бұдан артық қысастық, бұдан артық менсінбеушілік

болған ба?!

Орыс үкіметінің әміршіл билік жүйесі «қазақ» сөзін орыс ішіндегі

«атты казактармен» шатастырмау үшін, өзінің атамекені, өзінің Ота-

нында отырған қазақ ұлтын «қырғыз» деп, ал қырғызды «қара қырғыз»

деп күштеп жаздырғаны тарихи деректерден белгілі. Кіріптарлық не

істетпейді... Ал мұндай кемсітушілік кімге керек болды?! Әлбетте, қол

астындағы аз ұлтты елдерде «бір тілде» билеп-төстеу бұрынғы патшалық

жүйеге де, кейінгі кеңес одағына да өте қолайлы еді. Төңкерістен кейінгі

аз санды ұлттар арасындағы пролетариат теңдігі тек сөз жүзінде болып, ал

іс жүзінде «қой терісін жамылған қорқаулар» қазақ жеріне өз қалауларын

еркіндігінше жүргізді. Билік жүйесіндегі осындай теңсіздіктің кесірінен,

қазақ халқы ғасырлар бойына өз ұлтының атын тура айту мүмкіншілігінен

де айырылды.

Тарих жылнамасына зер салсақ, Ахмет балалықпен қоштасқанда,

оның туған өлкесі көне Торғай түгелдей орыс патшалығының өңешіне

жұтылған уақытпен тұспа-тұс келеді. Осы бір өз атамекенінде отырып,

өз еркіндігін, жерін, елін қорғай алмаған, қорғансыз әулеттің басына

түскен қаралы оқиға, күллі қазаққа қасақана жасалған қысастық бо-

латын. Ал бала күнінен мұндай әділетсіздікті көрген оның санасы тез

жетіліп, өз уақытынан ерте есейеді. Ахмет айтатын «бақытсыздық» бір

шаңырақтың ғана емес, Үмбетей руының дәулетті отбастарын түгелдей

шарпыды. Мұрағат мәліметтеріне сүйенсек, осы ойранда Ақтас,

Байтұрсын, Данияр Шошақовтардан басқа, Таңбаев Кәйдек және оның

ұлы Темірше Кәйдеков, Жантасов Қорғанбек, Тілеушин Божақан

(әулеттік шежіреде Бажықан – И.Р.), Байтұтов Ыбырайлар көгендей

тізімделіп, күнәлілердің қатарында көрсетілген [14]. Кәйдек пен Шошақ

бір атаның, Таңбайдың бел балалары, ал Тілеуші Аташтың ұлы, атасы –

Есентай. Үлкен атасы Жиенбай Үмбетейден туған. Нақтырақ таратсақ,

Божақан Байтұрсынның аталас ағайын тумасы. Ыбырайдың әкесі Байтұт

Үмбетей батырдың қалмақ әйелінен туған Баяндының ұрпағы болады.

Осы аты аталған адамдардың қай-қайсысының да ұрпақтары, анығырақ,

үлкен ата Таңбай әулетінің қуғын-сүргінге ұшырағаны соншалық, тіпті

отырған қонысынан шалғай жатқан құмдақ ауылдардың біріне үдере

көшеді [9, 85-б.].

Осы күні бұқаралық ақпарат құралдарының ғаламторлық жүйесінде

Ахметтің әкесіз қалғандығы жөнінде мынадай мәлімет таратылып жүр:

«…Его, остававшегося беспризорным, один из уцелевших родствен-

ников отдает в Тургайское двухклассное русско-казахское училище»

[16]. Орыстілді орта үшін жазылған мұндай мақаланы оқыған адам,

«Апырым-ай, қазақтар қандай қатыгез болған» деп ойлап, айтылған

ақпаратты тура мағынада қабылдауы әбден мүмкін. Бірақ, бұл мағлұмат

жалаң әрі негізсіз берілген құрғақ сөз. Өйткені, қазақ шаңырағында

жетім баланың қараусыз қалуы мүмкін емес. Ежелден «аға өлсе, іні

– мұра, іні өлсе, аға – мұра» деген қағиданы ұстанған қазақ халқы

жетімегін өзі аш-жалаңаш отырса да қаңғыртпаған, отбасымен бірге

өз үйірінде асыраған. Шындығында, үлкен шаңырақта дүниеге келген

Ахмет ешқашанда қамқорлықсыз, қараусыз қалған емес. Оның анасы

Күңші басына түскен ауыр қасірет-бейнетке көніп, бауырындағы бала-

ларын қараусыз тастау былай тұрсын, шашау шығармаған. Тұла бойы

тұңғыштарындай емес, ортаншы ұлының бойындағы зеректік пен

алғырлықты бірінші аңғарған анасы, оны оқыту үшін сауатты адамдардың

алдына өзі апарған. Баласының оқуға деген ерекше ынта-ықыласын әу

баста байқаған ана жүрегі, қолының қысқалығына қарамастан, «жоқтан

бар жасап» оны оқудан үзбейді. Алғыр бала ауыл молдасынан алған

оқуға қанағаттанбайды. Әрі орыс оязының әкесі Байтұрсын мен туған-

туыстарына жалған жала жауып, қасақана жасаған қорлығына іштей

күйініп, құса болып жүреді.

Сарытүбектен шалғай жатқан Торғайға кез-келгеннің бала оқытуға

мүмкіндігі бола бермейді. Ауқатты деген отбасының да ілуде біреуінің ғана

шама-шарқы жетеді. Айдын шалқар Ақкөл мен қыраттағы Торғайдың ара-

сы ат-көлігі сайлаулы адамға күндік жол. Жаяу-жалпы жолаушыға қырдағы

ауылдардың біріне қона жүріп, екі-үш күнде төбесін әрең көрсетеді. Төте

жолмен суыт жүріп, жүз шақырымда алған жараулы аттың өзі болдыртып

қалады. Ал ат үстіндегі адамға тоғыз қырдан асқан соң ғана Торғайдың

төбесі көз ұшында мұнарланып көрінсе, он тоғыз қырды артқа тастағанда

қыш қаланың шетіне кіресің. Бетпақтағы ақшаңқай киіз үйлерде артқа

тастап, қызыл кірпіштен соғылған қаз-қатар тас үйлерді көргенде кәдімгі

қалада жүргендей боласың. Мұндай қыш қалада оқу – ауыл баласының

барлығының да қиялындағы қол жетпес арманы екені анық.

Елде қалған әкесінің жалғыз інісі Ерғазының үлкен әкелері Ақтастың

ұлы Аспандиярды «оқуға бермек» болған ниетін сезген бала Ахмет,

ағасына өзінің де оқығысы келетінін айтады. Баланың өжеттігіне ыра-

зы болған Ерғазы, оның Торғай қаласындағы оқуға түсуіне ықпал етіп,

көмектеседі. Бастарына түскен ауыртпашылыққа мойымастан, қайта

өмір соққысына шираған жеңге мен қайынінісі қаражат жағын бірлесе

көтеріп, Ахметтің үзіліссіз оқуына шама-шарқыларынша жағдай жасай-

ды. Бір ауылдың арқасүйер асқар тауы, тірегі болған Байтұрсын болса

туыстарымен итжеккенде айдауда, олардың «аман-сау елге оралуы»

екіталай, артындағы жұртының да, жат жердегі олардың да жүрегі күпті.

Десе де «үмітсіз – шайтан» дегендей, көңіл шіркін алға сүйрейді, жылт

еткен үміт отын жағады. Ел жақтағылар «кебін киген келмейді, кебенек

киген келеді» деп, сақылдаған суығы ұлыған Сібірге көздерін тіксе, жат

жердегілер «қайран, қазақ даласы-ай, өзіңді қайта айналып көрер күн туар

ма» деп күдерлерін үзбейді...

Тумысынан дарынды Ахмет Торғайдағы екі сыныптық орыс-қырғыз

училищеге 1886-шы жылы 14 жасында қабылданып, бұл оқу орнын

1891-ші жылы 19 жасқа қараған шағында тәмамдайды [12]. Бес жылға

жуық оқыған орыс-қазақ мектебіндегі оқытылатын пән сабақтарының

орыс бағдарламасы бойынша жүргізілгеніне қарамастан, Ахметтің

қоғам, ел, жер тану болмысы қазақша қалыптасады. Тіпті, оның өзі осы

оқуға қабылданып жатқанда, бұрын-соңды «жат тілді» естімегендіктен,

«оқудың орыс тілділігіне» көңілі қатты қобалжып, әкесінің інісі Ерғазы

ағасына «ертең тілім шүлдірлеп, орыс болып кетсем қайтесіңдер?» деп,

көңіліндегі қорқынышын білдірсе керек. Ауылдан алғаш рет ұзап шыққан

Ахметтің бойындағы білімге деген құштарлық, оның туыстарға деген

сағынышына саябыр беріп, мектеп қабырғасындағы тәлім-тәрбие мен

оқып-үйренудің ережелерін бұлжытпай орындауға дағдыландырады.

Білім-ілімге бар болмысымен ден қойған ол, оқу ордасындағы бес жылғы

сынақтан сүрінбей өтеді.

Рухани замандасы әрі жерлес інісі Міржақып Дулатұлының «Труды Об-

щества изучения Киргизского края» (Қырғыз өлкесін зерттеу қоғамының

еңбектері) деген басылымда жарияланған «Ахмет Байтурсынович Бай-

турсынов» атты өмірбаяндық очеркі 1922-ші жылы ағартушы-ғалымның

елу жылдық мерейтойы құрметіне арналып, орыс тілінде дайындалған. Бұл

мақала Орталық ғылыми кітапхананың сирек қорында тіркелген. 6,5 беттен

тұрады, ал қолжазбаның екінші нұсқасы А.Байтұрсынұлының мұрағаттар

қорында [13]. Осы басылымның мұрағатта «қатталған» екінші бір дана-

сы – 2003-ші жылы қазан айының 23-і күні репрессия құрбандарына ар-

налып ашылған «Саяси қуғын-сүргін тарихы мұражайының» көрмесіне

экспонат ретінде қойылған еді. Өкініштісі, бұл мұражайдың ғұмыры ұзақ

болмай, 2005-ші жылы жабылып қалды... М.Дулатұлының өмірбаяндық

мақаласының бiрнеше рет басылым көрiп, тіпті өзге ұлт өкілдерінiң зерт-

теу еңбектерiне арқау болғандығы тарихтан белгілі. Бұл жөнінде ахметта-

ну тараушасында кеңірек талдап, тарататын боламыз. Енді осы мақаладағы

кейбір деректі мәлiметтерге тоқталамыз. Мәселен, Ахметтiң оқуға деген

құштарлығының себептерi мен оның әкесінің өз ортасында қандай адам

болғандығы туралы Байтұрсынның келбетін тану үшiн мақаланың кей

тұстарынан қаз-қалпында үзінді береміз: «...В раннем детстве он кое-как

научилься мусульманской грамоте у аульного муллы. Этим закончилось бы

его образование и он остался бы на всю жизнь полуграмотным..., если бы,

по поговорке «не помогло не счастье» - деп, ол заманда қарапайым ауыл

малшысының баласы орталықтағы орыс мектебіне оқуға қабылдануы,

мүмкін болмағандығын айтады. Дегенмен мұндай бақыт, оның «отбасы-

на келген бақытсыздық» арқылы бұйырғанын, әрі оқу мен білімге деген

шексіз құштарлықтың түп-қазығы – әлеуметтік қажеттіліктен туғандығын

жазады [13].

Шындығында, қоғамдағы әділетсіз биліктің жымысқы саясаты Ахметті

теңсіздікпен күресуге алып келеді. Тағдырдың тезіне салып ысылтып,

оның ойы мен бойын ширатады. М.Дулатұлының «…Отбасы душар

болған бақытсыздық, кейiн оның білімін жалғастыруға себеп болады» және

«...төрт жыл бойы Орынборда оқу демалысы кездерінде жыл сайын оған елге

барып-қайту оңайға соқпайды, бірақ табиғатынан төзімді Ахмет қара суға

қанағат етіп, 1895-ші жылы оқуын аяқтайды» деген лебiздерiн оқығанда,

қалайда бiлiмге ұмтылған Ахметтiң келешекте діттеген мақсатына жету

үшін «басына түскен бар қиындыққа төзгеніне» еріксіз бас иіп, тәнті бо-

ласыз [13]. Ол осы мақаласында Ахметтің әкесі Байтұрсынның бойындағы

ерекше қасиеттерді бағалай келіп, оны «...табиғатынан батыл, ешқандай

өкімнің жетегіне жүрмейтін, дархан даладай еркіндікті сүйетін, ерекше

жан еді» дейді [13]. Сондықтан болар ел ішіндегі сұлтан-сардарлармен

мінезі жараспайтын, қайратты, әрі білекті, ақылды жан болған деп айта-

ды. Торғайлықтардың деректеріне сүйенсек, Ақтас пен Байтұрсын екеуі

Үмбетейдің сауыры болған деседі. Оларды күллі руды бұзықтарымен

қоса ауыздықтау үшін, әулет ішілік билікке жетекші етіп қойған. Билікте

Байтұрсын сардарлыққа дейін жеткен.

Б.Шошақұлының уезд бастығы Яковлевке тоғыз өрім дойыр қамшы

сілтеп, ат үстінен аударғанын Міржақып мақтаныш сезіммен баяндаса,

осы оқиға жөніндегі ой-танымын Мұхтар: «...әкесі Байтұрсын хүкімет

алдында «жазықты» кісі болып, Сібірге айдалып кеткен. Мұның себебі:

Тосын болысының сайлауына шыққан Торғай уезінің нәшендігі «кәрі

ояз» Яковлев Үмбетейге бұрыннан көптігін көрсетіп, зорлық қылып

жүрген Дәуітбай табына болысып, соның сөзін қостап, бұларға қиянат

қылғандықтан, Байтұрсын кәрі оязды сабап, басын жарған. Байтұрсынның

айдалған себебі осы» - деп баяндайды [11, 18-б.]. Міне, келтірілген тари-

хи деректерден байқайтынымыз, қазақ ұлысының өз жерінде билігі өз

қолында болмай, өзгеге кіріптар бодан болған тұста, орыс патшалығының

атқамінер шенеуніктері ру арасындағы алауыздықты өз мақсаттарына

шебер пайдаланған. Осылайша орыстың ұзын құрығы қазақтың кең жа-

зирасында Дала заңымен тіршілік еткен Ақтас, Байтұрсын, Даниярларды

«түкірсең, түкірігің жерге жетпей, көк мұз болатын» итжеккенге – Сібір

аймағы Камчаткаға каторгыға айдайды. Жер аударылған бірыңғай ер

адамдардың күн көрісі «отбасы, ошақ-қасылық жағдайлары болмайды-

ау» деп, күйзелген Ақтастың бәйбішесі Үбіжан да бауырындағы баласы

Аспандиярды келіні Күңшіге қалдырып, өзі ер кісілермен бірге бөтен елге,

жат жерге ауып кете барады... Бастарына түскен қайғыны іштей ұғып, бір-

біріне тілекші болған абысын-ажындардың арасында бала тәрбиесі де ауы-

сып отырған.

«Алып – анадан» демекші, ғасырда бір-ақ рет туатын Ахаңдай хас

тұлғаны дүниеге әкелген Күңші анамыз кім, қандай адам болды екен?!

Мұның төркініне үңіліп, зерделемесек, Ахметті толыққанды тани ал-

мауымыз, жұртшылыққа дұрыс таныта алмауымыз мүмкін. Әрі, қазақта

«таяқтың жақсысы – ағашынан, баланың жақсысы – нағашысынан» де-

ген пәлсапалық нақыл сөз бар емес пе?! Ендеше, әңгіменің басын Күңші

анамызға бұралық. Оның есімі кейбір деректерде «Күңіш, Күнші, Күнгі»

деп те кездеседі. Күңші – Қостанай өңіріне қарасты Аманқарағай деген

жердегі Сүгір руының ауқатты отбасынан шыққан Құлыбек Шеруұлының

қызы. Көз көргендердің айтуынша, Күңші өте ақылды, әрі байсалды, ке-

сек мінезді, қолы жомарт жан екен. Күңшінің бойында шеберлігімен

қатар, сөзге жүйрік ақындық қасиеті болғандығы, қыстың ұзақ күндерінде

әулет балаларына аңыз-ертегілер мен қызықты жұмбақтар айтып, кейде

ән де салатын, мінезінің ерекше екендігі айтылады. Келін болып түскен

Үмбетей жұртындағы ағайын-туғандары, көрші-қолаң ауылдастары оған

«сарыүйез» деген ат қойған. Бұл Күңшінің отбасындағы асыраушысы ай-

далып кеткенде, «төмен етек ұрғашымын» деп боркемікше езілместен,

ерлерше атқа отырып, адуынды мінез танытып, қаймықпай қасқайып,

өз ұясы – отбасын, бала-шағасын «суыққолдылардан» қызғыш құстай

қорғағандығынан қойылған.

Тағдыр тауқыметінен әулеттің арқа тұтар ағасына айналған қара

шаңырақтың кенжесі Ерғазы Шошақұлы Сібірге айдалған бауырларына

араша сұрап, Торғай мен Ырғыздың арасында талай рет табан тоздыра-

ды. Қанша ізденсе де, арызына дұрыс жауап алмаған ол шағымданудан

қажып, жүйкесі тозып, екі ортада жолаушылап жүргенде, базбіреулердің

қасақана ұйымдастырған қастандығынан қапыда мерт болады. «Жұт жеті

ағайынды» демекші, ойламаған жерден Шошақ әулеті жалғыз асыраушы-

ларынан да айрылады. Ерғазыны жоқтаған әйелінің жырына сүйенсек, ол

41 жасында қаза болған. Әйелінің: «...Алты ай жүрген жолынан, Келіп еді

саламат. ...Ұстаудан шығып келген соң, Артықша болды қанасы» - дегеніне

қарағанда, Ерғазы да айдалған ағаларымен түрмеде біршама бірге болып,

кейін босатылған. Осы жоқтаудағы: «...Сапарланып аттанды, Ырғыз де-

ген қалаға, Барып пошта саларға, Не жақсылық, жамандық, Бір хабарын

аларға» - деген жолдардан оның бауырларын босаттыру үшін ізденіп,

аяғынан тозғанын, ал «...Орыс, қазақ баласы, Базынадан басталған. Нақақ

еді жаласы, ...Табылмады әкімнен, Әділдіктің сарасы. Қоспады ма жақсы

Алла, Ашылмады істің ырасы» - деген зарынан бір Шошақтың әулеті

ғана емес, қазақ ауылының басына түскен нәубетті көреміз. Кейін осы

кіші анасының жоқтауын Ахмет 1923-ші жылы шығарған «23 жоқтау»

жинағына кіргізген [17, Б. 111-114]. Бұл әз Ахаңның кіші әкесі Ерғазының

әруағы алдында жасаған тағзымы, бағыштаған Құраны, құрметі еді.

Әулеттің анасы, сонымен қатар панасы да болу жауапкершілігі енді

Күңшінің иығына түседі. Әулеттің қорғаны болу Күңші анамыздың жарық

дүниеден өткенше атқарған ең қасиетті ісіне айналады. Үлкен ұлы Қалидың

қызы Сәкеннің айтуынша, атасы Байтұрсын айдаудан келгеннен соң 1909-

шы жылы өмірден өтсе, Күңші әжесі 1919-шы жылы қайтыс болған. Әжесі

өмірден озғанда Сәкен 14 жаста екен. Ата-әжесінің мәңгілік сапары ту-

ралы Сәкен апа 83 жасқа қараған шағында артынан іздеп келген Шолпан

Байсалова мен Гүлнар Дулатоваға айтып берген. Бұл тағылымы зор, та-

рихи маңызы бар әңгімені Г.Міржақыпқызы 1988-ші жылы жазып алып,

1998-ші жылы «Шындық шырағы» кітабында «Сәкен Қалиқызының

әңгімесі» деген тақырыппен жариялады.

Анасы Күңшінің қолдау-көмегімен Торғайдағы оқуын тәмамдаған Ах-

мет, қалайда білімін жалғастырудың жолын іздеп, шарқ ұрады. Ол кездейсоқ

кездескен сауда кереуеншілеріне ілесіп, мыңдаған шақырым шалғайдағы

Орынбордың Мұғалімдер мектебіне оқуға аттанады. Білімге құштар жас

талаптың бағына орай, әрі екі сыныптық орыс-қазақ училищесінің толық

курсын бітіргендігі де есепке алынып, 1891-ші жылы тамызда Мұғалімдік

мектепке қазына қаржысымен оқитын болып, қабылданады [12]. Ер жетіп,

есейген шағында әупірімдеп, Құдай жарылқап қол жеткізген бұл мектебін

Ахмет бар ынта-жігерін салып, «қара нан мен қара суды» қанағат тұтып,

жақсы оқиды.

1889-шы жылы ашылған білім ордасының қарамағында қол еңбегіне

арналған кәсіптік шеберханасы, шалғай елден келген балаларды жатып

оқытатын жатақханасы мен асханасы бар, өз заманына лайықталған оқу

орны. Іргетасы 1883-ші жылы Ор қаласында алғаш қаланған Мұғалімдер

мектебінде оқытып-үйрету жүйесі қалыптасқан болатын. Сонымен қатар,

сабақ беретін тәжірибелі пән оқытушылары да жасақталып, әрі оқыту ба-

засында бес мыңнан астам қоры бар кітапхана жұмыс істеген. Оқу орнын-

да төрт жыл оқып, 1895-ші жылы мамырдың 13-і күні қанағаттандырарлық

бағамен Ахмет бар «оқуын» тәмамдайды. Оқуын бітірген соң, сол кездегі

қалыптасқан тәртіп бойынша «оқытушылықтың – алты жылдық еңбек

өтілін» орындау үшін жақын маңайдағы ауылдардың біріне жолсапарға

шығады.

мектебін бітіргенде берілген куәліктегi мәлiметтерге назар аударайық.

Орыстілді оқу орнының тәлімгері Ахметтің білім деңгейінің қандай

дәрежеде бағаланғанын, оның куәлігіндегі көрсеткіштер бойынша таратып

көрелік. Куәлiк көркем безендiрiлген, айқара бет, яғни қос парақты. Бiрiншi

бетiнде бiтiрушiнiң толық аты-жөнi, туған жерi мен жылы, сонымен бiрге

оқытылған пән аттары көрсетiлген. Куәлiк 260-шы нөмiрмен тiркелiп,

1895-ші жылдың мамыр айының 13-і күні толтырылған [18]. Мектепте

оқытылған пәндердің баға көрсеткіштері: «Магаметке сену мен жазу, әрi

бейнелеу сабағынан – 5, Педагогика және бастауыш мектептегi практика

сабағынан – 4, Орыс тiлi, Арифметика, Геометрия, Орыс тарихы, Жара-

тылыстану пәндерiнен – 3» - деп бағаланса, ал тәртiбiн «өте жақсы» деп

көрсеткен. Оқытылған пәннің жалпы саны – тоғыз. Мұнан басқа «ән айту

хоры, ағаш ұсталығы бойынша қол еңбегі», сонымен қатар, «практикалық

дәрігерлік» курсынан дәріс алған. Келесі бетінде: «...мұғалiмдер мектебiне

түскенге дейiн Торғайдағы екі сыныптық орыс-қырғыз училищесiнде оқыған»

деген қосымша ақпар береді. Сонымен қатар, «...осы оқу орнын бiтiргендер

1872-ші жылдың 12-ші наурызындағы Ережеге сәйкес 6 жыл мұғалiм болуға

мiндеттi» деп жазылған ескертпе бар [18]. Бұл қорда мұнан басқа Ахмет-

ке берілген мектептiң педагогикалық кеңесiнiң мiнездемесi және оның оқу

бiтiрiп, елiне қайтарда жолына қаражат сұраған өтiнiшi туралы мәліметтер

қосымша ретінде куәлікке қоса тіркелген. Сонымен, Ахмет дәрiс алған оқу

ордасы туралы бұл деректі мағлұматтардан анығы: сол тұстағы мектептер-

де қазақ балалары үшін қазақ тілінде сабақ өткізілмеген. Әрі аталған оқу

орнында мұғалімдер құрамында қазақ ұлтының сирек болғанын байқау

үлкен қиындық туғызбайды.

Жеке-жеке даралап көрсетілген пән атаулары айтып тұрғандай, бұл

оқу орнында қазақ балаларының санасына барынша Орыс тарихы мен

орыс мәдениетін сіңіруді мақсат тұтқан. Бір ғажабы, орыс патшалығының

аз ұлтты бұратана халықтарды орыс тілі мен мәдениетіне бейімдеу, тіпті

бағындыру саясатын ұстанғанына қарамастан, аталған білім ордасын-

да «Магаметке сену» пәні оқытылған. Магамет дегеніміз – бұл Ис-

лам дінін таратушы Мұхаммед Пайғамбардың кирилшеленген орысша

нұсқасы. Шындығында, оқу бағдарламасы аясында «Алла-тағаланың

26 Райхан Имаханбетова

елшісі Пайғамбардың өмірнамасы туралы» пән енгізіліп, оны оқытудың

астарында не мақсат жатыр?» деген өзекті сауалға жауап іздеп көрелік.

Негізінен, еш күдіктенбестен-ақ, «Құдайға сену күллі адамзат баласына

тән екендігі оқытылған болуы керек» деп риясыз қабылдауға болады.

Ия, бір жағынан, Құдайға құлшылық ету – күллі адамзат баласын тек

имандылыққа жетелері анық. Ал, мұндай тағылымдық дәрістің қандай

қоғамға да ауадай қажеттігін түсіндіріп жатудың өзі артық. Екіншіден,

орыс патшалығының ұзын құрығы, діни пәннің аясында «өздеріне тәуелді

жұрттардың балаларын ұйыған айрандай бірауызды яғни, «біртілді»

жасау мақсатында насихаттық құрал ретінде жоспарлы түрде мектеп

бағдарламасына арнайы енгізген» деген болжам жасауға болады. Әрі,

бұл Магаметке сену пәнінің тек мұсылман балаларына оқытылуы заңды

да. Өйткені, бұл мектепке ауылдан есейген шағында келген олардың

шоқындырылмауы әбден мүмкін. Мұсылман діні пәнінен Боранқұлов

Мейірім сабақ берген. Ол дін сабағынан басқа Қазақ тілі пәнін оқытқан.

Бірақ, Қазақ тілі негізгі пәндер қатарына кірмеген, тек қазақ балалары-

на орыс тілінің грамматикасын сауатты меңгерту үшін салыстырмалы

қосымша сабақ ретінде оқытылған болуы керек. Өйткені, Қазақ тілі мек-

теп бітірушілердің куәлігіне енбеген [18].

Орыс тілі мен орыс тарихы пәні бойынша педагог Шустиков Николай

Петрович дәріс оқыса, жаратылыстану пәнінен Кирнищиков Александр

Михайлович оқытқан. Н.Шустиков – Қазан университетінің Тарих, тіл

әдебиет мамандығын бітірген, тәжірибелі оқытушы. Ал А.Кирнищиков

– Петербор университетінің түлегі. Орынбор шаһарындағы оқу орда-

сы Ахметтің қазына есебінен білім алудағы «соңғы мектебі» болатын.

Бұдан соң жоғары оқуға қанша талаптанса да оның отбасылық жағдайы

көтермейді. Бұл тұста ол 23 жаста еді. Сонымен, бар оқуының жиыны,

ауылдың көшпелі мектебінен бөлек, Торғайда – бес жыл, Орынборда –

төрт жыл білім алған Ахмет енді өмірдің үлкен соқпағына түседі.

Үлкен өмірге «бастауыш училище мұғалімі» деген атақпен жолдама

алған Ахметке оқу орны мынадай мінездеме берген екен: «...мектептегі

тәртібі өте жақсы, талқыға түсетіндей оғаш қылықтар көрсетпеді.

Қабілеті орташа болғанымен, бойындағы таңғажайып ынта-жігерлігімен

ерекшеленді. Нәтижесінде өзінің оқу міндетін орындауға өте ұқыпты

әрі мұқият болды. Мінезі жағынан салмақты, тұйық әрі ұяң; қажырлығы

жағынан сабырлы, суыққанды, болбыр әрі әлсіз. Дене тұрпаты жадау, өмірге

көзқарасы қарабайыр, бірақ қарапайым мұғалім болуға әбден ылайық»

[18]. Оқу ордасы берген осы мінездемемен 1895-ші жылы маусымда

оқытушылық қызметке кіріседі. «Өмірдерегіндегі» мәліметі бойынша

таратсақ, Ахмет қазақ елінің түрлі аймақтарында әр түрлі мектептерде

алғашқыда ауылдық, сонан соң болыстық мектептерде мұғалім болып, ең

соңында Қарқаралы қаласындағы екі сыныптық училищенің меңгерушісі

лауазымымен қатар, оқытушылық қызметті қоса атқарған.

Бір ғажабы, тоғыз жылдай орысша оқып, орысша тәлім алған Ахмет ауыл

балаларын оқытқанда, өзін сипаттаған мінездемеден бөлек, тіпті өзгеше

қасиеттермен танылады. Ол еңбек жолында тек қарапайым мұғалім болып

қана қойған жоқ, сахарадағы қазақы ауылдың әлеуметтік қалыптасуындағы

ұлт жүгін арқалаған көшбасшыға айналды. Қазына мектебінен орыс-

ша білім мен тәрбие алған жас оқытушыны, қазақ ауылының балаларын

«орысша оқытады, орыс ілімін, мәдениетін далаға жаяды» деп үміт ет-

кен миссионерлердің саяси сенімін ойран етеді. Орыс оқытушылары мен

тәлімгерлері жіті танымаған Ахмет бала оқыту ісінде, яғни оқу-ағарту

саласында қырағылық көрсетіп, жаңа сипаттағы қазақы болмыс, қазақы

танымның түп қазығын қалайды. Ол «орекеңдер» ойлағандай «...өмірге

көзқарасы қарабайыр, болбыр әрі әлсіз» болмай, керісінше өмір деген үлкен,

әрі тұңғиық теңізде «қазақты қақпайлаған түрлі асау толқындарға» қарсы

жүзеді. Тосыннан төте жолдар іздейді, қамсыз жатқан қазақ жұртын қалың

ұйқыдан оятып, саңлауы бар саналыларға рухани қозғау салады.

Ахмет жырақта жүріп, атамекенін қанша сағынса да, арқадағы ағайын-

туыстарына баруға асықпаған. Өйткені, итжеккенге айдалып кеткен әкесі

мен оның бауырлары туралы сыпсың сөздің арада он жыл өтсе де, ел

ішінде басыла қоймаған кезі. Оның үстіне әулет анасына айналған Күңші

шешесі «оқу бітірген ұлының» елге келсе, «жолы кесілетінін» іштей

сезіп, оған әлі де білімін шыңдай түсіп, сыртта қызмет етіп, ысылуға ақыл-

кеңес береді. Осылайша анасының ақылын дәтке қуат еткен ол, туған жер-

ден жырақ өмір кешеді. Десе де атамекенге деген сағынышын бала күнінде

ауылдың үлкен ақсақалдарынан естіген ұлттық әдет-ғұрыптар мен баба-

дан қалған нақыл сөздердің астарына үңіліп, ой елегінен өткізу арқылы

басады... Сөзге тоқтаған әз-халқының ауыздан ауызға тараған мақал-

мәтелдері мен елішілік әдет-ғұрыптарды ол мектепте жүрген кезден-ақ

қойын дәптеріне жазуды дағдысына айналдырады. Осылайша болашақ

ағартушы Ахметтің қаламы ұшталады. Осы жиған-тергендерін іріктеп,

туған халқының қалыптасқан қанатты сөздерін өзге ұлт өкілдерінің наза-

рына ұсынғанды жөн көреді.

1895-ші жылы Орынборда оқып жүргенде «Тургайская газета» атты

басылымға «Қазақы ырымдар мен мақалдар» (Казахские приметы и по-

словицы) деген мақала беріп, ол жарияланады. Бұл оның газет бетінде

басылған тұңғыш туындысы. Әлбетте, қазақ ұлтын дербес ел ретінде

28 Райхан Имаханбетова

оның айналасындағы ірі державалар мойындай қоймаған тұста, Ахметтің

ұлттық бітім-болмысымызды айқындайтын әдет-ғұрып тақырыбындағы

танымдық мақала жариялауы батыл қадам еді. Оның үстіне мұның орыс

тілді газетте басылуы да, сол тұстағы қоғами орта үшін үлкен жаңалық бола-

тын. Осы тырнақалды еңбектің «Тургайская газетаның» 39-шы санында

жарық көргендігі туралы әдебиетші-ғалым Шәмшиябану Сәтбаева 1989-

шы жылғы басылымның алғысөзінде: «...орыс газеті бетіне басылуының

өзі көңіл аударарлық нәрсе» екенін айырықша атап өтеді. [19, 9-б.].

Ғалымның айтуынша, ол Ақтөбе уезіне қарасты Батпақты ауылында Ах-

меткерей Қосуақов (кейбір деректерде «Қопсықбаев», «Қойшыбақов»

деп жазылып жүр – И.Р.) деген болыстың мектебінде сабақ береді. Бірақ,

неге екені белгісіз, ол бұл өңірде көп аялдамайды. Ахмет Орынбор

мұғалімдер мектебінде оқып жүргенде, іс-тәжірибелік сынақтан өткен

Қостанай уезіне қарасты Әулиекөлдегі бастауыш мектепке қайта оралып,

мұғалімдік қызметін сонда жалғастырады. Ағартушы осылайша жер-

жерлерді аралап, бала оқыту ісімен айналысып жүрген уақытында, әр

ауылдағы әлеуметтік ахуалға назар салып, көргендерін ой елегінен өткізіп,

санасына зерделей бастайды.

Әулиекөл елдімекені – бозбала Ахметтiң балалықпен қоштасып,

жігіт болып, қосағы Александраны тапқан жерi. Бұған ерекше мән беріп,

салмақ сала айтуымыздың өзiндiк себептерi де жетерлік. «Өз алдыңа

отау тігіп, шаңырақ көтеру» үшін бір басың екеу болуы керек. «Отан –

отбасынан басталады» деген қанатты сөз өмір сынағында елеуден өткен

қағида, ендеше Ахмет те жеке өмірін, осы өз Отауын, Ошағын құрудан

бастағаны анық. «Бас екеу болмай, мал құралмайды» дегенді бабалары-

мыз бекер айтпаған. Мұхтардың мақаласында: «…Қостанай уезіндегі

Әулиекөл деген жерде екінші рет оқытушы болған. Әулиекөлден үшінші рет

ауысып барған школы Қостанай қаласы…» деген мәлімет бар [11, 18-б.].

Тұлғаның рухани қаламдас інісі М.Әуезовтың осы «…Әулиекөлде екінші

рет оқытушы болған» деуінің астарында жұмбақтың шешуі жатқандай.

Асылы, Ахметке ат басын қайта-қайта бұрғызған «Әулиекөлдің», кейін

оқытушы Ахметтің құрметіне бір көлі «Мұғалімкөл» деген атауға ие

болғаны мәлім. Осы бір киелі мекеннің де тарихына зер салсақ, бізге бе-

рер мағлұматы баршылық-ау! Адамзаттың басына бір-ақ рет берілетін,

бұл жарық пәниде пенде өзiне өмiрлiк жар таңдауда кездейсоқтыққа

бой алдыруы мүмкін бе?! Әлбетте, жазмыштың бәрі де Алла-тағаланың

бұйрығынан. Маңдайыңа нені жазса, соны көресің! Әйтсе де Ахаңдай

алғыр жанның жүрегіне жол тапқан перизатты да, сол аруды өзіне

мәңгілікке жар еткен Ахметті де «пендешілік есеппен тұрмыс құрған-

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 29

ды» деу, күпіршілік. Оларды бір-біріне кезіктірген тағдырдың тылсым

күшінің құдіреті шексіз бе дерсіз!

Қазақ деген ұлысқа керек кезінде туып, оның керекті ісін атқарған

Ахметтей ақиық жанның маңдайыңа қандай жанды бұйыртты екен,

бұл Жаратқан?! Енді соның сырына үңілейікші... Қазақ даласына өзге

ұлт өкілдерінің қоныстандырылуының, оның ішінде Ресей жерінен

орыстардың қоныс аударылуының саяси себептері болды. Мәселен, орыс

патшалығы тұсында әділетсіз билікке қарсы бұқара халықтан шыққан

көзі қарақты сауатты жандар өздерінің тарихи Отаны – Ресейден әдейі

аластатылған. Сондай аласапыран уақытта Орал жағынан Қостанайдың

Аманқарағайына ауып келген бірлі-жарым орыстарға, осы сар даладағы

қонақжай қазақы ауылдан бастарына тұрақ бұйырғаны белгілі.

Аманқарағай – Қостанай өңіріндегі табиғаты сұлу, қалың қарағайлы,

ұзындығы екі жүз шақырымдай алқапқа жайылған, орманды мекен

әрі бұл өлке айдын шалқар көлдерге бай. Осы өңірге жер аударылған

Иван ауылдағы Аманқарағай орманының қорықшысы болып, тапқан аз

нәпақасымен отбасын асыраған қарапайым шаруа екен. «Адамның басы,

Алланың добы» демекші, Иванның қызы Александра осылайша орманнан

жеті шақырым қашықтықта орналасқан Әулиекөлге кез келеді. Орыс қызы

Александра ару да қаражаяу емес еді. Ол сауатты, көзі ашық, иманжүзді,

аяулы жан болса керек. Ал, осы елге оқытушы болып, екінші рет қайта кел-

ген жас мұғалім «пешенесіне жазған періштесін» кезіктіреді.

Ахметтің «Әулиекөлді» өзіне пана тұтып, қайта оралуына себеп жоқ

та емес еді. Өйткені, анасы Күңшінің ағайын-туғандары, өзінің нағашы

жұрты – Сүгір елі осы жердің байырғы жұрты болатын. Сүгір – үлкен

ата Арғыннан тарайтын, тамыры терең, бұтақтары кеңге жайылған, өсіп-

өнген тармақ. Бүгінге жеткен мәліметтерге сүйенсек, ру атына айналған

Сүгірдің Шеру деген баласынан Құлыбек туады. Құлыбек – Ахметтің

нағашы атасы, яғни Күңшінің әкесі. Ахметтің нағашы бабасы Шеруді

ауқатты болған деседі арқа жұрты. Сонау бір алмағайып орыс патшасына

қазақ елі тәуелді болған тұста, бетпақтағы ауа жайыла қоныстанған көңілі

дарқан дала жұртының жұдырықтай жүрегіне бодандықтың құрсауы сы-

зат салған заман туды. Ел мен елдің, ауыл мен ауылдың арасындағы қарым-

қатынасы да осы патшаның ұзын құрығының қилы-қилы қимылына қарай

бағынатын құлдық күйге түсті. Құлыбектің күйеу баласы Байтұрсынды,

ағайындарымен қоса айдатқан да осы патшаның қитұрқы саясаты еді.

Патша ағзамның ұзын құрығына ілігіп қалмас үшін Құлыбек бай «шалғай

жатқан Торғайдағы құдасы Шошақ әулетімен жалпы, құдандалы жегжат-

туыстармен абайлап араласып, туған қызы Күңшіге де іштей тілеулес бо-

30 Райхан Имаханбетова

лып», бәрін сырттарынан бағып, бір шетте тыныш жататын. Торғайдағы

тумалардан қол үзіп, Сүгір елінің біршама уақыт бұйығы өмір кешуіне

тура келеді. «Уақыт өзі емші» дегендейін, талай жылдар оқу қуып, соңыра

еңбек жолын бастаған осы бір қысыл-таяң тұста тіршілігіне демеу іздеген

Ахмет нағашыларының ауылын пана, әрі қара тұтып келді ме екен?!

Қостанай маңындағы елеусіздеу тыныш жатқан ауылда сабақ беріп

жүрген жас оқытушыны өмір-талқы өзі баулиды, тәжірибесін ұштайды.

Көк аспанның аясында жарқырап жатқан, қасиетті Әулиекөл де қос

жүректің лүпіліне куә болып, тағдырларына ортақтасып, олармен бірге

сыр шертеді... Жан сырларын ақтарған Әулиекөл, қос ғашықтың аппақ

сезімдеріне куә болғанымен, олардың бастарына ұзақ пана бола алмайды.

Ол кезде ел ішіндегі жазылмаған Дала заңы бойынша, нәсілі бөлек жандар

бір-бірімен отандасуға болмайтын еді. Өмірдің бұралаң соқпағына енді

аяқ басқан, ұстанған діндері бөлек, «бірі – мұсылман, бірі – христиан»

қос жүрек, махаббаттарына араша болар, пана іздеп, жақын маңдағы арасы

жүз шақырымдай болатын Қостанай қаласына келеді. Мұнда көп аялда-

майды, осы өңірге жақын жатқан теріскейдегі Троицкіге жол тартады.

Мәңгілікке бірге болуға қол байласқан олар, ақ некесiн қиғызу

мақсатымен, шаһар ішіндегі Мұсылмандар мешітінің ақыл-кеңесіне

жүгінеді. Мешіттің имамы айтқан кеңес бойынша, олар сол жерде Алек-

сандраны мұсылмандыққа қабылдау үшін қажетті барлық рәсімдерді

орындайды. Ахметтей жігіт падишасына жар болуға ант-су ішкен болашақ

қалыңдығы Зейнолла ишанның қарауында екі айдай имани дәрістер

алады. Көп ұзамай Александра Мұсылмандық мектептің өзіне қойған

сынақтарынан сүрінбей өтедi. Олар осы қалада біршама уақыт тұрып

қалады. Мұсылман дiнiн риясыз пейілмен қабылдаған аруға, Ахметтің

жүрек қалауынан шыққан «Бадрисафа» деген жаңа ныспы беріледі. Ол

бұл есімді кенеттен таңдамаған еді. Бала күннен тілін арабша сындырып,

Мұхаммед пайғамбар туралы танымы ерте жастан қалыптасқан Ахметтің

«Алла сөзін хақ» деп танитын қасиетті Құраннан сауаты зор болатын.

Айдай толықсыған ару Александрасының өн бойынан кіршіксіз пәктікті

таныған оның санасына осы «Бадрисафа» есімі орала берді. Арабшада

«бадрун» сөзінің «толық ай», ал «сафа» сөзінің «кіршіксіз таза» деген

мағына беретінін білетін ол, болашақ жарына тек осы сұлу есімді ылайық

көрді. Әрі сол шешімге тоқтам жасайды. Екі жас осылайша «Құдай алдын-

да мәңгі бірге болуға ант-су ішіп», Мұсылмандар үйінен ерлі-зайыпты бо-

лып шығады.

Ахмет пен Бадрисафа Әулиекөлде табысып, онда аз уақыт аялдаса да,

оның ауыл балаларын оқытудағы қалтқысыз қызметін жергілікті жұрт

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 31

ерекше бағалайды. Олар екі жастың елден кеткенін қаламайды. Бірақ

өмір соқпағындағы тағдырдың темірдей талабы ел таңдауымен санаспай-

ды. Аманқарағайлықтар қос ғашыққа деген шексіз сағынышын, олардың

аппақ махаббатына деген ізгі ілтифаттарын, ауыл ортасындағы әсем ай-

дын «Әулиекөлдің» көп көлінің бірін «Мұғалімкөл» деп әспеттеумен

ұрпақ жадында мәңгілікке қалдырды. Мұғалімкөл күні бүгінде ұлт ұстазы

Ахметін ұмытқан жоқ. Көкпеңбек көлдің тұп-тұнық суының бетінде жары-

са жүгірген толқындары, айдынында жүзген ұзын мойын аққуларды аялай

тербетеді. Сонан соң аққулардан оза жағалауға асыққан асау толқындар

Ахмет пен Бадрисафаның табаны сан рет тиген жағаны жарыса кеп,

кезек-кезек өбеді. Мінекей, табиғат ананың жұрт жұмысы үшін жаралған,

ғасырда бір-ақ рет туатын, төл перзенті Ахметі мен оның сүйікті жары

Бадрисафаға деген шексіз махаббаты, мәңгілік ескерткіші. Жарқыраған

Мұғалімкөлдің жағасында Ахаң сабақ берген мектеп әлі бар. Қабырғалары

бөренеден өрілген ағаш мектептің маңдайшасына, оның бұл білім орда-

сында қашан сабақ бергендегі жазылып, мәрмәр тастан тақта ілінген. Ал

қарсы алдында үш қабатты мектеп ғимараты бой көтерген. Айналасы әсем

қоршалған, жанында бау-бақшасы бар қос оқу ордасы бір-біріне саялы

сән-салтанат беріп, алыстан «мен мұндалап» өз оқушыларымен қатар,

басқаларды да өзіне шақырады.

Енді біршама алға оза отырып, 1989-шы жылы 5-ші қыркүйекте Шол-

пан Ахметқызына Қазақ КСР Прокуратурасы берген «Ақтау туралы»

мәліметтерге назар аударсақ. Анықтамада: «…Байтұрсынова Бадрисафа

Мұхамед-Садыққызы, туған жылы – 1878, Орал қаласының тумасы, ұлты

– татар, КСРО азаматшасы, үйшаруагері» деп, оған 1931-ші жылы 13-

ші қаңтарда тағылған жер аудару қаулысының күші жойылғаны жөнінде

мәлімдеме жасайды [20]. Ресми құжатта Бадрисафаның нағыз ныспысы

– орыс нәсілі екендігі көрсетілмеген. Себебі жоғарыда айтқанымыздай,

Александра «тағдыр-талайым» деп қабылдаған Ахметімен өмірін мүлдем

жаңаша бастаған. Сондықтан да оны кейінгі ортасы – жаңа жұртшылық

«татар қызы Бадрисафа Мұхамед-Садыққызы» деп таныды. Шындығында,

алғаш көргендер оның ақсары өңіне қарап-ақ, ныспысы «орыс» екенін

бірден аңғарса да, Ахметтің отбасымен етене араласқандықтан, жақын

туыстары мен жора-жолдастары мұсылман дінін қабылдаған биязы

Бадрисафаға үлкен құрметпен қарайды. Тумысынан бауырмал қазақ

жұрты оны өздеріне тартып, «Ахаңның жары» деп ерекше ықыласпен

әспеттеп, сыйлаған.

Ш.Байсалова естелігінде Бадрисафа анасының келбетті, әрі сұлу

болғанын, оның мұсылманша киінетіндігі, әкесі Ахметті «отағасы»,

32 Райхан Имаханбетова

«төрем» деп құрмет тұтқандығын, ал ағайын-туғандарының арасын-

да анасының «ақ келін» атанғандығын жазған. Ш.Ахметқызы ата-

анасының бір де бір суретін өзімен бірге сақтай алмағанын өкінішпен

еске алатын. Кейінгі бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған

әкесінің суреттері мемлекеттік мұрағаттардан алынса, анасының

суреті өзінің сипаттауымен, Орталық саябаққа серуенге шыққан орыс

әйелдерінің «жиынтығынан» салынғанын айтқан еді. Ахаңның асыл

жары Бадрисафа анамыздың аяулы бейнесін еске түсірушілердің бірі

Шолпанның құрбысы – Міржақыптың қызы Гүлнар Дулатова. Ол өзінің

«Ардақтап өтем әкемді» атты мақаласында, үлкен әкесі Асқардың

қызы Ботакөз әпкесінің мәліметтерін келтіре отырып, өте қызықты де-

ректер береді. Онда Ахаңның бәйбішесі жөнінде: «…жеңгейдің нәсілі

– орыс. Тілі келсін-келмесін, тек қазақша сөйлейтін. «Қ»-ны «к» деп

айтатын, тәтемді «Міржакып кайным», Ахмет жұбайын «төрем»

дейтін. Бадрисафа

жеңгей ақ сары, көк көзді, қыр мұрынды, орта бойлы,

толықтау денелі болатын. Құлағына ақ тасты алтын сырға салатын,

басынан аппақ орамал түспейтін, оны желкесіне байлап қоятын»- деп

жазады [21, Б. 509-510]. Және Бадрисафа аналары дайындаған әр

түрлі тағамдардың дәмділігі тіл үйіретіні соншалық ауыздарының суы

құритынын, әрі оның жүздеген жұмыртқадан қатыратын шәк-шәк,

бауырсақтарын кесуге көмектескендерін шынайы сүйіспеншілікпен

мақтана еске алады.

Бадрисафа Мұхамед-Садыққызының аса мейірімді, әрі өте қонақжай

болғандығы, жұбайының туған-туыстарына деген шексіз құрметі ел

аузында да аңыздай тараған. Мәселен, 1926-шы жылдары туған еліне

демалуға келген Ахмет пен Бадрисафаның аз күн тәрбиесінде болып,

шапағатын көрген ақкөлдік Әубек Сатыбалдыұлының олар туралы

әңгімесін 1998-ші жылы өз құлағымызбен есітіп, бейнетаспаға жазып

алған едік. Бұл шамамен, Әубек ақсақалдың он екі-он үш жасында басы-

нан өткізген оқиғасы. Қария әңгімесін: «…Ахаңның жұбайы әйелдердің

нағыз перизаты, бек сұлуы еді» деп бастады. Ел ішінде оның орыс қызына

үйленгенін жаратпаған қауесет тарап кеткен. Олар алғаш елге келгенде,

оның орыс әйеліне үрке қараған ағайын-туыстар мен тума-жегжаттар

көп болды. Солардың ішінде бала болсам да мен де бармын. Мен

Ахметтің үлкен ағасы Қалидың қозылы-қойларын бағып, есік аузындағы

бөстекке жата кететін кіріптар кедей ағайынының баласымын. Үсті-

басым – ебір-жесір. Басым –жалақ, әрі суы шыққан – таз, адам баласы

жаныма жолай алмайтындай сасықпын. Менің мүшкіл халімді көрген

Ахмет ағатайым кейбір туғандарыма ұқсап теріс айналмастан, бірден

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 33

орыс әйеліне «–Мына бейбақты күтіп, бақ» деп, тапсырма берді. Әлгі

орыс жеңгеміз өзгелер сықылды «тыжырынып» жиіркенбестен, мені

қасына ертіп, барлық жағдайымды жасады. Ауыл маңындағы өзенге апа-

рып, өмірімде сабын көрмеген денемді, иісі аңқыған сабынсумен жу-

ындырып, басыма дәрі жағып, айналдырған аз күнде «көзімді шайдай

ашты». Мен осылайша «ел қатарына қосылдым» деп, Әубек ақсақал

басын шайқай, тамсана өткен күндерді есіне алды. Сонан соң сол күндер

көз алдында тұрғандай, өзінен-өзі күлімсіреді. Оның терең әжім басқан

жүзінде «Ахаңдай ағатайы мен Бадрес жеңгесіне деген ризашылығының

табы әлі сақталғандай көрінді» маған. «Жақсыдан – шарапат» деген,

осы болар, сірә!

Ахаңның туған жері Сарытүбектің сар аптабына қақталып, топырақ-

құмын кешіп өскен, бүгінгі аға ұрпақтың әңгімесіне ден қойсақ, яғни,

торғайлықтардың айтуынша: «...Ахмет Орынбордағы оқуын бiтiрген

соң, Қостанай уезiнiң Әулиекөлiнде бастауыш мектепте оқытушы болып

тұрған тұста Мұхамедсадық деген татар көпесiнiң үйiнде пәтер жалдап

тұрады. Сол көпестiң балиғатқа толып отырған Бадрисафа атты бұла

бойжеткен қызы бар екен. Ол қыздың күтушiсi орман қорықшысының

Александра деген орыс қызы. Байдың қызы Бадрисафа кенеттен келген

сырқаттан көз жұмады. Көпес қайғысын ұмыту үшін қызының көзiндей

болған сыпайы, әдептi ару Александраны Ахметке ал деп қолқа салады-

мыс...». Бұл ел ішіндегі аңызға айнала бастаған әңгіменің ақиқатқа алыс-

жақынын дөп басып айту қиын. Бірақ, шындыққа бір табан жақын-ау

деп те қаласың. Қалай болған күнде де орыс қызы «Александраның

– Бадрисафа» деген мұсылманша ныспыны кейін алғаны анық. Ал

Ахметтің Аманқарағайдай қазақы ауылда өзінің анасының төркіні,

нағашы жұрты сүгірлер тұрғанда татардың үйін жалдауы, сол тұстағы

солақай саясаттың салқынынан болса керек.

Қостанайлық жорналшы әрі жазушы Байтұрсын Ілияс 1998-ші

жылы ғұламаның 125 жылдық мерейтойына орай жарық көрген «Ал-

тын бесік» кітабында Ахметтің жұбайы жөнінде мынадай деректі

оқиғаны баяндайды: «...Нұртаза ақынның баласы, атақты Әбіқай

ақынның туған бауыры Нәуен молда Орынбордан келе жатқан Ахаңды

үйіне құрметпен қарсы алып енгізеді. Бұрыннан Ахаңа іші бұратын, қадір

тұтатын, әзіл-қалжыңы жарасқан достығы болыпты. Нәуекең Ахаңа

әзілін қыстырып жібереді: – Аха, мына қасыңыздағы тым сымбатты

асыл перизатыңыз, өзінің көзі де әдемі келісті, есімі кім болар екен? - дейді.

Сонда Ахаң мүдірместен:

34 Райхан Имаханбетова

«Есімі – Александра Ивановна,

Құдайдың ризамын қиғанына,

Бір кәпірді мұсылман қып сауаптасам,

Тұрмай ма ол молданың иманына»,–

деген екен [22, Б. 20-21]. Бұл туған еліне алғаш рет жұбайын ертіп кел-

ген сапарындағы Ахметтің басынан өткен оқиға. Кітаптың орыс тілінде

берілген мәтінінде: «ол» сөзі «он» болып өзгеріске түскен:

«Это – Александра Ивановна,

Благодарю всевышнего за встречу с ней,

Одну неблаговерную я обратил в ислам,

Не равен ли мой подвиг службе 10 имамов».

[22, 219-б.].

Өлең орыс тіліне жолма-жол баламаланған. Осындағы қазақ тіліндегі

– «ол» мен орысша «он» сөздеріндегі айырмашылық – әріптік қате. Бұл

шумақ ел аузында сақталып, ауызша жеткендіктен түрленіп, өзгеріске

түскен болуы керек. Десек те, бұл өзгеріс бір шумақты өлеңдегі мәтін

мағынасын бұзып тұрған жоқ. Шумақтың орысшамен қатар берілген

қазақшасындағы алдыңғы екі жолы 20-21-ші беттердегі алғашқы

нұсқасынан біршама ауытқыған, яғни «Есімі – Александра Ивановна,

Құдайдың ризамын қиғанына» деген жолдар «Бұл кісі Александра Иванов-

на, Құдайдың мен риза маған қиғанына» деп, төртінші қатардағы: «Тұрмай

ма ол молданың иманына» деген қатар «Татымай ма он молданың иманы-

на» болып өзгеріске түскен [22, 218-б.]. Екінші нұсқадан алғашқысының

ұйқасы мәнді, әрі құлаққа жағымды естіледі.

Қалай десекте, араға талай жылдарды салып, Ахаңның жерлестерінің

жадында жатталып, әйтеуір осы күнге жоғалмай жеткен, бұл шумақтың

ХХІ-ші ғасырдың ұрпағына да айтары көп-ау?! Жөпелдемеде кенеттен

туған осы Ахметтің зайыбына шығарған арнау-шумағының әрбір сөзінде

тұнып тұрған тәлім-өнеге, философиялық ой-толғамды көруге болады.

Әрі нәсілі орыс болғанына қарамастан, Александрадай арудың мұсылман

дінін, ділін, тілін қабылдауы – «Құдай қосқан қосағы Ахметке» деген

аппақ, кіршіксіз сезімін айғақтап тұр емес пе?! Ал, ұлт ұстазының ұлы

істерінің қуаты болған Александра-Бадрисафа анамыздың мұсылман бо-

луы – бүгінгі рухсыздық жайлаған жаһандану дәуірінде өз дінінен безіп,

шыққан тегін басқаға айырбастаған дүбәра, санасыз ұрпақтарға үлгі

етерлік өнеге ғой.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 35

Ахметтің асыл жары Бадрисафа хақында зерттеуші ғалымдардың та-

рапынан да әр қилы нұсқадағы болжамдар айтылып жүр. Мәселен: «…

Осы жерде айта кетелiк, А.Байтұрсыновтың жұбайы Александра/ға/

атты орыс әйелi болады. Өзі тұрған пәтер иесінің қолында жүрген жетім

қыз (тiптi фамилиясы белгiсiз) А.Байтұрсынов түрмеде жатқанда тамақ

тасып, кiр-қоңын жуып, қызмет көрсетедi. Адамгершiлiгi зор азамат

мұндай қайырымдылықты, адал көңiлдi аттап кетудi ар санап, түрмеден

шыққан соң сол жетiм қызға үйленедi» деген жаңсақ пікір еш қисынға

келмейді [23, 32-б.]. Тура осыған ұқсас ақпаратты танымал жазушы да

қайталайды [24]. Тіпті, тарихи тұлғаны 1907-ші жылы еш дәйексіз түрмеге

отырғызып қояды да, «34 жасқа келгенде, әрең үйленеді» деген сәуегейлік

жасайды. Шындығында, Ахметтің 1907-ші жылы емес, 1908-ші жылдың

қараша айында аз уақыт абақтыда отырғандығы туралы мәлімет бар, оған

кейінірек тоқталамыз. Жазушының мәлімдеуінше: «...Болашақ жұбайлар

Қарқаралыда танысқан кезде Ахаң 34 жаста, Александра 29 жаста бо-

латын. (...) Сонымен кейінгі тұрағы Орынборға Ахаң мен Бәдрисафа ерлі-

зайыпты болып келеді» - дейді [24, Б. 163-166]. Жоғарыда үзінді келтірілген

жолдардың авторлары зерттеулеріндегі ой-тұжырымдарын: «...тағдыр

тауқыметiн кешiп жүрген кездерi түрмеде көмекке келген қызға кейiннен

аяушылық сезiммен үйленген» деген ақылға сыйымсыз мәлімдемелермен

түйіндейді. Шындығында, мұндай жаңсақ пікірлер негізсіз екеніне,

Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатынан табылған

тарихи құжаттардағы деректер дәлел бола алады (Бұдан әрі – ҚР ОММ).

Осы ҚР ОММ-ның құпия сирек қорларында қатталған ресми деректер

дүдәмал болжамдарды толықтай теріске шығарады. Мұрағат мәліметтеріне

кезек бермес бұрын, осындай құпия құжаттардың қатталуына не себеп

болды екен? «Құрығы ұзын патша саясаты нені көздеді, ал «қолы қысқа»

Ахмет нені көкседі?». Енді соның сырына үңілелік.

Қазақтың басына түскен қиын да қилы алмағайып заманда ұлтқа

бас болу – Ахмет Байтұрсынұлының маңдайына бұйырған киелі іс.

Мамандығы қарапайым оқытушылықтан бөлек, саяси өмірге араласуына

түрткі болған – ол қазақ халқының өз Отанында отырып, бұратана күй

кешуі еді. Атамекенінде отырып өзінің тіліне, діліне, дініне, жеріне иелік

ете алмаған жұртының аянышты ахуалы, оны және оның айналасына

шоғырланған қазақ оқығандарын саясат-сахнасына күрескер етіп алып

келді. 1904-ші жылдың соңына таяу Ахмет отбасымен бірге Қарқаралы

қаласында болғандығы, әрі осында тұрғандығы анық. Нақ осы қалада

күрескер-ағартушының саяси көзқарасы қалыптасып, ол қоғамдағы

әлеуметтік қозғалыстарға белсене қатысады. Дәл сол тұста болып жатқан

36 Райхан Имаханбетова

сан қилы уақиғалардан тыс қалу мүмкін де емес еді. Өйткені, жаңа ғасырға

қадам басқан қазақ ұлтының алдында үлкен сынақтар тұрды. Біріншіден,

өз атамекенінде отырып, дербес ұлт ретінде өзінің ұлттық мүддесін қорғай

алмауы – көзі ашық, көкірегі ояу қазақ зиялыларының намысын қозғап,

ширықтырды. Екіншіден, барлық іс басқару жүйесінде патшалық құрықтың

қыспағында болуы – қазақ оқығандарының өрісі мен тынысын тарылтып,

тығырыққа тіреді. Осындай саяси қысымшылықтармен қатар, шектен тыс

көпе-көрнеу қазақ ұлтын «бұратана» деп менсінбеуі – олардың ыза-кегін

туғызып, қандай да бір шешуші қадамдар жасауға мәжбүрлейді. Осының

бәріне негіз болған 1896-шы жылы Ақмола, Семей, Торғай өңірлеріндегі

жер ахуалының аңысын адақтап шыққан атақты Щербиндік зерттеу

саяхаты сапарынан соң, қазақ даласының шұрайлы жерлеріне қоныс

аударушылардың санының күрт өсуі еді! Әрі олар жергілікті тұрғындардың

ежелден қалыптасқан шаруашылық дәстүрімен санаспастан, қазақтың мал,

егін шаруашылығында алқабын күрт тарылтып, өздеріне тиісілі нормадан

артық жерлерді иемденуі – қазақ оқығандарының қандай да бір әрекетке

келіп, шара қолдануларына негізгі түрткі, себепші болды.

1905-ші жылғы бірінші орыс төңкерісіне үлкен үмітпен қараған

қазақ оқығандары: Бөкейханов Әлихан, Байтұрсынұлы Ахмет, Ақбаев

Жақыптар осы жылдың 26-шы маусымында бір топ қазақ зиялылары-

мен әйгілі Қоянды жәрмеңкесінде бас біріктіріп, тізе қосып, халық аты-

нан Петербордағы патша үкіметіне арыз-тілектерін (петиция) жазып,

құзырхат жібереді. Бұл тарихи құзырхатта қазақ елін билеушілерге мына-

дай талаптар қойылды: 1).Діни сенімге қысым жасауды тоқтату; 2).Қазақ

тілінде оқыту: интернат, пансионат, жоғарғы оқу орындарында; 3).Қазақ

тілінде газет шығару; 4).Переселендердің көшіп келуін доғарып, «жерді

қазақтікі» деп жариялау; 5).Қазақтарды өзінің атамекенінен көшіруді

тоқтату; 6).«Далалық билеудің ережелерін» өзгерту; 7).Болыстық

кеңселер мен халықтық соттарда істі қазақша жүргізу, өтініштерді қазақ

тілінде қабылдау правосын (құқын) қалпына келтіру; 8).Сот ісін қазақ

тілінде жүргізу; 9).Бастықтар, урядниктер санын қысқарту; 10).Генерал-

губернатордың бұйрығымен жер аударуды тоқтату; 11).Жоғары үкімет

санатында қазақ депутаттардың болуы сынды ең өзекті мәселелерді

көтерді [21, Б. 210-211; 25].

Тарихи деректерге сүйенсек, осы құзырхатқа 12 мың 767 адамның

қолы қойылғаны, жалпы ереуілшілердің жиыны – 16 мыңдай адамға

жеткендігі жөнінде мәлімет бар. Ал бұлардың дені, басым көпшілігі ел

ішіндегі жергілікті билік тізгінін ұстаған болыстар мен билер болған. Олар

патша үкіметінің қазақ даласында орын алған өктемшіл отарлау жүйесіне

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 37

ашық қарсы күреске шықты. М.Дулатұлы 1922-ші жылғы мақаласында

Ахметтің саясат ісіне араласқандығы туралы: «…живя в Каркаралах,

А.Б., принимает участие в революционных движениях: работая первое

время нелегально, а затем, после обнародования Манифеста 17 октября

1905 года, являясь одним из видных и активных руководителей киргизской

массы» - деп жазады [13]. Бірақ, соңыра көпшіліктің арасынан Тәтімбет

Шыңғысов сияқты сатқын шығып, Ахмет Байтұрсынұлы мен оның ең

жақын жолдастарын патша үкіметінің шабармандарына сырттарынан

көрсетіп жібереді де, олардың ізіне жандармның тыңшысы түседі» де-

ген мәлімет береді. Міне, қалың бұқараның әлеуметтік ісіне араласқан

уақыттан бастап, Ахметтің соңына түскен патшаның ізкесуші тыңшылары

түрлі домалақ арыз-шағымдарды қасақана ұйымдастырып, жалған

мәліметтер таратады. Ендi мұрағат деректерiне кезек берелiк. 1908-ші

жылы бұратана жұрт қатарындағы қазақтың әлеуметтік-қоғами өмірінде

белсенділік танытып, жақтастарымен бірге ұлт үнін сөйлегендердің бірі

– Ахмет Байтұрсынұлының атына алғаш рет «iс қозғалып», ол туралы

жалған мәлiметтер жинала бастайды. Осы мәліметтер негізінде сол жылы

қыркүйек айының 26-ы күні Дала губернаторының атына аса құпия түрде

«үшбу хат» жөнелтіледі. Бұл құпия хатта Омбы жандарм басқармасы

бастығының көмекшісі: «...Ахмет Байтұрсынұлы мен Жақып Ақбаев

арасындағы саяси қарым-қатынастың қаншалықты жақындығы барынан

хабарсыз екенін, бірақ бұл жөнінде Семей аймақтың соты прокурорының

мағлұматы мол екендігін» - дереу хабарлайды [26]. Құжатқа құпия кеңсе

мәліметін жеткізуші ротмистр Леваневский деп қол қойса, оны растап

Омбы жандарм басқармасы бастығы, полковник тек қолын қойған, бірақ

аты-жөнін жазбаған.

Дәл осы домалақ арыздар жолданған тұста, нақтырақ 1908-ші жылы

А.Байтұрсынұлы Қарқаралы қаласындағы екі сыныптық орыс-қазақ

училищесінің меңгерушiсі, әрі оқытушысы болып қызмет атқарады. 1905-

ші жылы жазылған құзырхатта «қазақтың қоғамдық ортадағы әлеуметтік

орны туралы ой-пікірлер айтып, талап-тілек қойғандары үшін» ағартушы-

ұстаздың соңынан патшалық саясат өз тыңшыларын үзбей, ұдайы

аңдуда болады. Арада үш жылға жуық уақыт өтсе де, ұлт азаттығы үшін

сөйлегендерді «саяси күдіктілер» деп, 1908-ші жылы 26-шы қарашада

олардың атына Дала генерал-губернаторы кеңсесінің 1-ші бөлімшесі «Қ»

(құпия – Р.И.) үстелде арнайы іс қозғайды. «Саяси күдіктілер» деп бес

адамның аты-жөні нақты көрсетіліп, олар жөнінде толық мәлімет беруді

сұрап, кеңсе бастығы С.Дьяченко қол қойған. Ресми құжатты тіркеуші аға

іс жүргізуші А.Якимов, растаушы кіші іс жүргізуші М.Комаров. Мұнда

38 Райхан Имаханбетова

тізбектелгендер: Өскемен уезінің 1-ші аумақтық дәрігер-кеңесшісі Иван

Ильич Выцоский, екі сыныптық орыс-қырғыз (қазақ) училищесінің

меңгерушісі Ахмет Байтұрсынұлы, Өскемен қалалық бұрынғы старостасы

Костюрин (аты-жөні көрсетілмеген – Р.И.»), Өскемен уездік шаруашылық

басшылары сиезінің төрағасы Иосиф Маврикиевич Петржкевич және де

дәрігер Степан Иванович Богуславский [27].

Училище меңгерушісі лауазымымен қатар, негізгі кәсібі бала оқыту

ісімен айналысып жүрген Ахметті кенеттен Қарқаралы абақтысына

бірнеше жолдастарымен қамайды. Бұл күрескердің – бірінші рет

тұтқындалуы болатын. Осы абақтыдан қанша уақыт отырып, қапастан

қай уақытта босатылғаны туралы нақты дерек жоқ. Дегенмен де бұл

қамаудың саяси астары қоюланып, Ахметтің әрбір басқан қадамы жіті

аңдуда болады. Өйткені, ортада жеті айдай уақыт өткенде, яғни 1909-шы

жылдың шілде айының 1-і күні қызметінде отырған жерінен Ахметті қайта

тұтқындап, Семей түрмесiне жауып тастайды. Бұл оның қапыда екінші

рет тұтқындалуы еді. Ахметтің абақтыға жабылғаны жөнінде М.Әуезов

лебiзiнде: «...12 жыл өмiрiн өткiзген Қ.-дан айдалып бара жатқан күрескер

«…Қош сау Қ… жуылмаған, Айдай бер, қалса адамың қуылмаған» өлеңiн

сол тұста айтса керек» деген тұжырымын айтады [11, 189-б]. Мұқаңның

мәлiметi бойынша, 1908-ші жылдан «12 жылды» шегерсек, қайраткер

А.Байтұрсынұлының отбасы Қарқаралыға 1896-шы жылы көшкен болып

шығады. Бірақ, бұл «12 жылға» қатысты «есептік шаманы» төте жазудан

кирилл харпіне түсіргенде, не баспадан «жаңылыс кеткен-ау» деп ойлай-

мыз. Өйткені, М.Әуезовтың: «...Қарқаралыда тұрғандағы соңғы 4 жыл

Ахаңның саясат ісіне белсеніп кірісіп жазуымен де, ісімен де бой көрсеткен

кезі» деп айтатыны бар [11, 19-б]. Демек, М.Әуезовтің «12 жыл өмірін

өткізген» дегенінен гөрі, «4 жыл» деп айтқаны, ақиқатқа жақын. Ах-

мет Байтұрсынұлы оқытушылықтың алғашқы жылын Ақтөбе, Қостанай

өңірлерінде бастап, содан кейін біршама уақыт Омбыда аялдады емес пе?!

Мұхтар Ахаңның қайраткерлігінің қалыптасуы жөнінде: «…1896-шы

жылы Омбыға барған. Қазақ жеріндегі мектептерді басқарып тұрған инспек-

тор Алекторовпен кездесіп, кеңесуі Ахметтің ойының оянуына үлкен әсер

етті» деген саяси ақпараттық мағлұмат береді [11, Б. 18-19]. Мұғалімдер

мектебін 1895-ші жылы тәмамдаған Ахмет Қарқаралыға келгенше бірнеше

мектепте оқытушы болғаны белгілі. Сондықтан оны «1896-шы жылдан

бастап Қарқаралыда тұрды» деп кесіп айтуға негіз жоқ. Шындығында,

бүгінгі тәуелсіздік кезеңнің ғалымдары ахметтану мәселесінде өзек

етіп жүрген М.Әуезовтың меретойлық мақаласының ішінде Ахаңның

Қарқаралыға келуі жөнінде үш түрлі ақпар бар. Шегелеп айтсақ, бірде

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 39

«12 жыл», тағы бірде «4 жыл» және «1896-шы жылы Омбыға барған»

дейтін. Бұл ақпараттық мәлімдемедегі әр қилы деректер бір-біріне аса

қабыспайтын, адамның ойын жан-жаққа тартатын «түрліліктер». Міне,

енді осы тұста мұндай түрлі мәліметтерді талдап-таратып, салғастырып-

сараптап, қандайда бір тұжырым түйіндеуде сақтық танытқан жөн.

Енді мұнан басқа да деректерге зер салып, електен өткізіп көрелік.

Мәселен, М.Дулатұлы ғұлама хакімді еске алу айдарымен жазған

«Қазақ» газетінің 1914-ші жылы 67-ші санындағы «Абай» туралы

мақаласында: «...1904-ші жылы ійүін (июнь) жұлдызының басында Омбыға

барғанымда Абай өлеңдерінің жазбасын алғаш Ахмет Байтұрсыновтан

көрдім» деген мәлімет береді [28]. Демек, 1904-ші жылдың жазында

Ахмет Омбыда тұрған. Бір әттеген-айы, ғалым өзінің қолымен жазған

«Өмірдерегінде» де, тасқа терілген «Өмірбаянында» да, тіпті басқа да

ресми сауалнамаларға берген жауаптарында да, Омбыда тұрғандығы,

онда қанша уақыт аялдағандығы жөнінде ешқандай мағлұмат бермеген.

Мүмкін Ахмет бұл өңірде ұзақ тұрақтамағандықтан, әрі қандайда бір ме-

кемеде қызмет атқармағандықтан, бұл уақытша мекенді көрсетуді қажет

деп таппаған болар.

А.Байтұрсынұлының Омбыға қатысының мән-жайын ашып алу үшін,

М.Әуезовтің мақала-лебізіне қайта оралсақ. Мәселен: «…1896-шы жылы

Омбыда Ақмола, Семей школдарын басқарып тұрған Алекторовпен ха-

барласып, Омбыға барған. Ахаңның Қостанайдан кетуіндегі себептерінің

көбі бізге белгісіз, кетуінің бір себебі, қазақтың басқа жерлеріндегі хал-

жайын көріп-білу болса керек. Омбыға барып Алекторовпен көрісуі –

Ахаңның кейінгі күндегі адамшылығы мен ісіне екі түрлі әсер берген. Біреуі

Алекторовтың қазақ турасындағы отаршылдық саясатының басын біліп,

көздеп жүрген мақсұтын сезген болар. …Екінші әсері – Ахаңның жолы ашы-

лып, бұрынғы білім-өнер жүзіндегі шала білініп, көмескілеу түсініп жүрген

нәрселерін таза білуіне себеп болған» - деп жазады [11, Б. 18-19]. Руха-

ни замандас-інісі күрескердің ел-жұрт турасындағы түкпірлі ойының

қалыптасуына орыс оқымыстысы, этнограф-ғалым А.Алекторовтың

үлкен ықпалы болғанын айтады. Сонымен, М.Әуезов мақаласындағы

«Ахмет 1896-шы жылы Омбыға барған» деген мәліметін өзі есепке

алмай, «Омбыдан соң аз уақыт тұрған жері – Қарқаралы» дейді де,

Қарқаралыда «1896-ы мен 1907-ші жылға шейін тұрды» деп кесіп жа-

зады. «Омбыдан соң аз уақыт тұрған жері…» деген мәліметті негізге

алсақ, дұрысы, А.Байтұрсынұлы сол 1904-ші жылдың соңы, 1905-ші

жылдың басында Қарқаралыға келген болып шығады. Ал жоғарыда ай-

тылатын «12 жылдық» шама «бір мүшел» деп саналып, мүшел жасты

40 Райхан Имаханбетова

қайырар мөлшерлі нақты өлшем екені анық, осы «бір мүшелді» жазу-

шы «…аз уақыт тұрған жері» демеген болар еді-ау! Ақиқаты, М.Әуезов

«...Қарқаралыда тұрған Ахметтің 4 жылы» ұлт келешегі үшін шешуші

саяси кезең болғандығын, тұлғаның елу жылдық мерейтойында ел жа-

дында жаңғыртуды мақсат тұтса керек. Келтірілген қос мақаладағы

мәліметтерге сүйенсек, ағартушының Омбыда болған мерзімін шама-

мен, 1902-1904-ші жылдардың төңірегі деп топшылауға болады. Ал, бұл

қалада қанша уақыт тұрғандығын дөп басып айту қиын. Бірақ, Омбы

жерінде біршама аялдағаны анық, оған дәлел рухани замандас інілерінің

қаламдарынан шыққан аз мәліметтің өзі де жеткілікті негіз бола алады.

Қазақ жұрты үшін қасиетті мекендердің бірі – Қарқаралының ала-

тын орны ерекше. Ежелден әйгілі бұл қаланың қалыптасу тарихының

қилы-қилы тұстары толып жатыр. Ал шаһардың орталығында орналасқан

Қоянды жәрмеңкесі – қала мәдениетімен қатар, елдің әл-ауқаттық

тұрмысының өсіп нығаюына ықпал ететін бірден бір қолайлы орын

болғандығы, әрі мұнда бұқараның көп жиналатыны мәлім. Әр аймақта

оқытушылық қызметпен айналыса жүріп, ұлт келешегінің «тұманды»

екендігін аңдасқан Ахмет, Қарқаралы қаласына өз қалауымен

қоныстанады. Ол қараңғы қазақтың санасына қалай қозғау салуды көп

жылдардан бері жоспарлаған болуы керек. Осылайша атақты Қарқаралы

– Ахметтің саясат ісінде тәжірибе жинаған, әрі өзімен үндес жақтастар та-

уып, ойларын іс жүзіне асырған қасиетті мекен. Бұл қалада Ахаң аз уақыт

тұрса да, ұрпақ тәрбиесіне аса қажет, ең маңызды іс – мектеп салдырған,

әрі сол білім ордасында өзі қызмет жасаған. Бұл ғибадатхананың осы

уақытқа дейін сақталғанын Қарқаралы ауданының әкімі Омарханов

Нихайдың сұхбатынан оқығанда ерекше толқисыз [29]. Аудан басшысы

бұл мектепке жөндеу және қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізіліп,

тағылым орнына айналатынын, сонымен қатар, осы таңғажайып өлкеден

шыққан аузы дұғалы Алаш зиялыларының табаны тиген жерді «ашық

аспан астындағы мұражай қала» жасауды «Мәдени мұра» бағдарламасы

аясында атқарылып жатқанын айтыпты. Бұл – аяулы Арыстардың

әруағын қастерлейтін ұрпақтың бар екенін, атадан балаға мирас болған

дәстүрлі ғұрыптың жалғастығының белгісіндей өнегелі іс екен. Ылайым,

тағылымы мол, игілікті іске әрқашанда сәттілік тілейміз.

Тарихи тұлғаның өз баяндауындағы мәліметтерге сүйенсек: «...В

1909 году, когда служил учителем – заведывающим двухклассным училище

в г.Каркаралинске (…), по распоряжению Семипалатинского губернатора

Тройницкого был арестован и отправлен в Семипалатинскую тюрьму...»

дейтін ресми ақпараттық мәлімет бар [12]. Бұдан көрінетіні, Ахмет 1909-

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 41

шы жылы Семейдің губернаторы Тройницкийдің өкімімен тұтқындалып,

түрмеге түскен. Жандармның анықтауына дейін, нақтырақ, 1909-шы

жылдың 1-ші шілдесінен 1910-шы жылдың 21-ші ақпаны аралығында

Семей абақтысында жеті айдан аса уақыт, тергеусіз, сотсыз тектен текке

отырады. Бұл Ахметтің – абақтыға екінші рет қамалуы еді. Мұны Семейден

Омбының басқарма кеңсесіне жіберілген жеделхат нақтылай түседі. Онда

Дала генерал-губернаторынан 1909-шы жылы 1-ші шілдеде тұтқындалған

Ахметтің қамалу мерзімін ұзартуды сұраған [30]. Осы түрменің тар қапасы

күрескердің бұратана саналған ұлтының келешегі туралы бұрыннан қинап

жүрген сансыз сауалдарына түбегейлі ойланып-толғануға түрткі болады.

Ал «дербес ел болу үшін не істеу керек?» деген өзекті, әрі толғақты мәселе

санасына сұрақ болып жазылып қалады...

те кететін бір жайт: Әлихан Бөкейхан 1905-ші жылы қарашада Мәскеуде

өткен жергілікті және қала қайраткерлерінің сиезінде «...ресми үкімет Ах-

мет Байтұрсынұлының 46 мысалын бастыруға рұқсат бермей жатқанын»

мәселе етіп көтеріп, осы әлеуметтік маңызы зор жинақтың шығуына

мұрындық болған [31]. Шындығында, 1922-ші жылы Қазанда басылған

3-ші басылымның ішкі мұқабасындағы: «Орысшадан қазақшаға 1901-

1904-ші жылдарда тәржіме еткен: Ахмед Байтұрсынов» деген мәліметке

сүйенсек, жинақ 1905-ші жылы дайын болған [32]. Бірақ үкіметтің ресми

ұлықсатын алу үшін төрт жылдай тексеруден өтсе керек. Алғашқы кітапты

Ахаң өз қаражатына шығарған.

1909-шы жылдың шiлденің 1-і күні А.Байтұрсынұлының Семей түрмесiне

қамалғандығы туралы жедел ақпарат тіркеліп, ол жөнінде ресми

мәлімдемелер шұғыл түрде жан-жаққа таратылған. Мұндай мағлұматтарды

ҚР ОММ қорындағы тарихи деректерден сандап кездестіруге болады.

Осы аралықта Омбы өлкесінің Дала генерал-губернаторының тарапы-

на толассыз «аса құпия хаттар» ағыла бастайды. Сол тұстағы Семей

аймақтық губернаторы міндетін атқарушы Абаз деген шенеунік: «...

Бірінші шілдеде тұтқындалған Қарқаралы қаласы орыс-қырғыз училищесінің

бұрынғы меңгерушісі Ахмет Байтұрсыновты күзет тәртібімен қамау

42 Райхан Имаханбетова

мерзімін ұзартуларыңызды сұраймын» деп, генерал-губернаторға өтініш

салады [30]. Араға үш күн салып, шілде айының 9-ы күні Семей губер-

наторына жауап хат келеді. Хатта: «...Байтұрсыновтың қамалу мерзімін

ұзартуға қылмыстық іс қозғау үшін сәуірдің 24-і күнгі нөмірі 104950-ші

нұсқаулықтағы мәлімет жеткілікті» деп, кеңсе басшысы Дьяченко қолын

қойған [33].

Қол астындағы аз ұлттарды өздеріне бағынышты етіп ұстаудың

түрлі тәсілдерін аярлықпен қолданып отырған патша өкіметіне

бұратаналардың баспа арқылы үн шығаруы, олардың аракідік бас қосулары

ұнай қоймайды. Байқағандарыңыздай, патшаның шабарманда-

ры Қарқаралыдағы қазақтардан ұйымдасқан санаулы саналы топтың

іс-әрекеттерінен іш тартып қалады. Олар осы астыртын топтың

көшбастаушы жетекшілерін жан-жаққа ыдыратып, топ жұмысының

көзін жоюды барынша қолға алады, әрі өздерінің жоспарларын же-

дел түрде жүргізеді. Көзі қарақты оқымыстыларды: Әлихан Бөкейхан

мен Жақып Ақбаевты қудалап, елден аластатып үлгерсе, енді олардың

сыбайлас-жақтасы деп Ахметті де түрмеге қамайды. Оны түрмеде

ұзағырақ ұстаудың түрлі айла-шарғыларын құрастырып бағады.

Айналасы бір айдың ішінде шұғыл жазылған жеделхаттар Омбы, Се-

мей, Петербор, тіпті Ақмоланың губернаторына да бірінен соң бірі оқша

борайды. Шілденің 15-і күні Петербордың Ішкі істер министріне «...Өкіметке

қарсы сепараттық рухта насихат жүргізгені үшін шілдеде 33-бап

тәртібімен тұтқындалған Қарқаралы орыс-қырғыз училищесінің бұрынғы

меңгерушісі Ахмет Байтұрсыновтың қамалу мерзімін нөмірі 104950-ші

нұсқаулық негізінде ұзартуыңызды сұраймын» деп Шмит (кейбір құжаттарда

Шмидт – Р.И.) жеделхат жолдайды [34]. Ізін суытпай 16-сы күні Семей

губернаторы Тройницкий Омбы генерал-губернаторының кеңсесіне осы

мазмұндағы тағы бір қосамжарланған жеделхатты жөнелтеді. Онда: «...

Байтұрсынұлын қамау мерзімі аяқталды, мерзімді ұзарта түсу өте қажет,

сол себепті шұғыл өкіміңізді күтемін» деп ол да өкіректейді [34]. Патша

жандайшаптарының жанталаса Ахметтің «қамалу мерзімін ұзартуды»

сұрап, мазасыздана өңмеңдеуі түсінікті еді. Өйткені, Қарқаралы өңірінің

шұрайлы жерлеріне жаппай қоныстана бастаған қара шекпенділерге қарсы

тұратын негізгі адамдарды бостандықтан гөрі, түрменің тар қапасында

ұстау тиімді еді. Сондықтан да оларға Ахметтен айырылғанша, министрді

мың мәрте мазалау жеңілірек болатын. Байғызша сұңқылдаған сауалда-

рына тағатсыздана күткен жауаптарын да алады. Петербордан шілденің

17-сі күні «37636» нөмірлі жеделхат Омбы генерал-губернаторының

құзырханасына жетеді. Хатта: «...15-ші шілдедегі Байтұрсыновтың қамау

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 43

мерзімін ұзарту туралы жеделхатқа министрдің №1783 ұлықсат берілді»

деп хабарлайды Ішкі істер министрі, генерал-майор Курлов [36]. Тура

осындай мазмұндағы жауап хат Омбы губернаторының кеңсе бастығы

Дьяченкодан да келеді. Айырмашылығы сіріскен цифрларды қоймаған, тек:

«Байтұрсыновты қамау мерзімі министрмен ұзартылды» деген өздерінің

жымысқы саясатын жарыса жеткізген [37]. Арада толассыз ағылған аса

құпия жеделхаттардың көздеген мақсаты біреу-ақ, ол: «қалайда Ахмет

Байтұрсынұлын түрмеде ұзағырақ ұстау амалдары». Ресми рәсімделген

құжаттарда Ахметке тағылған негізгі айып – қарапайым бұқараны патша

ағзамға бағынбауға, яғни өкіметке қарсы уағыздап-үгіттегені. Әрі саяси

күдіктілер деп табылған Әлихан Бөкейхан, Жақып Ақбаевтармен жақын

араласқандығы. Отаршыл әміршіл-әкімшіл жүйе қожайындарына керегі –

қазақ қоғамына ықпалы бар беделді тұлғаларды елден оқшаулау болатын.

Күрескердің сағын сындыру үшін, түрмеде сотсыз, үкiмсiз сарылтып ұзақ

айлар бойы ұстайды.

Бастарына «қара бұлт» үйірілгенін сезген Бадрисафа жанұшыра,

белін бекем буып, Ахметінің соңынан Семейге іздеп келеді. Абақтының

табалдырығынан аттатпай, түрменің торкөзіне телмірткен басшыларға

көңілі қалған ол, енді бар үмітті Омбыдан күтеді. Ал, Петербор мен

Омбыдан өкім-нұсқау алған түрменің тоңмойын басшылары Ахметтің

маңайына Бадрисафаны қайдан жолатсын?! Ағартушының жұбайы

«үмітсіз – шайтан» деп, Омбы дала генерал-губернаторының атына дереу

«жеделхат» жолдап, жазықсыз түрмеде отырған күйеуіне араша болуды

сұрайды [38]. Бұл құжат ҚР ОММ-ның Сирек қорлар тіркеуіне алынып,

сақталған. Жеделхат Семейден «641»-ші ретпен нөмірленіп, жазылған

сөзінің саны «133» деп есептеліп, тіпті ақшасы төленгені де көрсетілген.

1909-шы жылдың 5-ші тамызында хат тиісті мекенжайға жолданған.

Ресми құжатты қабылдаған Н.Мозердің тарапынан Омбы Дала генерал-

губернаторының кеңселік мөртабанымен «7-тамыз 1909-шы жыл»

деп тізімделіп, арнайы белгі соғылған. Жеделхаттың телнұсқасынан

(ксерокөшірме) тізбеленген тіркестерді санағанымызда – 118 сөз, яғни

күрделі алты сөйлем болды. Ал жоғарыда көрсетілген «133 сөз», сол

тұстағы телеграф тасымалдаушылар тарапынан «15 сөзді» артығынан

жазып, жұбайы үшін жанын да аямайтын Бадрисафаның қалтасын қағуды

көздеген «ақша үшін арын сататын» пасықтардың сұғанақтығынан туған

бейшаралықтары болса керек.

Мұрағатта ресми тіркеліп, қатталған осы құжат – Бадрисафаның Ах-

мет Байтұрсынұлына түрмеге дейiн күйеуге шыққанының бұлтартпас

айғағы. Жолданған жеделхатта Бадрисафа «менің күйеуім» деген сөзді

44 Райхан Имаханбетова

бірнеше мәрте айтады. Егер Бадрисафа Ахметтің әйелі болмаса, ол

мұндай сөздерді жазбаған болар еді ғой. Яғни, олардың шамамен, 1896-

1897-ші жылдары некелескендері анық. Ерлі-зайыптылар шаңырық

құрғанда Ахмет – 25 жаста, ал Бадрисафа – 19 жаста болған. Енді та-

рихи маңызы зор жеделхатты қаз-қалпында, сол кездегі ескі славяндық

жазу қалпын (стилін) сақтай отырып, толық мәтінін береміз. Ондағы

мақсат – хат мәтінің мазмұнын жоғалтпау, әрі мемлекеттік мекеменің

сирек қорына кез-келгеннің кіру мүмкіндігі жоқ екенін ескеріп, деректі

құжатты тұтастай ұсынғанды жөн көрдік.

Ресми жеделхаттың оң жақ маңдайшасына: «Господину Степному

Генерал[ъ]-губернатору» деп бастайды бағытты сөзін Б.Иванқызы. Хат

мазмұны: «Перв[а]го [і]юля Каркаралах[ъ] арестован[ъ] мой муж[ъ],

бывш[і]й зав[ь]дующ[і]й русско-киргизской школой Байтурсынов[ъ],

препровожден[ъ] Семипалатинск[ъ], где содержится тюрьм[ъ]; что по-

служило причиной такого несчастья, нам[ъ] неизв[ъ]стно; произведенный

обыск[ъ] ничего не дал[ъ]. Думаем[ъ] на мужа сд[ъ]лан[ъ] ложный донос[ъ]

киргизами парт[і]йной почв[ъ]. Теперь мужу, говорят[ъ], предъявляют[ъ]

обвинен[і]е возбужден[і]й киргиз[ъ] неповиновен[і]и властям[ъ]. Несмотря

такое тяжкое обвинен[і]е, до сих[ъ] пор[ъ] не приступлено производству

сл[ъ]дств[і]я. Пребыван[і]е тюрьм[ъ], полная неизв[ъ]стность судьб[ъ] сво-

ей в[ъ] конец[ъ] подрывают[ъ] без того слабое здоровье мужа. Ваше Высоко-

превосходительство, если муж[ъ] мой преступник[ъ] закона, пусть суд[ъ] его

покарает[ъ], и я покорн[ъ]йше прошу сд[ъ]лать распоряжен[і]е ускорить

производство сл[ъ]дств[і]я; если же тому нет[ъ] основан[і]й, и муж[ъ] мой

лишен[ъ] свободы лишь по доносу лиц[ъ], которым[ъ] то выгодно было, не

откажите Ваше Высокопревосходительство, приказать освободить мужа

моего из[ъ]-под стражи.

Бадрисафа Байтурсынова» [38].

Жеделхаттағы «менің күйеуім», «күйеуім» деген сөздердің астын сы-

зып, бөле-жара көрсетіп отырмыз. Осы сөз жеті жерде айтылады. Мұнан

шығатын түйін: егер Бадрисафа Ахметтің Құдай қосқан қосағы болмаса,

ол тұрмысқа шықпаған адамын «күйеуім», «менің күйеуім» деп жазба-

сы анық қой. Бұл кейбір зерттеулердегі «…Ахмет түрмеден шыққаннан

кейін, өзіне тамақ тасыған Александра атты орыс қызына аяушылық

сезіммен отасқан» деген мәлімдеменің негізсіз екенін көрсетеді.

Б.Байтұрсынованың жеделхаты хақында 1994-ші жылы «Ахметтің

жары Бадрисафа» деген мақаланы газетте жорналшы Армиял Тасымбе-

ков өзекті мәселе етіп көтерiп, құжаттың қазақшаланған мәтiнiн жария-

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 45

лады [39]. А.Тасымбеков жеделхатты қазақшалаған тұста, кейбір сөздерді

мағынысына қарай аударғаны болмаса, хаттың мазмұнын сақтаған. Тек

Бадрисафаның қыз күніндегі ныспысы «Александраны» – «Татьяна»

деп жаңсақ айтқан. Бірақ, осы «өзекті мәселе» айдарымен жарияланған

соны мәлімет, кейбір зерттеуші ғалымдардың назарынан неге екені

белгісіз елеусіз, яғни ескерусіз қалып отырған. Аталған деректерді сара-

лай келе, Ахаңдай тұлғаның асыл жары Бадрисафа хақындағы мұрағаттық

мағлұматтан шығатын қорытынды: олар бір-бірімен түрмеден кейін

табыспаған. Егер осы тарихи құжаттан аз-маз хабары бар адам қандайда

құлақ кесті біржақты пікір жасамаған болар еді-ау! Ең өкініштісі сол,

Байтұрсыновтардың өміріне қатысты БАҚ материалдарын басшылыққа

алмаудың салдарынан, өрескел қателерге ұрынып, өзіндік сараптаула-

рын жаңалық ретінде өзекті мәселе етіп көтеріп, көпшіліктің назарына

ұсынушылар арамызда кездеседі.

Енді жеделхатқа қайта оралсақ, Бадрисафа Ахметке араша сұраған

сауалына оңды қанағаттанарлық жауап алмаған, мұны осы қордың

53-ші парағында тіркелген құжат анықтай түседі. Онда: «...Ваше хо-

датайства об[ъ] освобождение мужа из[ъ] под[ъ] ареста Генерал[ъ]

Губернатором[ъ] отклонено» деп жазылған [40]. Құжатқа кеңсе

меңгерушісі аты-жөнін көрсетпей, тек қолын қойған. Бұл жауапхат

Семейге тамыздың 8-і күні жөнелтілген. Осы хатпен қоса, Семей

губернаторының атына аса құпия түрде мынадай сұрау салынған

нөмірі «5154»-ші сауалхат та келеді: «Генерел-губернатордың

бұйыруы бойынша күзет тәртібімен тұтқындалған Қарқаралы орыс-

қырғыз училищесінің бұрынғы меңгерушісі Ахмет Байтұрсыновтың

қызметтері туралы және айыптау ісінің ахуалы қандай екендігінен

мәліметтер беруіңізді сұраймын» деп, Иванов пен Комаровтың

қолдары қойылған, яғни А.Байтұрсынұлы қызмет еткен білім орда-

сы мен ол тұрған өлкеге тіміскілеу жұмыстарын жүргізу жөніндегі

ишарат беріледі [41]. Семей түрмесі басшыларының да күткені осы

болатын, енді олар Ахметтің үстінен домалақ арыздар жинау үшін

Қарқаралы қаласына шабылады. Жаналғыштар жоғарыдан келген

сауалға жауап беруге аса асыға қоймайды. Өйткені Ахметтей саяси

күрескерді түрмеде ұзағырақ ұстауға «сылтау» қажет болатын. Ал,

домалақ-мәліметтерді ұйымдастырып, жинауға уақыт керек. Сұрап

алған уақытты сағызша созуға олар өте икемді, әрі шебер еді...

Сауалына сұйық жауап алған Бадрисафа Ахметін түрмеден босат-

тыру үшін ізденісін тоқтатпайды, керісінше үдете түседі… Әбден ызаға

булыққан ол, енді патша ағзамға ықпал ететін, халық атынан сөз сөйлейтін

46 Райхан Имаханбетова

ел қалаулысы, Мемлекеттік Думаның мүшесі Николай Лукич Скалозу-

бов мырзаға хат жазып, болған жайдан оны да құлақтандырады. Бұған

дәлел – Н.Л.Скалозубовтың 1909-шы жылы қарашаның 17-і күні Ішкі

істер министрі П.Г.Курловқа жазған хаты. Енді осы сұрау хаттан үзінді

келтірейік. Онда: «…От[ъ] м[ъ]стных[ъ] жителей и жены содержащагося

в[ъ] Семипалатинской тюрьм[ъ] Ахмеде Байтурсынова я получил[ъ] письма

с[ъ] просьбою ходатайствовать о выяснен[і]и его д[ъ]ла и положен[і]е» деп

жазылған, соңына мемлекеттік думаның мүшесі «Н.Скалозубов» деп аты-

жөнін көрсетіп, қолын қойған. Хаттың түпнұсқасын іс жүргізушінің орны-

на департамент полицейі Н.Бахмут растаса, көшірмесін қабылдап алған

Дала генерал-губернаторының кіші іс жүргізушісі Комаров «көшірме

анық» деп қолын қойған [42].

Осы мұрағаттық тарихи дерек жөнінде әдебиетші ғалым Тұрсын

Жұртбаев «Шырмалған шындық немесе бір тергеудің тарихы» атты

мақаласында: «Ресейдегі революциялық рухтағы газетте «Қазақ ақыны

Ахмет Байтұрсынов түрмеде» деген мақала жарияланды. Қапастағы қазақ

педагогының тағдыры ІІ Дума мүшелерінің назарына ілінді. «Бұратана

халықтың зиялысының» азаматтық правосын аяққа басқандығы ту-

ралы Дума мүшесі Н.Скалокубов (асты сызылған әріп қате – И.Р.) Ішкі

істер министрі П.Г.Курловқа ашына хат жазып, Ахметтің ар-намысын

қорғады» дейді [21, Б. 140-141]. Зерттеуші Т.Жұртбай Н.Скалозубовтың

сауал жолдаған хатының тіркелген дерек көзін «ЦГАОР СССР. қор –102,7,

тізім – 7, сақталу реті – 1881, 13 – парақ» деп көрсетеді [21, 141-б].

Осы ретте ескеретін жайт: еліміздің мемлекеттік мұрағаттарына тіркеліп,

рәсімделетін құжаттардың негізгі қоры Ресей мұрағаттары арқылы іс

жүзіне асырылған. Сондықтан қандай да ғылыми зерттеулерде Ресей

мұрағаттары деректерін басшылыққа алған өте орынды. Бірақ сілтеме

жасағанда сақтық танытып, мұқият болған жөн. Мұрағаттан алынған

мәліметті рәсімдегенде, мекеменің ішкі ережесіне бағыну қажет. Бұл

қандай да бір жаңсақтыққа ұрынудан сақтайды, адасушылықтың алдын

алады. Мұрағаттың ішкі Ереже тәртібі бойынша бірінші – қор, екінші –

тізбе, үшінші – іс, төртінші – парағы көрсетілуі міндетті.

Жазушы-ғалым Т.Жұртбаевтың бұл сілтемесінде аздаған ауытқулар

кездеседі. Мәселен, «қор – 102, 7» деген қате, дұрысы: «102-қор,

7-іс», «сақталу реті 1881» емес, «2881», «13 – парақ» емес, «12-13

парақтар». Осы дерек Орталық мемлекеттік мұражайдың «Мұрағаттық

құжаттар жинағында» Ресей мекемесінің рәсімдеуін негізге алған.

Кітапта 308-ретпен: «ГА РФ. Ф.102 7Д. ОП.1909. Д.28. Л.Л.12-13. Под-

линник» деп жазылған [43, 351-б.]. Бұл құжаттың екінші данасы біздің

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 47

елдің мемлекеттік мекемесінде былайша рәсімделген: «ҚР ОММ. 64 қор.

1 тізбе. 5832 іс. 58-парақ» [42]. Жазушы Т.Жұртбаев Н.Скалозубовтың

хатын: «…Семейде түрмеде жатқан Ахмет Байтұрсыновтың әйелі

мен жергілікті тұрғындардан оның ісі мен жағдайын анықтауды ұсыныс

жасаған хат алдым. …11 октябрь күні маған жазған хатында – олар-

ды, тұтқындарды «аяусыз тепкілейтінін» хабарлады» деп қазақша

сөйлеткен [21, Б. 140-141]. Осында дума мүшесінің аты-жөнінде қате кет-

кен. Өйткені, біздегі нұсқа – ҚР ОММ қорынан алынған екінші дананың

көшірмелік телнұсқасы, нақтырақ ксерокөшірме. Депутаттың аты-жөні

«Н.Скалокубов емес, Николай Лукич Скалозубов.

Ресей мұрағатындағы кейбір құжаттарда Скалозуб» деп те

рәсімделген. Мәселен, 1909-шы жылы желтоқсанның 9-ы күні Зуевтің

Дала генерал-губернаторы Шмиттің атынан жазған құпия хатын-

да: «Мәртебелі тақсыр Евгений Оттович, мемлекеттік Дума мүшесі

Н.Скалозуб хатының көшірмесін жібере отырып, Өзіңізден осы хаттың

мазмұны жөнінде менің де құлақтануыма қарсы болмауыңызды сұраймын»

дейді [43, 364-б.]. Осы деректі негізге алған ғалым Мұхтар Құл-Мұхаммед

«Алаш ардагері Жақып Ақбаев» атты монографиясында – «Скалозуб»

деп береді [44, 21, 57-б/б.]. Зерттеуші ««Қазақтың халық ақыны» аты

мақаланың басылуына және мемлекеттік дума депутаты салған сұраныс-

сауалға Әлихан Бөкейханның ықпалы болған-ау» деген болжамдар айта-

ды [44, 57-б.]. Бұған қосарымыз: Ахметтің ерікті түрде қоныс аударуына

жұбайы Бадрисафаның да үлкен септігі тиген. Саяси күрескердің сары-

лып жатқан түрмесінен жұбайының губернаторға жолдаған бірнеше

жеделхаты мен ел қалаулысы Дума депутатына жазған өтініш-хаты «Ах-

мет Байтұрсынұлының Орынборға жер аударуына себепші болды» деп

айтуға толық негіз бола алады.

Енді А.Байтұрсынұлының тағдырына арашашы болған Николай Лукич

Скалозубов кім? Осы жайдың мәніне тереңірек үңіліп көрелік. Ахметтің

рухани замандасы, әрі ұлттың келешегі үшін күрескен Алаштың Әлиханы,

Нұрмұхамедұлы Бөкейханның деректері бойынша таратсақ, Н.Скалозубов

мырза Мәскеудегі Петровский-Разумовский академиясын бітірген [45; 46,

Б. 280-282]. Мамандығы – агроном. Ол Сібір мұжықтарының шаруасын

мәдени жолға түсірген, ғылымы асқан, танымы терең жан. Мұжықтарға

бас болып, жетекшілік еткені үшін, оны 1906-шы жылы абақтыға жапқан,

соңыра Мұхит маңындағы Березов қаласына жер аударған. Мұндағы То-

был мұжықтары 2-ші һәм 3-ші думаға оны депутат етіп сайлаған. Ол осы

3-ші думада қазақ жері үшін қазақтың өз депутатындай қызмет атқарған.

Мәжілістерде қазақтарды қорғап сөйлеген. Қазақтың хал-ахуалын орыс

48 Райхан Имаханбетова

қоғамы білмейді. Сондықтан қазақ тұрмысы, қазақ салты, шаруасы ту-

расында орыс тілінде кітап шығарып, газет, жорналдарға жазып, орыс

жұртының саясаттағы адамдарының көзін ашуды зор мақсұт тұтқан.

Өскемен уезіне қарасты «Қошанай» жерін мұжықтан айырып, қазаққа

қалдырған да осы Скалозубов болған. 1910-шы жылы Қарқаралыдан Ха-

сен, Ыбырай, Смахан, Бодаубек, Ахмет, Райымбек баласы Сүлеймен 2

жылға жер аударылады. Жазықтары: бірінің – Әлиханмен туысқандығы,

енді бірінің – Ахметтің өлеңін жатқа айтқандығы. Алты жігіттің еліне

қайтуына көмектескен де осы Скалозубов болған екен [45; 46, Б. 280-

282]. Депутаттың атына айтылған осы жылы сөздер, оның қазақ жұрты

үшін қаншалықты қадірлі жан болғанын айғақтап тұр. Әрі мұндай лебіз

Алаштың ақиығы Әлихан Бөкейханның аузынан шығуы Николай Лукичтің

абыройын қалың қазақ ішінде, тіпті асқақтатқаны анық.

Жоғарыда аталған Омбы Дала губернаторы кеңсесінің «5154»

нөмірлі сауалхатына Семей губернаторы тек қыркүйек айының екінші

онкүндігінде ғана жауап береді. Яғни, қыркүйектің 13-і келген жауап хат

ұзын-ырға үш бетке толтырылып, құжат соңына губернатордың және аса

маңызды тапсырмалар шенеунігінің қолдары қойылады. Құпия хабарла-

мада: «...А.Байтұрсынұлы Қарқаралы уезі қырғыздарының (қазақтар) ара-

сында өкіметке қарсы сепараттық рухта насихат жүргізген және Семей

облысынан тыс жерге жер аударылған Жақып Ақбаевты еліне қайтару ту-

ралы кесім жазған» деп, тағы толып жатқан ел ішінен жинаған жалған жала-

ларды, өздерінің ішкі есептеріне қарай мәлімдей отырып, нақ осы уақытта

Ахметті босату аса қауіпті деп жеткізген тажал Тройницкий өзінің арам-

пиғылын іске асырады [47]. Шілденің басында түрмеге түскен Ахметті,

арада «43» күн өтсе де сұрақ-жауап алмай, тергеу жүргізілместен тектен-

текке ұстайды.

Ағартушы-күрескер Ахметтің Семей түрмесiне қамалғанға дейін, оның

қазақ оқығандарына рухани серпіліс әкелген, атақты «Қырық мысал»

атты кiтабы Петербордан басылып шыққаны барша жұртқа мәлім бола-

тын. Әрі бұл кітап қалың ұйқыда жатқан қазақ даласын дүр сілкіндіргені,

көкірегінде көзі бар, санасы ояу жандарға жылт еткен күн сәулесіндей

дарығаны, бұқара жұртты бірлікке шақырған «елшілдік ұраны» болғаны

қазақтың кең байтақ сар даласына самал желдей жарыса тараған-ды.

Бұл жинақ жалғыз емес еді, тобықтыға кеңінен танымал хакім Абайдың

«Өлең» кітабы, мадиярлардың мадақ тұтар мақтанышы Міржақыптың

«Оян, қазағы!» қаз-қатар шығып, қалың бұқара «жұрттың қамын же-

ген жыр-жинақтарға» енді бас қойған кезі болатын. Осы тұста патша

шабармандарының бұқаранының назарын қаратқан Байтұрсынұлын

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 49

қасақана қапасқа қамағаны, қазақ оқығандарының ашу-ызасын тудырды.

Ахаңның қаламынан шыққан азаттық жырға сусаған ел, енді қол қусырып,

тыныш жата алмады...

Бұл жөнiнде Санкт-Петербордан шығатын «Современное слово»

газетінде қарашаның 19-ы күнгі «682»-ші санында «Семейден» деген ай-

дармен «Киргизск[і]й народный поэт[ъ] в[ъ] тюрьм[ъ]» атты мақала жа-

рияланады [48]. Ақпараттық мақалада дарынды қазақ ақыны, Қарқаралы

орыс-қырғыз мектебінің меңгерушісі А.Байтұрсынұлына нақақтан

тағылған қылмыстарды былайша тізбеленген: 1).Осы қыста орыс-қырғыз

мектебінің оқушылары қаланың тұрғыны бір сарт адаммен төбелескен;

2).Мектепте орыс оқушыларын оқытпайды; 3).1905-ші жылы патша

ағзамға қырғыздар (қазақтар) атынан құзырхат (петиция) жазуға белсе-

не қатысқан; 4).1-ші мемлекеттік дума мүшесі: Ә.Бөкейханов, сайлаушы

Ж.Ақбаевпен сыбайлас; 5).Орыс-жапон соғысы кезінде патриоттық таныт-

пады. Одан әрі қызметтен босатылған Байтұрсынұлының құрылтайшыға

жағдайды түсіндіргені, ал құрылтайшы оны бұрынғы қызметіне қайта

қоймақшы болғаны айтылады. Бұл ақпарат Семей губернаторына мәлім

болған соң, оны тұтқындады, Ахметке қазақтар арасында салық төлемеуге

насихат жүргізді деген айып тағуда. Бес айдан бері тектен текке түрмеде

отыр. Ахметтің губернатордың атына жазған өтініші қараусыз әрі жауап-

сыз жатқаны, әрі оған ешқандай айыптың анық қойылмағаны, абақтыдан

босатпағанын жазған. Мақаланы газет редакциясының қызметкерлері ар-

найы дайындап басқан болуы керек, өйткені, нақты авторы көрсетілмейді.

Осы мақаланың үш ай бұрын «Речь» атты газетте, нақтырақ 19-шы шілдеде

жариялағаны туралы мәлімет ҚР ОММ-ның 2009-шы жылғы жинағында

бар [43, Б. 342-343]. Кітаптың 298-ретпен баяндалған дерегінде 19-шы

қарашадағы «Современное слово» газетіндегі мақаланың мәтіні бірдей.

Бұл тарихи мәлімет Ресей мұрағаты тарапынан былайша рәсімделген: «ГА

РФ.Ф.102 7Д.ОП.1909. Д.2881.Л.11. Копия» [43, Б. 342-343].

Мақала патша үкіметінің арнайы мекемесі «Газеттік қиындылар бю-

росы» тарапынан «қара тізім» қатарына енгізген. Байқағандарыңыздай,

патшалық тіміскі жүйенің «қадағалаушылары» БАҚ-та басылған

«әлеуметтік мәселе» деп көтерілген өзекті мақалаларды назарлары-

нан қалт жібермей, бақылауларында ұстаған. Мақала туралы Дала

губернаторынының кеңсесіне Семейден толық ақпарат Тройницкийдің

тікелей мәлімдемесімен уақтылы жеткізіліп отырған. Желтоқсанның 30-ы

күні үш беттік мәлімдемені кеңсе әкімшілігі «1910-шы жылы қаңтардың

7-сі күні» қабылданғандығы жөнінде мөр қойған [49]. Мұнда жоғарыда

айтылған мәліметтерден бөлек, Ахмет меңгерушілік лауазымнан

50 Райхан Имаханбетова

босатылғаннан кейін, оның орнына тағайындалған қызметкер орыс-қазақ

училищесіне бірден 12 орыс баласын қабылданғанын баса хабарлайды.

Бұл жылымшы мәлімдеменің астарында Ахметті орысқа қарсы «ұлтшыл»

етіп көрсетудің айла-тәсілдері көзделіп, ағартушылық абыройына нұқсан

келтіруді алдын ала жоспарлаған.

Мұрағат деректеріне сүйенсек, «Қазақтың халық ақыны түрмеде»

деген өзекті мақала бірнеше басылымдарға қаз-қатар шығады. Мәселен,

«Русские ведомости №267», «Волынь №322». Ал «Оренбургский край»

атты газеттiң 1909-шы жылы 374-ші санында М.Бекметовтің «Қазақ

ақыны» деген мақаласы жарық көреді. Мақала авторы күрескер Ахметтің

қоғамдық, ағартушылық, ақындық қызметтерiне кеңiнен тоқталып, оған

тағылған айыптардың негiзсiз екенiн дәлелдеп, заң орындарынан оны

қорғап шығуын талап етедi [50].

Мемлекеттік Дума депутаты Н.Скалозубовтың Ішкі істер министріне

Ахметтің хал-ахуалы туралы жазған қарашадағы хаты Семей губернато-

ры Тройницкийдің де тынышын кетіреді. Өйткені, бұл сауалхат оған

Дала генерал-губернаторы кеңсесіне кезекті анықтамалық-мәлімдемесін

жіберуге міндеттейді. Бірақ, жалған мәлімдеме жазудың «шебері»

болған әккі губернатор, халық қалаулысының қарашадағы сауалына жа-

уап жазуға асықпайды… Араға айдан аса уақытты салып, келер жылы

«депутат айтқан ақпараттарды негізсіз» деп жоққа шығарып, керісінше

бар бәлені Ахметке араша сұрағандардың басына үйіп-төгіп, өздеріне

тағылған жала дейді. Егер түрме күзетшілері тарапынан жасалған

қысымшылық, ұрып-соғу болса, сол адамдардың атын атап көрсетуін

Н.Скалозубовтан анықтап, оларға әкімшілік тиісті жаза қолданатынын

айтып, бет-аузы бүлк етпестен 1910-шы жылдың 7-ші қаңтарында

хабарламалық хатын жібереді [51].

Тройницкийдің талай-талай айла-тәсілдерінің тұйықтығы салдары-

нан, Ахмет абақтыда анықталған айыбы болмаса да, тағы айлар бойы са-

рылады. Ел-жұртынан хабары болмай қамығады. Артында аңырап қалған

Құдай қосқан қосағын, құлыным деп құрақ ұшқан анасын, көк аспанның

астындағы керілген кең жазира даласын, қамсыз ұлтын ойлап, санасы

шарқ ұрған Ахмет түрме талқысында ширыға түседі. Түпсіз түрлі-түрлі

ойлар жүрегіне жыр боп құйылады. Абақтыдан «Анама хат» деген

өлеңін елге жолдайды. Мұнда: «…Семейдің түрмесінде отыр балаң, Мал

ұрлап, кісі өлтірген айыбы жоқ. Өкімет – өр зорлыққа не бар шараң?!» -

деп, басына түскен тауқыметке көнбеске амалының жоқтығын айтып,

анасын жұбатады [15, 31-б.]. Бірақ, бұратаналық бұғаудан құтылуды

ойлағандардың қай-қайсысының да патша тырнағына ілінгені туралы: «…

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 51

Тайпалған талай жорға, талай тұлпар, Тағдырдың кез болып тұр кермесіне.

Солардан жаным-тәнім ардақты емес, Орынсыз күйзелейін мен несіне» -

деп, жүрекжарды толғамын ел-жұртының талқысына тастайды [15, Б. 31-

32]. Осылайша қайғысына қаламын қайраған Ахмет артындағы адасқан

жұртына жөн көрсетуді Құдайдан тілеп, бабаларына сыйынады: «...Он екі

имам әулие, Жиырма сегіз әмбие, Қолда өңшең аруақ! Қара балуан Жәнібек!

Қаз дауысты Қазыбек! Жетім қалған халқыңа, Тұлға болып артыңа, Кім

тиянақ қазық ед?» - деп, елінің таран-тараж болған жеріне, ит пен құсқа

жем болған халіне күйініп: «...Адасқанын Алаштың, Түзу жолға түсір,

хақ» - деп тілейді Тәңірден [15, Б. 33-35].

1909-шы жыл Ахметтің басына үлкен соққы болып, қасірет үстіне тағы

қайғы жамайды. Ол бас азаттығынан айырылып, түрменің қапасында бір

күйзелсе, 17 жыл өмірін айдауда өткізіп, елге келген аяулы әкесінің бақилық

болғанын есітіп, «қолының қысқалығына» құсаланады. Ауыр қаза жанын

күйзелткенімен, Ахметке әке қабіріне топырақ салу бұйырмайды. Осы

жерде Ақтас пен Байтұрсынның айдаудан оралған кезеңіне тоқталсақ.

«Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді» деген аталар сөзін Алла

қош көріп, олардың табаны туған жердің топырағына 1902-ші жылы қайта

тиеді. Елге оралған Шошақ балаларын Торғайдың барша жұрты тайлы-

тұяғымен «ақ түйенің қарны жарылғандай» арқа-жарқа қуанып, үлкен

сый-құрметпен қарсы алады. Жол-жөнекей тоқтаған ауылдары, арып-

ашқан ағайындыларға ат-көлігін мінгізіп, күстәланған көңілдерін аулайды.

Жат жерден топырақ бұйырған Ақтастың бәйбішесі Үбіжанның қазасына

«иманды болсын» айта отырып, артындағыларға амандық тілейді. Қайта

қауыштырған Құдайға шүкіршілік етіп, олардың жетектеріне мал байлап,

дүние-мүлікті қоса береді. Байтұрсындай сардарларын аман көргендеріне

қуанған ел-жұрт, «ақсарбас» айтып, оған «Ақжелең» деген жүйрік

тұлпарды сыйлайды. Осылайша Сарытүбектің сар даласына жеткенше,

ағайынды екеудің дәулеті тасып, өз үйірлеріне қосылады.

Ағайын-туғандардың ортасында жеті жылдай дәурен құрған

Байтұрсын 66 жасқа қараған шағында баласы Ахметтің басына түскен

сын-сағаттың соңы қалай аяқталғанын білместен, мәңгіге көз жұмады. Де-

генмен, баласының «билеуші тілді» меңгеріп, орыстың Крыловтай «тілі –

мірдей, мысалы – тағылым» тұлғасының туындысын қазақша сөйлеткенін

көріп, ел атынан патша ағзамға сауал салғанын дәтке қуат етіп, сан мәрте

«тіл-сұқтан аман болғай» деп, Ахметінің ата баласы ғана емес, ұлт сөзін

сөйлер адам болғанына шүкіршілік етеді. Ал, үлкен әкесі Ақтас «өлгеннің

артынан өлмек жоқ» демекші, әрі ер адамның жалғыз басты тұрмысының

кейпі келмеген соң қайта үйленеді. Ақтас інісі Байтұрсынның қазасын

52 Райхан Имаханбетова

ағайындарымен ел болып көтеріп, ас-суын беріп, ақыретке қазақ ата

салтының рәсімімен жерлейді. Өзі 1920-шы жылдарға дейін өмір сүреді.

Кейінгі алған әйелі Торшадан перзент көрмейді, бірақ баласы Асфандиярға

іні етіп, туысының Шаймерденін бауырына салады. Кейін осы қос ұлдан

ұрпақ жалғасып, бірінен – Қасым, екіншісінен Амандық (Амантай), Орал

туады...

Бадрисафа Петерборға салған сұрауын тоқтатпайды. Ол Ахметті

бостандыққа шығарып алу қамымен, Семейде айлар бойы сарыла санда-

лып, уақытша пәтер жалдап тұрады. 1910-шы жылы қаңтардың 5-і күні

Петербордың Ішкі істер министріне тағы кезекті жеделхатын жөнелтеді.

Сауалхатында күйеуінің түрмеде отырғанына 7 ай болғанын, ал тергеу

амалының қараша айында аяқталғанын айта келіп, мәртебелі тақсырдан

Ахметті босатуды немесе кепілдікке шығаруды сұрайды. Жеделхатта:

«Мой муж седьмой месяц в тюрьме порядке охраны дознание кончено ноя-

бре следствия нет почтительнейше прошу ваше высокопревосходитель-

ство выпустить на поруки или под залог» деп жазады Б.Байтұрсынова

[43, 374-б.]. Бадрисафаның тынымсыз ізденістері ақыры жауапсыз

қалмайды. Оның үстіне жан-жақтан бұршақша жауған дүбірлі мақалалар,

ел қалаулысы депутаттың шенеуніктерге жіберген сауалының үлкен

септігi тиіп, Семей түрмесiнде айыпсыз қамалған А.Байтұрсынұлына

«...өз Отанынан тыс жерге жер аударылсын» деген үкiм шығарылады.

Нақтырақ, 1910-шы жылы қаңтардың 12-сі күні Семейден Омбының по-

лиция департаменті директорына ротмистр Леваневскийден жеделхат

жөнелтіледі. Онда: «Дело Ахмета Байтурсынова произведено порядке

охраны, 11 января губернатором представлено генерал-губернатору даль-

нейшего направления ходатайством высылке на пять лет, тяжесть пада-

ющих обвинений исключает возможность освобождения. Подробное доне-

сение этому делу представлено мною департамент полиции 7-го января за

№495» [43, 375-б.]. Хат соңына қолы қойылған. Арада тағы да тасбақаша

табандап күндер жылжиды. Бірақ, жазықсыз отырған Ахметті босатуға

олар асықпайды... Қыстың қақаған айлары қаңтар мен ақпан арта қалып,

мұсылмандардың асыға күтетін Наурыз айы да кіреді. Қыстың сарышұнақ

аязы мен жердің тоңын жібіте келген көктеммен бірге жыл құсындай

жағымды хабар жетеді. Семей губернаторы 7-ші наурызда Ішкі істер

министрінің 15-ші ақпандағы қаулысын хабарлайды. Онда: «...Жақып

Ақбаев, Ахмет Байтұрсынов, Смахан Бөкейханов, Ыбрай Ақбаев, Бұдабек

Рашибеков, Хасен Ақаев, Ахмет Рашибеков, Смайыл Байтеновтардың

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 53

Қазақ даласында, сонымен бірге Жетісу және Торғай облыстарында тұруға

тыйым салына отырып, әрқайсысы 2 жылдан өз Отанынан тыс жерге ау-

дарылсын» деген мәлімдеме айтылады [43, 391-б.]. Аш ішекше созылған

түрмедегі азапты күндер артта қалып, А.Байтұрсынұлы Орынбор

қаласына 1910-шы жылы наурыз айында қоныс аударады. Бұл Ахметтің

туған өлкеден «саяси күдікті» ретінде алғаш жер аударылуы еді.

Жалпы, Орынбор шаһары – Ахметке бұрыннан таныс қала, әрі

жүрегіне ыстық мекен болатын. Өйткені, ол осында оқып, білімі жетілді,

үлкен өмірге «мұғалім» деген жолдама алды. Араға талай жылдарды са-

лып, тағдыр оған осы қалаға қайта келіп, тұруды маңдайына бұйыртты.

Қоғам қайраткері А.Байтұрсынұлының қазақ жұрты үшін жасаған алуан

қызметінің кіндігі де осы Орынбордан бастау алады. Орталық шаһарда

нағыз көшбасшылық қызметі басталған қайраткердің қым-қуыт күндеріне

көшпес бұрын, Қарқаралыда қамалып, оның соңы Семей абақтысына

ұласқанда, осы ахуалдың барлығын моншақша тізбелеп, қатаң қадағалаған

Дала губернаторы кеңсесінде үздіксіз жүргізілген құпия жеделхаттардың

легі толастамағанына жоғарыда мұрағаттық ресми деректерден үзінділер

келтірген болатынбыз. Бұл жөнінде тағы да губернатордың гулеген

құпия хаттары алыс аймақтарға жөнелтіледі. Мәселен, Омбыдан – Се-

мейге, Семейден – Омбыға, Петербордан – Омбыға ағылған сұрау-

хаттардың санында есеп болмаған. Өйткені, Ахмет – патша ағзамға қарсы

пікірдегілермен бірігіп, әміршіл-әкімшіл үкіметке қарсы үгіт-насихат

жүргізген саяси күдікті ретінде қоғамдық ортадан оқшаулатылған бо-

латын. Саяси күрескерді қазақ жерінен тыс Орынборға жер аударуға

өкім шығарғанның өзінде, Дала генералы тыныш таппағанға ұқсайды.

Олар енді Ақмола губернаторына, Ақмола облысының уездік бастығы

және полицейлік бөлімдерге тағы кезекті аса құпия жеделхаттарын

жібереді. 1910-шы жылы ақпанның 25-і күні Ақмолаға жолдаған нөмірі

«39»-шы хабарламада: «...Ішкі Істер министрлігінің 20-шы ақпан күнгі

өкімімен Қарқаралы орыс-қырғыз училищесінің бұрынғы меңгерушісі Ахмет

Байтұрсыновқа Ақмола облысы өңіріне екі жылға дейін кіруге тыйым салы-

нады» деген қатаң тапсырма берілді [51]. Мұның ізін суытпай, наурыздың

5-і күні осы мәлімдеме Ақмола облысы уездік бастығына «726» нөмірлі

өкіммен мөрленіп, жедел жөнелтіледі [52]. Араға екі күн салып, 7-ші на-

урызда Ақмола губернаторына толық ақпарат қамтылған мәлімдеме тағы

тоғытады. Онда саяси күдіктілер қатарында жалғыз Ахмет Байтұрсынұлы

ғана емес, бірнеше адамдар түрлі болыстықтардан тізбектеліп: Жақып

пен Ыбырай Ақбаевтар, Смахан Бөкейханов, Бұдабек Рашибеков, Смайыл

Байтеновтер көгендене көрсетілген [53].

54 Райхан Имаханбетова

А.Байтұрсынұлының түрмеде жазықсыздан жазықсыз отырғанын,

патшалық билік және оның шабармандары білсе де, сол тұстағы бұратана

халықтың ішінен шыққан сауатты қазақ зиялысынан тартынып, оны

қатты бақылауда ұстағанды жөн деп тапқанға ұқсайды. Ағартушы жөнінде

Н.Скалозубовтың Ішкі істер министріне жіберген хатындағы талап-сауал:

«...Арестованъ онъ 1 июля и до сих[ъ] пор[ъ] ему никого обвинен[і]я не предъ-

явлено» деген сұраулы мәліметінен «А.Байтұрсынұлын айыпкер» деп

табуға ешқандай негіздің болмағанын анық көруге болады [42].

Орынборда атқарылған орасан еңбегі туралы Ахмет Байтұрсынұлы

өзі басшылық еткен «Қазақ» газетінде «Губернатор өзгертілулері»

мақаласында: «..өз басым Тройницкийге алғыстан басқа ешнәрсе айтпай-

мын. Өйткені жалған жала, жасырын шағымға инабат етіп, бұлдаушы

болмаса, менің үстімнен жасырын шағым болмас еді. Жасырын шағым бол-

маса, мен Қарқаралыдан Орынборға қуылмас едім. Орынборға қуылмасам,

Қарқаралыда тұрып осы істеп отырған ісімді істей алмас едім. Елу-алпыс

балаға ғана берген сабақтан алты миллион қазақта алаламай істеп

отырған ісімді артығырақ көремін» - деп жазады [54]. Міне, мұндай

мәлімдемеден, Ахметтің «қуғындалуының» өзін «ел ризығы үшін» ба-

сына жіберілген «сынақ» деп қабылдағанын көреміз. Шындығында,

ағартушы ұстазды Алла-тағала біріншіден, адам етіп жаратқаныменен,

қоғамдағы болып жатқан әр түрлі әлеуметтік ахуалдар оны өмір сахнасына

күрескер-қайраткер етіп шығарды. Басына түскен сын-сағатта, «түрмеде

отырмын» деп қамықса да, осы қасіреттің өзін қамшылағанын, патшаның

құрығы оларды түрте-түрте елге қазық болар тұлға етіп шығарғанына

шүкіршілік етеді.

Күрескер «Өмірдерегінде»: «...Из тюрьмы выпустили с запрещени-

ем в пределах казахских областей и с правом выбора местожительства в

других губерниях России. Выбор мой пал на город Оренбург, как на ближай-

ший к Казахстану пункт и прибыл туда в марте 1910 года» - деп жаз-

са, «Өмірбаянында»: «...Орынборға 1910-шы жылдың 9-шы наурызында

келдім» деп, қалаға кіргені жөнінде нақты мәлімет береді [12]. Сонымен

бірге, Орынборға келгеннен кейін «Қазақ» газетін ұйымдастырғанын,

сол басылымның редакторы болғанын, осы тұста аталған газеттің

жұмыстары барысында басқарушы биліктің әкімшілігі тарапынан бірнеше

рет айыппұл төлеуге тіпті, кейде тағы «түрме тұтқыны» болып отыруға

мәжбүр болғанын жазады. Ағартушының осы айтқандарынан көрінетіні,

Орынборды «тұрақ» етуді оның өзі де қалаған, бұл таңдауының аста-

рында патша ағзамның әділетсіз билігіне ширыққан күрескердің өзіндік

діттегендері болғанын көреміз. Ұлтының келешегі үшін мақсаттарын іс

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 55

жүзіне асырудың қолайлы жері, әрі оңтайлы сәті осы орталықтандырылған

Орынборда ғана мүмкін болатынынан зор үміт күткен.

Бізге жеткен мұрағаттық тарихи деректер бойынша сараптасақ,

«Қазақ» қоғамдық-саяси әдеби газетінің алғашқы нөмірі 1913-ші жылы

ақпанның 2-сі күні шығады. Газет аптасына бір рет, қаржы көтеріміне орай,

кейде екі рет басылым көріп отырған. Қалыптасушы қоғамдағы заман

ағымына қарай «...газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» деп таныған

күрескерлерге осы басылымға жетекшілік жасап, оны өз уақытында ба-

сып, шығару жұмыстары, жалпы, қазақ ұлтына үнқағаз арқылы қызмет

жасау оңайға түспеген [55]. Мұны Ахметтің Орынборға 1910-шы

жылдың басында келсе де, араға үш жыл салып, газетті шығаруға әрең қол

жеткізгендіктерінен көруге болады. Шындығында, ұлт газетін шығаруды

Алаш арыстары патша атына құзырхат жолдайтын 1905-ші жылдан

жоспарлаған. Құзырхатта көтерген 11 мәселенің үшіншісі – қазақ тілінде

газет шығару болатын. Бірақ, әлеуметтік ортадағы түрлі кедергілердің сал-

дарынан, олар ұлт газетін шығаруға араға 7-8 жыл салып, бақуаттылардың

қаржылай көмегінің арқасында мүмкіншілік алады.

Орынбор облысы Мемлекеттік мұрағатының деректеріне сүйенсек,

А.Байтұрсынұлы жаңа қонысқа келген соң, Торғай-Орал переселен (қоныс

аударушылар) партиясына кеңсе ісін жүргізуші болып жұмысқа кіреді [56].

Бұл мекемеде шамамен, екі жарым жылдай уақыт, 60 сом жалақымен ерікті

жалданушы болып жұмыс жасайды. Осы уақыт аралығында ол ұлтының

келешегі үшін алдына қойған жоспарларын іс жүзіне асыру мақсатында,

қазақтың оқымыстылары: Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатұлыларымен

бірігіп, газет шығару ісіне қажетті ең өзекті мәселелерді шұғыл шешуді

қолға алады. Олар баспасөзге аса қажетті қаражат көздерін, әрі ұлт газетіне

жазылушыларды ұйымдастырады. Ең бастысы, қазақ ұлтының тарихи ата-

уы – «Қазақ» атымен шығатын газеттің жазылым тілін анықтап та алады.

Бұл басылым қазақтың төл жазуымен шыққан тұңғыш газет болатын.

А.Байтұрсынұлы «...сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» де-

ген қағидасын әрбір бұратана халықтың ұлт болып қалыптасуындағы

ең өзекті мәселе» деп қарайды. Оны «Орынбор әм 10 пеуірал» атты

мақаласында талдап таратады: «...Тариқ жолына қарағанда келімсек жұрт

күшті болса, тұрған жұрт айақ асты болып азып-тозып жоғалмақшы.

Тұрғын жұрт күшті болса, келімсек жұрт сіңіп, тұрғын жұрттың түріне

түсіп, бөтендігі жоғалмақшы. Екеуі тең болса, бір-бірінен кем болмай, бірі-

біріне жем болмай, қатар тұрып күнелтіп, әр қайсысы өз алдына ұлт бо-

лып тұрмақ» - деп, ұлт күшінің қандай болу керектігін айтады [57]. Өз

жұртының елдігінің негізіне тереңдеп, «...Қазақ деген қашаннан өз алды-

56 Райхан Имаханбетова

на ұлт болып, Еділден Ертіске, Оралдан Ауғанға дейін тұтас тұрған қалық

еді. Арамызға әр түрлі жұрт кіріскенде солармен қатар, атымыз жоғалмай,

қазақ ұлты болып тұра аламыз ба?» - деп, араласқан ұлттар арасындағы

қатынас тілінде қазақтың жайы алдағы күнде қалай болмақ деген өзекті

мәселені көтереді [57]. «…Ұлттың сақталуына да жоғалуына да се-

беп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл. …Өз ұлтына басқа жұртты

қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады. Егер де біз

қазақ деген ұлт болып тұруды тілесек, қарнымыз ашпас қамын ойлағанда

тіліміздің де сақталу қамын қатар ойлау керек» - дейді [57]. Сондықтан

да әр тілдің айдауында жүрген өз ұлтына ең қажетті, аса зәру мәселе –

Қазақ әліпбиінінің таңбасын жасауды Орынборға келген бетте қолға

алған. Ол өзіне дейін түзілген кирил таңбасындағы қазақ алфавитіне

аса мойынсұнбайды. Қазақ жұртының төл, ана тілін бұзылмаған саф

қалпында сақтау үшін қандай таңбаны алу керектігіне үлкен мән беріп,

осы жолда бұрынғыларға ұқсамайтын төтеден соны жол іздейді. Өзінің

ұзақ жылдар бойғы мектепте бала оқытқан тәжірибесі мен ізденістері

барысында кирилше жазудың орыс патшалығы боданындағы қазақ ұлты

үшін тіл саясатындағы «тұсау», тіпті «бұғау» деп түсінеді. Бұратана

жұртқа қасақана енгізілген мәжбүрлі жазудан арылудың барлық амал-

тәсілдерін қарастырады. Ахмет сол себептен де жаңа әліпби таңдауға аса

сақтықпен қарайды. Қазақ ұлтының болмыс-бітімін жоғалтпайтын, оның

өзіне ғана тән табиғи дыбыстық ерекшеліктерін бере алатын, әрі исламды

«діл мен діннің лұғаты» деп зерделегендіктен, ол өз таңдауын араб графи-

касына жасайды. Сонымен қатар, ежелден қазақ жұртының қазақ болып

қалыптасуындағы келе жатқан қадим жазуындағы дала данышпандарының

көне зерттемелерін негізге ала отырып, ол өз таңдауын жұрт талқысына

Қазақ газеті арқылы ұсынады.

салып, дербестік әперу бақыты Ахметтің маңдайына жазылған тағдырдың

тауқыметті де ең үлкен сынағы болатын. Ахаң түрлеген ана тіліміздің ұлт

тілі ретінде мойындалуы оңайға түскен жоқ. Сан рет сүзгіден өтіп, талай-

талай талқыға түсті. Ілімі мен білімі озған елдердің ғалымдары да бодан

елдің болмысы бөлек баласының бойындағы «ұлттық бұлқынысты»

көрді. Дарын иесінің даралығын таныды, әрі үлкен сынақтан сүрінбей

өткенін мойындады.

Сөзіміз дәлелді болу үшін Ахаң әліпбиі туралы айтылған айшықтарға

жүгінелік. Мәселен, өзге ұлт өкілдері: А.Н.Самойлович «Байтұрсынов

Ахмет Байтұрсынұлы» (1919), Е.Д.Поливанов «Қырғыз-қазақ

жаңа (Байтұрсынов) орфографиясы» (1924), Н.Ф.Яковлев «Әліпби

құрылымының математикалық жүйесі» (1928) туралы ғылыми зерт-

теу мақалаларын жариялады. Ал 1930-шы жылы Мәскеуде жарық

көрген Әдеби энциклопедиясының 1-томына Ахмет туралы қысқаша

анықтамалық, 1931-ші жылы осы жинақтың 5-томына «Қазақ

(Байтұрсыновтық) әліпбиі» енді. 1967-ші жылы Нью-Йоркте жарық

көрген «Орталық Азия орыс билеген ғасырда» («Центральная Азия в

век русского правления» деген ғылыми-зерттеу еңбекте Америкадағы

Колумбия университетінің профессорлары: Эдвард Олуорд, Ян Муррей

Мэтли, Карл Х.Мэнгес өз шәкірттерімен бірлесіп, Орта Азия халықтары

мен қазақ халқының экономикалық, саяси, мәдени даму жолдары ту-

ралы – олардың ұлттық сезімінің оянуы, интеллектуальдық жағынан

өсуі, әдебиетінің дамуы жөнінде, әсіресе, әр халықтың осы үлкен саяси

істерде зор қызмет көрсеткен қайраткерлері туралы мол мағлұматтар

берген. Сол тұста өз елімізде «халық жауы» деп мансұқталып жүрген

А.Байтұрсынұлы туралы 16 беттік пікір білдіріп, онда оның саясат,

әдебиет, мәдениет майданындағы ерлік істерін ерекше бағалаған. 1974-ші

жылы түркітанушы А.Н.Кононов «Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы»

туралы ғылыми анықтамалық сипаттама жазды. 1985-ші жылы Оксфордта

шыққан «Казахи о русских до 1917 года» атты жинаққа М.Дулатұлының

Ахмет Байтұрсынұлы туралы биографиялық очеркі енді.

1919-шы жылы А.Самойлович «Литература Востока» атты басылым-

да «Литература турецких народов» (Түрік халықтарының әдебиеті) де-

ген мақаласында А.Байтұрсынұлының ғалымдық қайраткерлігі жөнінде

ғылыми анықтамалық сипаттама жасайды. Онда: «…Он – реформатор

орфаграфии казахського языка, основоположник его граматики и оснава-

тель теории казахской литературы» - дейді. Яғни, Ахметті қазақ тілі

орфографиясының реформаторы, қазақ грамматикасы және қазақ әдебиеті

теориясының негізін қалаушы деп нақты баға берді [58, 78-б.]. 1924-ші

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 59

жылы Е.Поливанов Ташкенттің «Бюллетень Среднеазиатского государ-

ственного университета» атты жетінші басылымында Қазақ жазуы (ор-

фография) мен таңбасының таласты мәселелері тақырыбы аясында Қазақ

әліпбиіне «Байтурсуновская графика» деген атау беріп, осы жаңа емле

туралы: «...эту последную форму, которую приняла казах-киргизская гра-

фика в 1924 году, (…) считаю уже не нуждающейся в исправлениях и пред-

ставляющей последний шаг в историческом формировании националной

графики, которым с полным правом могут гордиться киргизские деятели

просвещения – создатели реформы как крупным культурным завоеванием»

деп, тарих алдында әділетті бағалады [58, 53-б.]. Яғни, әліпби таңдаудағы

Ахметтің «төте жазуын» ұлттық таңбаның тарихи қалыптасуындағы ең

ірі мәдени жетістікке теңеді. Орыс ғалымының «...енді түзетуді қажет

етпейтін, тарихи тұрғыдан алғанда кемелденген, жетілген ұлттық гра-

фика» - деген ғылыми мәлімдемесі қазақтың жаңа қалыптасқан ұлттық

ғылымына зор мақтаныш әкелді. Ал тұлғаның замандастары: «...Ақаң

түрлеген ана тілі», «...Жаңа алфавит тіліміздің таза сақталуына,

...әлемдік мәдениетпен араласуға, ...халық мектептерінің өркендеу жолына

алып адым жасады» «Қазақ әліпбиі» мен «Қазақ тілінің дыбыс және сөз

жүйесі атты оқулықтарының өн бойына сыйғызған өзекті өзгерістерінің

өзі қазақ грамматикасына бөлекше реңк әкелді» деді. Олар сол тұста-ақ,

Ахаң әліпбиінің жұртшылық тарапынан зор қошеметке бөленгенін айтып,

жабыла ақпарат беттерінде жарыса жазды. Тіпті, осы төте жазуды негізге

алып, көрші елдердің қырғыз, әзербайжандар тағы-тағы басқалардың «тіл

көшін» түзегені тарихтан белгілі.

Сонымен, Орынбор қаласы – Ахмет Байтұрсынұлының ата бала-

сы емес, Алланың құлы адамзат баласының бірі «қазақ» деген ұлыстың

ісіне бел шешіп кіріскен кезеңінде пана болған рухани Отан. Бала оқыту

жүйесімен ерте таныс болған Ахмет, осы саладағы қажеттіліктерге де

ерекше назар аударған. Қазақ тілін зерттеуге кіріскені жөнінде былайша

баяндайды: «...По приезда в Оренбург стал заниматься, во-первых, иссле-

дованием казахского языка в фонетическом, морфологическом и синтаксиче-

ском отношениях, во-вторых, реформой казахского алфавита (не шрифта)

и орфографии в сторону упрощения; в третьих, очищением казахской пись-

менной речи от лексических засорений и синтаксических построений ее от

иноязычных влияний; наконец, в четвертых, перенесением прозы (деловой,

публицистической и научной письменной речи) с рельсов книжного языка на

рельсы живого разговорного языка через стилистическую обработку и че-

рез изобретения научных терминов из казахских слов. Все это проводилось

в жизнь через составляемые мною учебники и редактируемую мною тогда

60 Райхан Имаханбетова

газету «Казах». В этом направлении продолжалось моя работа вплоть до

1918 года» [12]. Шын мәнісінде, Ахмет әр тілдің жетегінде жүрген қазақ

жұртының төл жазуы – Әліпбиінің таңбасын түрлеп қана қойған жоқ,

оны бастауыш мектептің сыныбында қалай оқытып, қалай үйретудің әдіс-

тәсілдері қарастырылған арнайы оқулықтарды жазып шығарды. Сонымен

қатар, оқытушыларға ауадай қажетті көмекші нұсқаулықтарды да жазды.

Осылайша қазақы танымдағы оқулықтар тұңғыш рет ғылыми жүйеленіп,

қазақ тіл білімінің негізі болып қаланды.

Ғылым-білім туралы қайраткер: «...өнер турасында біздің жайымыз

...жарлының халі сықылды. Ғылымның жаңа жолын табуды іздемек түгіл,

тапқан ғылымға қолымызды жеткізерлік бізде ешнәрсе жоқ. Жұртқа ғылым

үйретумен, көрумен, білумен жайылады. Білімнің бас құралы – кітап. Қазақ

арасына білім жайылуына, әуелі, оқу үйрететін орындар сайлы болу керек,

екінші, білім тарататын кітаптар жақсы боларға керек һәм халық арасы-

на көп жайыларға керек» - дейді [59]. Міне, осы «керектердің» жолын-

да бірінші болып, тағы өзі өзгелерге үлгі-өнеге бола білді. Осылайша тіл

саласында оның алғашқы кітабы «Оқу құралы» қазақша алибфасы 1912-

ші жылы Орынборда жарық көрді [60]. Оқулықтың беташарына: «Ба-

лалар, бұл жол басы даналыққа, Келіңдер, түсіп, байқап қаралық та! Бұл

жолмен бара жатқан өзіңдей көп, Соларды көре тұра қалалық па? Даналық

– өшпес жарық, кетпес байлық, Жүріңдер іздеп тауып алалық та!» де-

ген тарту өлеңін береді. Кітаптың алғашқы сөзі Құран сөзімен бастала-

ды: «Би исми-иллаһи-рахмани-раһим». Балалардың оқуын қиындатпай,

қарапайымнан күрделіге бастап, бірінші әріпті алып, оның қатарына сол

әріптен басталатын, тұрмысқа қажетті сөзді тізбелейді, екінші әріпке де

дәл солай анықтама береді. Сонан соң тізбеленген сөздерді қаз-қатар,

ұзынынан тізіп, дауыстап оқуға әрі сол сөздерді жазуға дағдыландырады.

Таңбалар оқытылып болған соң ғана, оны жуан-жіңішке дауысты ды-

быстар мен дыбыссыз (қазіргі дауыссыз – Р.И.) таңбалар деп екі топқа

бөліп оқытуды ұсынған. Қазақ тіліндегі дыбыстарды игертіп болған соң,

шағын мәтінді танымдық тақырыпшалар топтастырылып, ол жаттығу

ретінде орындалған. Кейін бұл жұмыс ұлттық ғылымымыздың бастау көзі

болып, қазақ тіл білімі мен әдебиеттануының ғылыми заңдылықтарын

түсіндіретін теориялық еңбектер жазуға ұласты. Ал дәл сол кезеңде оқу

мен білімге деген құштарлық қарапайым жұрттың бойында ояна қоймаған

кенжелеу тұсы болатын, сол себепті де әдіскер-ұстаз баланың ұғымына

жеңіл қарапайым тәсіл дыбыстап оқыту әдісін қолданған.

Жалпы оқуға деген ұмтылыс, ел ішіндегі бала оқытудағы жәдиттік

ағым тек отаршылдық орыстандыру саясатына қарсы бағыттағы, өзін-өзі

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 61

ұлт ретінде сақтап қалу мақсатынан туған қарсылық болатын. Әрі оқудың

мұндай төте түрі жергілікті халықтың өз қаражатымен дербес өмір сүрді.

Өздеріне бағынышты жұрттың іліміндегі мұндай жаңашыл ағым билікке

ұнамады. Оның үстіне патша өкіметі ұлттық бұлқыныстың тұтануына

жол бермес үшін, мұсұлман мектептеріндегі екі ағым: қадим мен жәдитті

бір-біріне қарсы қойды. Орта Азия елдеріне жадиттік ағымды әкелген

татар ұлтының қайсар ұлы Исмайылбек Гаспаралы болатын. Бұл есім

мұқым түркі жұртына мәлім болғандықтан, оны таратып жатуды қажет

деп таппадық. Оның ағарту ісі саласындағы жаңа ағымы – жадидизмді

қолдаушылардың бірі Ахмет болды. Ол төте жазуды қолданып қана қойған

жоқ, қазақ ішіне қазақша болмыспен қалыптастырып таратушы, тіпті

іргесін қалаған негізгі көшбасшы болды. Міне, «Қазақ» газеті өмірге

келгенше, күрескердің қаламынан қамсыз жатқан қалың елінінің санасын

қозғау үшін насихат ретінде жазған мысал-өлеңдерімен қатар, «оқуы аз»

ұлтты сауаттандыру үшін түрлеген әліпбиі мен балаларды оқып-баулуға

арнайы жазған қазақша әлифбасы да шыққан болатын. Бұл жұмыстарға

жегілген маңдай тер қаншама десеңізші...

ХХ-шы ғасыр басындағы әлеуметтік ортада ресми іс жүргізу тілінде

қазақ ұлтының атадан балаға мирас болған өз атауы қасақана аталмай,

«қырғыз» аталып келгендігі қазақ оқығандарының жанын жаралауы

заңды да еді. Сол себепті де туған халқының төл атын қайта жаңғырту

мақсатында, олар ұлт баспасөзін «Қазақ» деп атады. Бұл жөніндегі жүрек-

зарын Ахмет қандас бауырларына: «...Аталы жұртымыздың, ауданды

ұлтымыздың әруақты аты деп, газетамыздың есімін «Қазақ» қойдық...»

дейді үнпарақтың беташарына берген үндеу-мақаласында [55]. Газеттің

қоғам өмірінде атқарар айрықша қызметі мен зор мәнін атап көрсетті.

Ол әлеуметке газеттің ең зәру межелі мақсаттарына тоқталып, бұқараға

басылымның қаншалықты қажетті екендігін саралап талдап береді:

«...Әуелі газета халықтың көзі, құлағы һәм тілі» деп бастайды арнау

сөзін [55]. Онан әрі бұқаралық ақпарат құралының әлеуметтік маңызын

шегелей түседі: «...Бүтін дүниа жүзіндегі халықтар... газета арқылы

...дүниада болып жатқан істер, сөйленіп жатқан сөздер пайдалы? Кімге за-

рарлы екендігін күні-бұрын біліп, пайдалы болса шаттанып, зарарлы болса

сақтанып тұрады. Екінші, газета жұрттың ылақбасына қызмет ететін

нәрсе. ...жұрттың білімді, пікірлі, көргені көп көсемдері, ...газета арқылы жол

көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады. Үшінші, газета ...білім та-

ратушы. Газетадан жұрт естімегенін естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте

білімі молайып, пікірі ашылып, парасаты жетікпекші. Төртінші, газета

халықтың даушысы. «Жұртым» деп халықтың арын арлап, зарын зарлап,

62 Райхан Имаханбетова

намысын жоқтайтын азаматтары газета арқылы халықтың сөзін сөйлеп,

пайдасын қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін шұқытпасқа тырыса-

ды» деп, толып жатқан ел үшін атқарылатын негізгі міндеттерді айқындап

көрсетеді [55]. Міне, «соқырға шам ұстатқандай», сауаты бар жанның

ешкімге соқтықпай, қоғамнан өз орнын, тиісті үлесін алатынын айтады.

Әлбетте, газет енді отырықшылыққа бет бұрған қазақ жұрты үшін ауадай

қажет аса маңызды басылым еді.

«Қазақ» газеті өмірге келгенге дейін де қазақ жұртшылығының

қажетін өтеген бірлі-жарым ескі жазумен шығатын мерзімді басылым-

дар болды. Атап айтсақ, «Түркістан уалаятының газеті» (1870-1882

ж.ж.), «Дала уалаятының газеті» (1888-1902 ж.ж.), «Айқап» жур-

налы (1911-1915 ж.ж.), «Қазақстан» (1911-1913 ж.ж.) және т.б. Бұл

басылымдардың кейбірі орыс патшалығы үкіметінің тарапынан арнайы

шығарылғандықтан, үнпарақтың мақсаты билеушілердің ел басқарудағы

түрлі заңдарын, әкімшілік ережелерін бұқараға жеткізумен шектелді. Де-

генмен әкімшілік басылым беттерінде аракідік халық ауыз әдебиетінің

нұсқалары, әлеуметтік мәні бар мақалалар жарияланып отырған. Бірақ,

бұл газеттер орыс билігі боданындағы қазақ елінің «қарапайым бұқара

жұртшылығының жоқшысы, іздеушісі» дәрежесіне көтеріле алмайды.

Сондықтан да қазақ елінің қарапайым жұртшылығы өзін қолдайтын,

әрі қорғайтын, керек кезінде ақылшы боларлық газетке сусаулы еді.

«Іздегенге – сұраған» дегендей басылым дер кезінде дөп түсіп, елдің

көзайымына айналды. Тіпті, сусаған елдің шөлбасары «Қазақ» басы-

лымы болды. Бір ғажабы, сол тұста ақпарат құралдарының тараты-

лу жылдамдығы қазіргідей пошталық құралдармен жабдықталмаған

болса-дағы, газет қолдан-қолға, елден-елге, ұшқан құстай тез тарап

отырды. Осылайша дала мен қала арасында байланыс орнап, қарым-

қатынаста болды. Қала өмірі арқылы отырықшылықтың не екенін түсіне

бастаған дала адамдары, енді қаланың басында болып жатқан қандайда

жаңалықтарға құлақтарын түріп, елеңдеуді әдеттеріне айналдыра баста-

ды. Ал қыр даласына сағындырып жеткен «Қазақты» ауылдағы бірлі-

жарым сауаты бар қазақ шұқшия, бар өнерін салып мәнерлеп оқыса,

қалғандары «құлаққа ұрған танадай» тапжылмастан, тыңдайтын еді.

Онан соң естігендерін бірімен-бірі жарыса ауылдан-ауылға бетті өпкен

самал желдей тарататын.

Қырғыз атанған ұлтының төл атауы «қазақ» қайта жаңғырып,

қырдағы елдің ішін кезген «Қазақ» газетінің бетінде көтерілген өзекті

мәселелерге ыразы болған данышпан ақын Абай Құнанбайұлының неме-

ре інісі әрі рухани қаламдас шәкірті Шәкәрім Құдайбердіұлы басылымға

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 63

жетекшілік еткен Ахметке ағалық қамқорлығын білдіріп, ақ батасын

өлең арқылы жолдайды:

«Дүниеге келді бізден бір талапты ұл,

Ер жетсе бар қазақтың басшысы бұл.

Бөгеттен ауру-сырқау аман сақтап,

А, Құдай! Құтты, өмірлі, бақытты қыл!

Үмітті Орынбордан бала туды,

Қолына жарық сәуле ала туды.

Мақсаты: қараңғыда жүрген халқын,

Ойлайды тура жолға қаратуды.

Күтіп ем туа ма деп көзім сүзіп,

Бұл кезде кетіп едім күдер үзіп.

Хабарын «Уақыттан» білгеннен соң,

Тірілді өлген үміт қаным қызып.

Көп қайғы болды бүгін ұмытылғандай,

Бейнеттен бір зор ауыр құтылғандай.

Жақындап жан шығарға шөлдегенде,

Құмартқан сусын бейне жұтылғандай.

Қайғысыз жас жігіттей бола қалдым,

Бір тамшы қарлығаштың суындай ғып

Алуға жылдық «Қазақ» ақша салдым.

Табармын шамам келсе тағы жолдас,

Қам қылмай, қартайдым деп жатып болмас.

Үмітті жаңа туған жас баланы,

Ағайын, қырғыз-қазақ, түгел қолдас!

Ойлама, газет бізге не керек деп,

Газетсіз ел жаны жоқ, өлгенге есеп!

Көл болар көп түкірсе деген кәні,

Кетпей ме бір тоқтыны қасқыр да жеп?».

[61; 62, 27-б.].

Міне, осылайша қазақ елінің шығысы мен батысына, солтүстігі мен

оңтүстігіне тараған газеттің жанашырлары мен жанкүйерлері табылды.

64 Райхан Имаханбетова

Ел ішіндегі ағайын-туғандар, жегжат-жұражаттар қуана қолпаштап, жаңа

ұшқан «Қазақтың» қолтығынан демеп, бойына күш-қуат берді. «Қолына

жарық сәуле ала туған» Ахмет, Әлихан, Міржақыптар ел ағаларының

үмітін ақтады.

Өткен тарихты білу – ұрпақтың міндеті. «Өткенсіз – бүгін, бүгінсіз

– келешек жоқ» деген бабадан қалған қағиданы адамзат тіршілігіндегі

шартты ұстанымдардың бірі деп қарау қажет. Жұртымыздың ұлт болып

қалыптасқан күнінен бастап, «қазақ» деген атаудың қайдан шыққаны

ғасырлар бойы зерттелуде... Бұл туралы әр түрлі пікірлер мен қилы

тұжырымдар айтылып келеді. Ұлттың атын айшықтайтын, әлқиссадан

келе жатқан осы «қазақ» атты атауымыздың ғасыр басында қасақана

бұрмаланып, «қырғыз» атанғанын, ал қырғыз ұлтының «қара қырғыз»

аталғанын мұрағаттардағы деректерден біліп, «қысастықтардың» қыртыс-

қатпарына ұрпақтардың қай-қайсысы да үңілген... Міне, сондай кезеңде

Ресей патшалығының, нақтырақ, орыс шовинистерінің бұратана халыққа

жасаған саясатынан тайсалмаған ерен ұлдары: Ахмет Байтұрсынұлы,

Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатұлы сынды ақиық перзенттері тірліктің

тарих атты күрделі сахнасына қасқайып қарсы шығып, ұлт мүддесі үшін

күресуде үлкен табандылық танытты.

Күрескер-ағартушы: «...сөздің ең ұлысы, ең сипаттысы – тарих.

Тарихтың қызметі – бүтін адам баласының, яки бүтін бір жұрттың, иә

бір таптың өткен өмірін болған күйінде айнытпай айту» - дейді [63;

64, 215-б.]. Осы қағиданы ұстанғандықтан олар «Қазақ» газетін жеке

бастарына түскен қандай қиын-қыстау заман болса да «жоқтан бар жа-

сап» шығарды... Бұл олардың әу бастағы шыққан тегі, түп қазығы – баба-

лар жолын ұлықтаған ұрпағының тарихи төл атын қайтарудағы тұңғыш

жемісті қадамдары еді! Осындай қаскөйліктің нәтижесінде «ұлы

жұрттың» өңешіне жұтылмай, сол уақыттан-ақ, қазақ өз алдына ұлт

екендігін көрсетіп, төңірегіне таныла бастады... Қазақ ұлтының тәуелсіз

ел ретінде қалыптасуы үшін ұлттың керегін жоқтаған қазақтың зиялы-

лары «жер, тіл, діл, дін» үшін қарақан басының қамын ұмытып, қасық

қанын да сол ұлт мүддесі үшін пида етті. Бірде «Алаш» атанған, бірде

«Қазақ» атанған ұлтымыздың төл атауының ұрпақтан-ұрпаққа ұласуы

үшін қаншама күш жегіліп, қаншама қан төгілгеніне тарих бетіндегі

«қаралы күндер» куә...

«Қазақ» басылымын шығару үшін басын бәйгеге тіккендердің

бірі –Міржақып Дулатұлы. Оның да Ахметтің «Қырық мысалымен»

қатар шыққан «Оян, қазақ» атты жинағының ел ішіне тез таралып,

марғау жатқан қыр қазағын қозғағаны ел билеушілеріне ұнамайды.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 65

Ахметті абақтыдан босатқанымен, қазақ оқығандарының басын

біріктірмес үшін, Әлихан мен Міржақыпты да сан түрлі сылтаумен Се-

мей түрмесіне қамайды. Бірақ, патша үкіметі шабармандарының олар-

ды тұншықтырғысы келген қитұрқы саясаты іс жүзіне аспай, қапастағы

қос тұтқын бостандыққа шығады. Түрменің тар қапасы Міржақыптай

жалынды жасты жасыта алмайды, керісінше оның ұлт жұмысына деген

құштарлығын арттыра түседі. Азаттыққа шыққан Міржақып өзінің ру-

хани ұстазы, әрі жерлес ағасы Ахметпен «ел жайы, оның келешегі үшін

не істемек керек» деген маңызды мәселенің басын ашып алмақ ниет-

пен шұғыл жолға шығады. Қазақ ішіне аты «Оян, қазақпен» жайылған

Жақаңды, ат басын тіреген ауылдардың атқамінерлері табанын жерге

тигізбей, құшақ жая қарсы алады. Әрі абақтыдағы азапты күндердің

«сызын» ұмыттыру мақсатымен «қазақ жоғын іздеген жолаушыға» сәт-

сапар тілеп, үлкен құрмет көрсетеді. Қазақ деген әз ұлтына сөз арнаған

«қайсар ұлдың орта жолда аптығып, сағы сынбасын» деген ел шонжар-

лары, оның қанжығасына қомақты қаржы жинап береді. «Көп түкірсе –

көл» демекші, әп-сәтте мол қаржыға малынған Міржақыптың бұл ақшаны

қалай жұмсаса да қайда жұмсаса да еркі өзінде еді. Тіпті, қарақан басының

қамына жаратса да, оған «әй дейтін әже, қой дейтін қожа болған» жоқ...

Бірақ, «жалғыз жортқан жолаушының жолдасы – қыдыр» дегендейін,

Жақаңның да жалғыз мұңы – ұлттың бұлыңғыр келешегі не болады де-

ген толғақты мәселенің Қыдыр атадай қыр соңынан қалмағанына талай

айдың жүзі болғандықтан, бұл ақшаны қайда жұмсауды да жоспарлап

та қойды. Сан жылдардан бері саналарында жүрген ұлт басылымын

шығарудың сәті осы деген Міржақып алып-ұшып, ағаларының жанына

жетеді. Қазақ газетінің «бірі – идеологы, бірі – ар-ожданы, бірі – мото-

рына» айналған үш арыс барлық тапқан-таянғандарын ортаға салып, ұлт

үнпарағын үнемі шығарып тұрды.

«Жақсы хабар қашанда жан-жағына жарыса, жайыла тарайды»

демекші, Арқаның бетпақ даласы түу-у Торғайдың сар даласына жеткен

«Қазақ» газетін көргенде, бұрыннан Ахметтің атына әбден қанық, әрі

оның әрбір ісін алыстан қадағалап, сыртынан сүйсініп, тілекші болып

отыратын

ауылдың тума талант, дарынды ақыны Сейдахмет Бейсенұлы

да ертеректе Ахметке арнаған өлеңін есіне алып, бір марқайып қалады.

Бұл өлең – Торғай жұртшылығына кең жайылып, ел жадында мәңгіге жат-

талып қалса керек. Кеңес үкіметінің әкімшіл-әміршіл жүйесі қазақ жерін

билеген тұста «өздерінің топырағынан ұшқан Ұлар құстай ұланын»

ұлықтай алмаған жұрттың жады да бірте-бірте көмескілене береді.

Кезінде бұл өлеңді жатқа соғатын қарттардың қатары да сирейді. Десе де

66 Райхан Имаханбетова

«ел іші – шежіре» демекші, Ахаңа деген сол бір арнауды ұмытпаған екен

артында қалған ұрпақ. Ел жадында жатталған С.Бейсенұлының өлеңінен

бұл күнге жеткен нұсқасы мынадай:

«...Зейінді, зердесінің ұясы бар,

Құдайдың өзі әкеліп құя салар.

Ғылымның жан білмейтін құпиясы,

Басына баянды етіп ұя салар.

Өлеңі бұғалыққа бағынбаған,

Толқындай бұйраланып ағындаған.

Ақыннан Жұмабайдай фатиха алды,

Құранның шындығындай дарынды адам.

Бақ қонды оннан жаңа асқанында,

Асарсың өнердің сан асқарында.

Жарқырап әлі бір күн тұрарсың сен,

Жұлдыз боп қазағымның аспанында...».

Ахаң бойындағы ерен екпін мен қасиетті құдіретті байқаған Сейдахмет

ақынның көрегендігіне қалай таңданбассыз?! «Құранның шындығындай да-

рынды адам», «Жарқырап әлі бір күн тұрарсың сен, Жұлдыз боп қазағымның

аспанында» деп қалай дөп басып айтқан десеңізші! Өмір жолы ауыр

тауқыметке толы болса да, қиындыққа мойымаған Ахмет қылшылдаған

қырық жасында ұлтының қажетін өтеп, мұқым қазақ жұртына керекті

істің басынан табылып, қашанда ұлтымен бірге болды.

Жалпы, адамның болмыс-бітімі, оның бойындағы ерекше қадір-қасиеті

Алланың құдіретімен жаратылатыны хақ! Десек те, адамның кіндік қаны

тамған туған топырақтың да киесі баршылық-ау! Шежірелі қарт Торғайдан

шыққан текті ұлдардың ХХ-шы ғасырдағы заманынан оза шапқан дарабо-

зы да Ахмет еді! Оның уызынан жаратылысы өзгеше болғаны соншалық,

ол ел ішіндегі болмысы бөлек, көнекөз қариялардың көзайымына ай-

налды. Оны ақындықтың аулына баулыған, қазақтың құдіретті екі шекті

қара домбырасына үйреткен, ел ішіндегі ертеден келе жатқан қиссаларды

зейініне құйған, сөз баққан қазақтың нақылдарына, мақал-мәтелдеріне,

әдет-ғұрыптарына тәнті еткен арқалы Арқа жерінің данагөй ақсақалдары

екені де даусыз. Ежелгі Торғайдың «құнарлы топырағынан қуат алған, сол

елдің аузы дұғалы әнші-композиторы Есенжол Жанұзақұлы өзінің жан

жолдасына айналған, қадір тұтар қасиетті қара домбырасын өкшесін ба-

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 67

сып келе жатқан жерлес інішегі Ахметке ырым етіп, сыйға тартқан» дейді.

Бұл туралы ел жадында жатталған өлең мынадай:

«...Беремін саған сеніп домбырамды,

Төгілтіп тербеу үшін қоңыр әнді.

Қамшылап тор шолағын жүре бермей,

Ағаң да әлі бір күн болдырады,

Сонда сен айтқанымды жалғарсың да,

Шығарсың Ұлытаудай талғар шыңға.

Домбыра қағысың мен аққу үннен,

Тыңдаушы Есенжолды аңғарсын да...».

Мінекей, ылқым заманнан «халық айтса, қалт айтпайды» дейтін

қанатты сөз, қара халықтың қазанынан қайнап шыққан бабалар даналығы

осындайды ишара етсе керек. Есенжолдай шежіре-қарттың сөзін Алла

«әумин» деді ме, кейін Ахметтің музыка саласынан арнайы алған кәсіби

оқуы болмаса да, қазақтың қара домбырасында шебер ойнайтын дәрежеге

жетеді. Ахаңның күмбірлеген домбырасынан төгілген өлең-жырлар,

кейінірек Затаевичтай заңғарға жолығудың сәтін салады. Жаңалыққа

жаны үйір Ахмет қазақ ұғымына мүлдем жат, бірақ ауадай қажет өзінің

әдебиеттанымында айтатын бес өнердің бірі – әуез (еуропаша – музы-

ка) өнерінің тылсым иірімдерін де игеріп алады. Ахаң қазақтың киелі

қара домбырасымен қатар, еуропалық музыка аспаптары: күйсандық пен

скрипкада да шебер ойнаған.

Негізінен, Ахметтің шыққан тегі өз әулетінде де тума талант, дарын

иелері бар деседі, торғай жұрты. «Өз әкесі Байтұрсын мен оның бауыр-

лары ән-күйге жақын, домбырада шебер ойнайтұғын» дейтін деректер

жеткілікті. Тіпті, суырып салма ақындықтарымен қатар, айтыскерліктері

де болған дейді. Осыған қарағанда, зерек Ахметтің құйма құлағына

бала күнінен дала әуенімен қатар, ата-баба бойындағы асыл қасиеттер

де қонса керек. Тек, патшаның сұрқия саясаты мен аяр айдауылдары,

бала Ахметтің «Байтұрсындай аяулы әкенің аясында жетіліп-өсуіне,

қамқорлық көруіне мүмкіндік бермеген». Ел ішінде «әкең өлсе де, оның

көзін көрген өлмесін» дейтін аталы сөз бар. Бұл пәлсапалық толғамның

мәні тереңде жатыр. Ахмет те байсалды Байтұрсынның жомарттығын

көрген ел жайсаңдарының жанына еріп, ер жігітке ауадай қажет «сегіз

қырлылықтың» қисынын меңгеріп, жан-жақты болып жетілуге бар

болмысымен ұмтылған. Игі жақсылардың бойындағы асыл ғадеттерді

68 Райхан Имаханбетова

үйренуге асық Ахметтің, шындығында нағыз адам болып қалыптасуының

негізі де топырағы құнарлы қазақы ауылдағы ақылман аналар мен кемеңгер

аталардың тағылымы болатын.

«Қазақ» газетінің ұлт тағдыр-талайының толғақты тұсында шығуы та-

лай адамдардың күпті болған көңіліне демеу болып, жүректеріне қозғау

салған. Буыны бекімеген басылымға бақ қонуын тілеушілердің бірі –

Ғабдылрахман Ғабдолланың «Орынборда шығатын «Қазақ» туралы»

деген өлеңі Айқап журналында жарияланады:

Табылмас пайда, қазақ, надандықтан,

Үйренбей өнер-ғылым бізге жоқ таң.

Үйретер жөн-жолбасшы көрінбей тұр,

Тоқтады шыға беріп «Қазақстан».

Бұлбұлға қарға дауысы ұнамас біл,

Қазаққа көрінбейді-ау «қазақсыз» таң.

Таршылық басыңызға көп келген жоқ,

Тап еркін болмасаң да қолың бостан.

Тырысып қайыр іске тату болып,

Құдайдың жаңылмалық жолын қосқан.

Анықтап қазақ қалін «қазақ» білер,

Бұл сөзге құлағыңды сал көп туысқан.

Адаспай жарық күнде жол табайық,

Біз бүйтіп болмайық ел береке ұшқан.

Майданға көп талапкер шыға алмай тұр,

Жарлылық әр тараптан бізді қысқан.

Тілегім шықсаң «Қазақ» ғұмырлы бол,

Аман бол қауіп-қатер, қорқыныштан.

[65, Б. 41-43; 66, Б. 169-170. 1913].

Ғ.Ғабдылрахманұлы қаламының қарымын батыра отырып, қазақ бауыр-

ларына «енді өмірге қадам басқан «Қазақ газетінің қолтығынан демейтін

күш, қамқор бол, қазақтың қалін тек қазақ ғана күйттейді. Жарлылық

қысып тұрған таршылық заманда, бірауыздан ынтамақта болайық» дегенді

ишара етеді. Өлең авторы ««Қазақ» газетін жөн көрсететін жолбасшы

болады» деп үлкен үміт артады, ертеректе шыққан «Қазақстан» газетінің

ғұмыры қысқа болғанын, қазақ ішіндегі бірлік-береке, ынтымақтың бол-

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 69

мауынан деп, өкінішін білдіреді. Ендігі жерде «Қазаққа» тек іштен кесе-

патты жау шықпаса екен деп тілейді.

Шындығында, Ресейдің отаршылдық жүйесі дәуірінде өмірге кел-

ген «Қазақ» басылымының көтерген жүгі өте ауыр болды. Таралымы

бірде күрт өсіп, енді бірде қаражаттың тапшылығына байланысты төмен

құлдыраса да, газет бетінде ең өзекті мәселелерді көтеріп отырды. Мәселен,

патшалық Ресейдің аграрлық саясаты мен олардың қазақтың жеріне қоныс

аудару қозғалысындағы көздеген мақсаттары жөнінде сондай-ақ, Ресейдің

шетел мемлекеттерімен қарым-қатынасындағы өз елінің әл-ауқатын

көтеру үшін дамыған елдердің жаңалығын жатсынбай қабыл алуы туралы

ақпараттық мәліметтер жариялайды. Қазақтың шұрайлы жерлеріне орыс

мұжықтарының қасақана қоныстандырылып отырғанын аңқау елге аңдату

мақсатында, «Жер мәселесі» (№10, 12 сәуір 1913 ж.), «Жер жалдау жай-

ынан» (№34, 16 қазан 1913 ж.), «Көшпелі һәм отырықшылық норма»

(№20, 29 маусым 1913 ж.), «Қазақ һәм жер мәселесі» (№54, 16 наурыз

1914 ж.), «Жер сату» (№188, 8 шілде 1916 ж.), «Жер турасындағы

телеғырам» (№227, 26 сәуір 1917 ж.), «Жерді қалай бөлу?» (№228, 3

мамыр 1917 ж.), «Жер комитеттерін жасау керек» (№231, 27 мамыр

1917 ж.) тағы-тағы осы сынды өзекті мақалаларды елге жеткізуде «ма-

саша» ызыңдап, қажымай еңбек етеді. Ел тұрмысындағы әлеуметтік-

экономиканың дамуына ықпал ету үшін ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп,

сауда саласындағы пайдалы әдістермен жұртшылықты жіті танысты-

рып отырған. Сондай-ақ, қазақ ұлтының қалыптасу тарихындағы сәулет,

сымбат, кескін, әуез өнерлері туралы танымдық мақалаларымен қоса, ел

ішіндегі әдет-ғұрыптар мен ойын-сауықтар, дін мәселелерін де дүркін-

дүркін көтеріп, ел назарына ұсынған. Ал бұратана жұрттар санатындағы

ұлтымыздың мәдениеті мен әдебиетіне ерекше ден қойған. Оқу-ағарту ісі,

ұрпақ тәрбиесінде мектептің ең қажетті құралы оқулықтарды жазу мен

газет-журналдар шығару мәселелері жөнінде пайдалы кеңестерді жария-

лап, қажетті жерінде ел талқысына салып отырады.

Айналасы 5-6 жылдың ішінде ұзын саны – 265 нөмір жарық көрген

Қазақ басылымы қыр даласының шет аймақтарынан бөлек, Ресейдің –

Петерборына, Қытайдың – Шәуешегіне, сонымен бірге Түркияда тұрып

жатқан қандастарымызға да тарап үлгереді. «Қазақ» газетінің ғұмыры

бес жыл болғанымен, ұлт өміріне үлкен өзгеріс, ұлы серпіліс әкелді. Осы

уақыт аралығында газет бетінде көтерілген кейбір саяси тақырыптағы

мағлұматтар үшін, оның басшысы Ахмет Байтұрсынұлы бірнеше рет

абақтыға қамалады. Әлбетте, қазақ тілінде шығатын газет бетіндегі мате-

риалдарды «орыстілді» адамдардың ұқпайтыны түсінікті. Бірақ, мұның

70 Райхан Имаханбетова

да айла-шарғысын патша үкіметінің отаршыл саясаты сұрқиялық жолмен

шешіп те алады. Мұрағат деректеріне сүйенсек, сол тұстағы Баспасөз ісі

жөніндегі бас басқарманың графы Сергей Сергеевич Татищев жан-жаққа

құпия өкімдер мен бұйрықтар беріп, «Қазақ» газетінде жарияланған сая-

си ахуалға қатысты мақаланы мұқият-тексеріп отыруды, өз жансыздарына

жүктеп те үлгереді [67]. Граф Татищевке «тыңшылықты» тыңғылықты

атқаруды қатаң тапсырған Орынбор Ішкі істер министрлігінің губернато-

ры, генерал-лейтенант А.Сухомлинов болатын [68].

Мұндай жымысқы жұмысты жүргізу Торғай облыстық басқармасының

тілмашы, татар тіліндегі мерзімді баспасөздерді бақылаушы Мұхамедияр

Тұңғаншин мен Ғабдулрахман Машиев сынды өз ішімізден шыққан

«қандас-көсеулерге» жүктеледі [69]. Яғни, орталықта отырып-ақ, айнала-

сын отап, басуға әбден төселген билік, тіміскілеуді ешбір қиындықсыз «аз-

маз берген лауазымын пұлдап», ақша десе «арын сататындар» арқылы

іске асырып отырған. Газеттің 1914-ші жылы 75-80-ші нөмірлерінде

жарияланған жалғасты материал «Закон жобасының баяндамасы» деген

мақаланы орыс тіліне аударып, оның жанына түсініктемелік жазбасын

қоса тоғытқан Тұңғаншин таудай істі тындырғандай «өзі суын бірге ішкен

құдығына түкіріп» шенеуніктердің «шапағатына» бөленеді [70]. Ал

«іштен шыққан жау жаман» демекші, араларындағы арамзаның құлқын

аңдамаған ақкөңіл Ахметтерге, осы бас мақала үшін «1500 сом айыппұл

немесе үш ай түрмеге жабуға» үкім кесіліп, «істі» болып шығады. Жарық

көргендеріне жыл асса да, буыны беки қоймаған басылымның ахуалы

мұндай қаражатты өтеуге мүмкіншілігі болмайды. Айыппұлды төлемеген

Ахметті қазанның 20-сы күні кешкі сағат он шамасында абақтыға

отырғызады. Самарада жүріп суыт хабарды естіген Әлихан Бөкейхан орай-

ын тауып, оны абақтыдан шығарып алады. Бірақ, ел арасындағы опасыз

сатқындардың салдарынан, мұндай жағдайлар жиі қайталанып отырады...

Ахаңдай ел ағасының басына түскен абақтысының азабын ұмыттырып,

қолдау көрсету мақсатында жас ақын Сұлтанмахмұт Торайғырұлы мына-

дай өлең арнайды:

«...Бағаң жоқ көр соқырдың көз алдында,

Мұңыңды жылап шақшы өз алдыма:

Гауһар тұрсын, айырып алтыныңды,

Аузына керек тас деп бір алды ма?

Өткірсің наркескеннің алмасындай,

Жүйріксің «полный ходтың» арбасындай.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 71

Сен сұңқар, көңілі соқыр, сенімен қас,

Өзінің болмады деп қарғасындай.

Сен сонда сүйкімдісің қарқылдасаң,

Қарқылды қарғалықпен ар қылмасаң.

Оларға сенен жексұрын ешнәрсе жоқ,

Сұңқардай көктен шүйгіп жарқылдасаң.

Мақтасаң қарғалардың жеген боғын,

Кешегі өлексемен қарны тоғын.

Мінеки сөз мынау да ен мынау деп,

Тартып алар кезеніп тұрған оғын».

[71, 14-б., Б. 88-89. 1914].

Сұлтанмахмұттың мұнан басқа ел ағалары бастаған үнпараққа

қуанышын білдіріп, құтты болсын айтқан өлеңі, сондай-ақ ел ішіндегі

өзекті мәселелерді көтерген мақалалары осы ұлт басылымында жарияла-

нады. С.Торайғырұлы шығармалары ішінде Алаш зиялыларын мадақ тұтып

жазған 140 шумақтан тұратын «Таныстыру» поэмасының әдебиеттану

ғылымында алатын мәні зор. Қара қазақ пен оқығанды бірі-біріне сауал

қойдыру арқылы өрбітетін бұл туындының тағылымы мол. Мәселен,

халықты соңынан ерткен ел адамдарын қара қазақтың танымымен си-

паттап, таныстыруы, бұқараның көш бастаған ерлеріне деген құрметі

мен сүйіспеншілігінің шынайылығын паш еткендей. «Туғанда Құдай иіп

мұндай заман» деп басталатын, жыр жолдарында Алаш арыстарының игі

істерінен хабар беретін мынадай иірімдер бар:

«...Басында ол қарағым тұр ғой дайын,

Тек ұзақ өмір берсін бір Құдайым.

Дулатов, Байтұрсынов, Бөкейханов,

Білемін бұл үш ердің айтпай жайын.

Кешегі қара күнде болмап па еді,

Бірі – күн, бірі – шолпан, бірі – айым.

Солардан басқа кеше кім бар еді,

Қазақ үшін шам қылған жүрек майын», -

дейтін Сұлтанмахмұттың мұқым жұртқа тұлғаларды таныстыруды

осы үш ерден бастауының өзіндік сыры, тарихи негізі бар еді. Бұл өлең

72 Райхан Имаханбетова

1917-ші жылы Абай елінде Әлекең бастаған Ахаң-Жақаңдар Семейге

«Алашорда» сиезіне барғанда қазақ оқығандарына арналып жазылып,

1918-ші жылы «Сарыарқа» газетінде жарияланады [72]. Өкініштісі,

сырқатынан ғұмыры ерте үзілген жалынды ақынды, оның отты жыр-

ларын жоқтаған жазушы Жүсіпбек Аймауытұлы: «...ақын елінің тілі

ғой, адал туған ұлы ғой, бүлк-бүлк еткен жаны ғой, жанын жеген ары

ғой, айта алмай жүрген зары ғой. Жаннан, ардан безбесе, ақынын қандай

ел қастерлемесін» - деп, 1926-шы жылы «Еңбекші қазақ» газетіне

«Сұлтанмахмұт Торайғырұлының сөздерін жинау науқанына ат

салысыңыздар» деген ашық хат жазады. Кейін ақынның 1933-ші жылы

Қызылорданың баспасынан «Толық шығармалары» жинағы шығады,

Ахметтің «Масасына», Алаш арыстарына арнаған поэмасы осы кітапқа

тұңғыш рет енген.

«Қазақ» газетін нақақтан қаралаған негізсіз жалалар Ахаңдардың

ыза-ашуын тудырады. Ол шұғыл түрде Орынбор губернаторына, Ішкі

істер министріне, Сенатқа газетте жасалған қысастықтың жалған екенін

айтып сауалхат жолдайды [73]. «Үмітсіз – шайтан» демекші сауалы

еленіп, ол айыппұл төлеуден босатылады. Ал кейбір тұстарда мұндай

келеңсіздіктерден құлағдар оқырмандар, газетке салынған айыппұлдарды

«ел ішінен жабыла сауын жинап», әйтеуір басылымның орта жолдан

үзілмеуіне бар жағдайды жасайды. Мәселен, газеттің 91-ші санындағы

«Бұ қалай?» деген өзекті мақала үшін «А.Байтұрсынұлын екі ай түрмеге

отыруға немесе 50 сом айыппұл төлеуге» үкімет тағы өкімін шығарса,

1916-шы жылғы ақпан айының 9-ы күнгі 168-санында газетте басылған

«Жер мәселесі» туралы Ахмет Байтұрсынұлына 1500 сом айыппұл

төлету үкімі, бұған наразылығын білдірген редактордың Сенатқа арыз

беруі туралы ««Қазақ» ісі сенатта» деген мақала жарияланады. Кезекті

нөмірдің бірінде М.Дулатұлы «Сенатта бұзылған үкім» мақаласын ішкі

хабарлар айдарымен жариялайды. Онда: А.Байтұрсынұлына 50 сом

айыппұл төлеу бұйрығын сенатта қайта қарап, бұзғаны жазылған [74].

Басылым бетінде жарияланған мақалалардың басым көпшілігі,

сол тұстағы қазақ зиялыларының көшбасшылары Әлихан, Ахмет,

Міржақыптар бастаған: Ж.Ақбаев, А.Бірімжанов, Ш.Құдайбердіұлы,

Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгірұлы,

М.Оразаев, С.Дөнентаев, С.Торайғырұлы, А.Баржақсин, Қ.Болғанбаев,

С.Шорманов, Қ.Қоңыратбаев, Б.Серкебаев, М.Тынышбаев, М.Сералин,

Ж.Сейдалин, М.Шоқаев, Ғ.Қарашев, Р.Мәрсеков, Ә.Ермеков, Жиһанша

мен Халел Досмұхаметовтар, О.Әлжанов, С.Кенжин, Нұрғали мен

Нәзипа Құлжановтар, Х.Ғаббасов, Қ.Жұбанов, И.Әлімбеков, М.Әуезов,

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 73

Ж.Тілеулин, Н.Төреқұлов, Ж.Жәнібеков сынды таланты ұлдарының

қарымды қаламдарының қарқыны болатын.

«Қазақ» газетінде Ахметтің қазақ балаларының сауатын ашу үшін

жазылған оқулықтары жөнінде танымдық мақалалар жарияланып отыра-

ды. Онда сауат ашудағы жаңа тәсілдің тиімді жолдары сөз болады. 1913-

ші жылы ақпанның 2-і күнгі 1-ші санында «Оқу құралы» (1912) қақында,

1914-ші жылы 50-ші санында «Маса» жинағының екінші рет басылуы,

сәуірдің 23-і күнгі 59-шы санында «Тіл – құралы» туралы (Авторы

М.Дулатұлы) ақпараттық, танымдық мәліметтер береді. Қазақ бала-

ларын сауаттандыруда оқытылатын кітап тапшылығы, тіпті жоқ екеніне

алаңдаған ағартушы Ахмет бастауыш мектептерге арналған негізгі және

көмекші оқу құралдарын жазып шығаруды да қолға алады. Ұлт мектебінің

негізі болып табылатын Қазақ тілі пәнінің арнайы оқулықтарын кезең-

кезеңге бөле отырып, сатылай жасайды. Тілді оқытатұғын 1914-ші жылы

Орынборда жарық көрген «Тіл – құрал» кітабының 1-ші жылдығын:

«Дыбыс жүйесі және оның түрлері» десе, 2-ші жылдықты: «Сөз жүйесі

және оның түрлері» (1915), 3-ші жылдықты «Сөйлем жүйесі және оның

түрлері» (1923) деп тыңнан жол салып, іс тәжірибеде оқытылатұғын

тілдің анықтамасы, ережелері мен қисындары, оны дағдыландырып

үйрететін түрлі жаттығуларды құрастырды. Ағартушы кітап жазу ісіне

кенеттен келген жоқ. Ол бұл жолға қазақ арасындағы ұзақ жылдардан

бері артта қалып келе жатқан «кенже сала» деп аса үлкен дайындықпен

кіріскен. Ол өзге тілден енген бөтен сөздерді қал-қадірінше қазақша

қалыпқа түсіріп отырған.

«Қазақ» газетінің 1914-ші жылы мамырдың 17-і күнгі 62-ші санын-

да осы нөмірден бастап басылымның уақытша редакторы Міржақып

Дулатұлы болатынын хабарлаған... Әлбетте, баспа жұмысында ғана

емес, ұлт игілігі үшін жасалатын барлық жұмыстарда араларындағы жас

айырмашылығының алшақтығына қарамастан, көзқарастары бір жерден

түйіскен ағалы-інілі жандардың бір-біріне деген сенімі риясыз болатын.

Бірі – аға болып ақыл-кеңесін аямаса, екіншісі – іні болып тыңдай білді. Әрі

олар айналасына ұлттың келешегі үшін жұмыс жасайтындарды жинады. Өз

алдына дербес ел болудың өздеріне оңайлықпен келмейтінін білсе де, ке-

лешек ұрпақ үшін тәуекелге бел буған олар, ұлттықтығымызды ұйытатын

мүмкіншіліктерді барынша пайдаланды. «Бұратана жұрттың ұрпағымыз»

деп бүгежектемеді... Өйткені, ендігі жерде бүгежектеудің салдарынан, жер

бетінен ұлт ретінде жойылып кету қаупін тұрғандықтан, өмірлерін қатерге

тіге жүріп, ұлы күресінге кіріп те кетті. Қазақ оқығандарының арасында

жеке бас қамын жегендер «жырылып» орыс патшасының шенеуніктерімен

74 Райхан Имаханбетова

жанасса, ал ұлт мүддесіне ойлағандар Ахаң менен Жақаңның жанынан

табылды. Олар қала мен дала арасын үнемі байланыста ұстауға тырысты.

Ауыл жағдайының ахуалы жақсармай, қаланың халінің түзелуі де мүмкін

емес. Бір-біріне байланысқан шым-шытырық тіршіліктің үнемі үндестікте

болуы үшін басқару жүйесінің кілті (механизмі) кідіріссіз адал жұмыс жа-

сауы шарт. Ал бұл тұста ел басқару ісінде ілуде біреу болмаса, бұратана

жұрт тіпті, есепке алынбады. Осының бәрі қазақ оқығандарына үлкен ой

түсіріп, қозғау салды, ұлттың бұлыңғыр келешегі оларды күні-түні дамыл-

сыз астыртын жұмыстар жүргізуге мәжбүр етті.

Жалпы қоғамдағы әлеуметтік және ұлттық езгінің күшеюімен қатар,

солтүстігіміздегі отарлаушы алпауыт көрші елдегі бірінші дүниежүзілік

соғысы тудырған қиыншылықтардың салдарынан бұқараның қайыршылануы,

қымбатшылық пен аштықтың етек алуы, қарапайым

шаруалардың наразылығын туғызды. Патшалық басқару жүйесіндегі

алауыздықтар мен менсінбеушілік халықтар арасында ұлттық езгіге қарсы

күрестің тууына себеп болды. Көтерілістің басталуына Ресейлік патша

үкіметінің 1916-шы жылғы маусымның 25-і күнгі Қазақстан мен Орта

Азияның жергілікті халықтарын майдандағы қара жұмысқа шақыру туралы

жарлығы негізгі түрткі болды. «Қазақ» газеті жариялаған мақалаларында

осы майдан туралы жағымды-жағымсыз жайларды талқылай отырып, сая-

си мәселелердің күрделі тұстарына қазақ жұртшылығының көңілін аудару

үшін арнайы пікірталастар ұйымдастырған. Мәселен, 1916-шы жылдың

19-шы шілдесінде Орынбор генерал-губернаторына Орал әкімшілігінен

хабарлама хат келген. Мұнда Орал облысының молда-қазіреттері халық

арасында жиындар ашып, қазақтарға соғыс жұмысына адам бермеуге және

жұмысқа алынатындардың тізімін жасатпауға үгіт-насихаттар жүргізгені,

осы жиынға қатысушыларға «Қазақ» газетінің басқармасы үнемі ақыл-

кеңес беріп тұрғандығын хабарлаған.

Мұрағат деректеріне сүйенсек, патша үкіметінің мекеме басшы-

ларына қазақтарды қара жұмысқа емес, Отан қорғауда әскер қатарына

алуды лайық екендігін айтып, өтініштер түскен. Осы тұста қазақ ұлттық

демократиялық зиялы тобының көшбасшысы А.Байтұрсынұлы «...қазақ

секілді іргелі жұрт өзгелер қатарында соғыс майданында қару-жарақ асы-

нып мемлекетті қорғауға лайық еді, қатарда жоқ қара жұмысқа байла-

нуын кемшілік санаймыз» деп ойын ашық айтқан. Алайда, патша үкіметі

өзіне тәуелді халықтың мүддесімен есептескісі келмейді. Бұратана

жұрттың ер адамдарын қалаған мерзімде қара жұмысқа шақырта бастай-

ды. Мұндай басыну ұлт зиялыларын қатты толғандырады. Ел ішіндегі

ушыққан жағдайдың жалғыз шешімі деп басылым тарапынан үшеуі

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 75

1916-шы жылы 11-ші шілдеде газетке «Алаш азаматтарына!» деген ат-

пен халыққа үндеу жариялайды. Мұнда келелі шешімдер айта отырып,

оны іске асырудың тиімді жолдарын да атап көрсетеді. Осындай қауырт

істерді шешу мақсатында осы жылдың жазында Ахметтер Торғай дала-

сына сапарға да шығады... Қазақ тарихындағы «он алтының ойранын»

академик Манаш Қозыбаевтың сөзімен түйіндесек, «Ахаңдар бастаған

алыптар тобы отаршылдыққа қарсы жалпы ұлттық құтқару майданын

ашты... Бірақ, ...Дала азаттығы көтерілісінде Ұлтты қансыратпай аман

алып қалу жолын іздеген, қажет деген амал-тәсілдерді қолданған» - дейді

[58, Б. 110-114; 75].

«Қазақ» басқармасы үнпарағында «Сиез жасау» атты мақала жария-

лап, барша жұртты құлағдар етіп, әрі әрбір уездік сиезге лайықты өкілдерін

жіберулерін сұрайды. Нәтижесінде 1917-ші жылы сәуірдің 2-8-і аралығында

А.Байтұрсынұлының ұйымдастыруымен Орынборда «Торғай облыстық

қазақ сиезі» өтеді. Жиналғандар сиезге Ахаңды бірауыздан төраға етіп

сайлайды, әрі оның орынбасарлары мен хатшылары тағайындалады. Бұл

жиынның маңызы зор еді, өйткені орыс билігінің қол астында отырған

елдердің арғы-бергі жұрттардың басын қосып, ауыздасуына еркі бола

бермейтін. Шараға елдің беделді адамдарынан бастап, Ақмола, Семей,

Сырдария, Бөкей, Орынбор тағы басқа да қалалардан өкілдер және өзбек,

татар, башқұрт халықтарының көрнекті қайраткерлері қатысады. Сиезді

Торғай облысының комиссары Ә.Бөкейхан кіріспе сөзбен ашады. Осы ұлы

жиын туралы «Қазақ» газетінің тілшісі Әлімбеков Имам «Қазақ халқының

тұңғыш сиезі» деген мақала жазады [76]. Ұлы жиында ұлт жұмысы үшін

13 мәселе қаралып, сиез кеңесіне түсіп, шешімін табады. А.Байтұрсынұлы

халықты билікке келген бостандықпен құттықтап, қайырлы болуын тілейді.

Ал М.Дулатұлы езілген жұрттың «бостандығы» қайдан, қалай келгеніне

баяндама жасайды. Жиынға қатысушылардың ішінде «қой терісін

жамылған қорқаулардың» да отырғаны, олардың ұлт газетіне жасаған

қастандықтарын айта келіп, бұл жиыннан М.Тұңғаншиннің аластаты-

луын сұрайды. Ел қолдап, оны сиезден қуып шығады. Ел-жұрт зарыға

күткен бұл жиынның көтерген мәселелері кеңінен қолдау тауып, сиез

қазақтың жер-жерлерінде жалғасуы қажеттілігі айтылып, шақырылған

«сиездердің қорытындысы жалпы қазақ сиезінде қаралсын» деген қаулы

қабылдайды [76].

Тарихшы-ғалым К.Нұрпейістің айтуынша, 1917-ші жылы өмірге кел-

ген ұлттық-демократиялық партияның қалыптасуына «Қазақ» газеті мен

оның басшыларының ықпалы зор болған. Осы жылы шілденің 21-26-ы

аралығында өткізілген «Жалпы қазақ сиезіне» Ақмола, Семей, Торғай,

76 Райхан Имаханбетова

Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғана облыстарының өкілдері шақырылып,

онда күн тәртібіне 14 мәселе қойған [77]. Сиезге Халел Досмұхамедов

төраға болып сайланып, төрағалық серіктеріне: А.Байтұрсынұлы мен

А.Көтібаров, хатшылығына: М.Дулатұлы мен А.Сейітов тағайындалады.

Жиында Мемлекет билеу түрі, Қазақ облыстарына автономия, Жер

мәселесі, Халық милициясы, Земство, Оқу, Сот, Дін, Әйел мәселелері,

Учредительное собрание сайлауына даярлану һәм қазақ облыстарынан

депутаттар сайлау, Бүкіл Ресей мұсылмандарының кеңесі (Шорай ислам),

Қазақ саяси партиясы, Жетісу облысының уақиғасы, Киевте өтетін бүкіл

Ресей федералистерінің сиезіне һәм Петерборда болатын оқу комиссия-

сына қазақтан өкіл жіберудің міндеттері тұжырымдалып, осы мәселелер

бойынша қаулы етеді. Бүкіл қазақ бас қосқан жиында 12-ші болып қаралған

мәселе – Қазақ саяси партиясын құру болатын. Жиналған жұртшылық

бұратаналықтың зары өткен уақыттың қайтарымы үшін бабалар ұранын

жаңғыртып, «Алаш» деп ұрандап, ат қояды. Партия бағдарламасын жа-

сау Ахаң, Жақаңдарға жүктеледі. Алаш партиясы атынан депутаттар да

іріктеледі. Торғай облысынан Ахмет Байтұрсынұлы бастаған жиыны 7

адам, Семей һәм Ақмоладан басы Әлихан Бөкейхан болып 20 адам, Орал-

дан Халел Досмұхамедов бастаған 7 адам сайланады [77].

Шындығында, «Қазақ» газеті Қазан төңкерісіне дейінгі ұлт

баспасөзі тарихында ең шоқтығы биік басылым болды. Сонымен қатар,

таралымы мен таралу ауқымының көп болуы, газеттің құндылығын арт-

тырды. Алаштың арыстары Әлекең-Ахаң-Жақаңдардың қазақ тілінде

ұйымдастырып ашқан газеті, ұлт баспасөзінің негізін қалады. Атап

айтсақ, бұл басылым тұңғыш жалпыұлттық саяси-қоғамдық газетке ай-

налып, шын мәнінде қазақ халқының жанашыры болып, үнпарақ арқылы

ұлт тәуелсіздігінің саяси іргетасы қалыптастырып, оянған сананың

іс-қимылын түзу жолға салып отыратын рухани орталыққа айналды.

Бүгінгі күні ғалымдар «Қазақ» газеті ұлттық баспасөздің көшбасшысы

болғандығын мақтанышпен айтады, әрі мұны ғылыми тұрғыда дәлелдеп

те шыққан бірнеше зерттеу еңбектер қорғалып, нәтижесінде моногра-

фиялар жарық көрді [78, 79, 80, 81, 82, 83].

1917-ші жылы 5-13-ші желтоқсанда Орынборда өткен екінші жал-

пы қазақ сиезінің шешімі бойынша Алашорда үкіметі құрылып, оның

уақытша тұратын орны – Семей қаласы деп, төрағалығына Ә.Бөкейханды

сайлайды. Осы жиында «Оқулықтарды құрастыру жөніндегі комиссияда»

жұмыс атқару А.Байтұрсынұлына жүктеледі [84]. Бірақ, ол сол уақыттағы

ахуалдарға орай, бұл жұмыстарды іс жүзіне асырудың мүмкіншілігі

шектеулі болғанын айтады. Ең өкініштісі сол, ұлт мүддесі үшін құрылған

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 77

«Алаш» партиясы мен оның үкіметі «Алашорданың» ғұмыры қысқа

болады. Сыртқы дұшпаннан да іштен іру қауіпті болып, қазақ қоғамы

екі жікке бөлінеді. Алашшыларға қарсы бағытта жұмыс жасаған Көлбай

Тоғысовтың (бүркеншік аты – Көлбай, Найманский К) «Үш жүз» пар-

тиясын большевиктер өз мақсаттарына шебер пайдаланып, 1918-ші жылы

қазақ даласында орнай бастаған алашшылдардың дербес кеңестері мен

үкіметтерін талқандады [85].

Қайраткер Ахметтің баяндауына сүйенсек, ол «...с начала 18-

го года до начала 19-го года я работал в национальной организации

«Алаш-Орда» дейді [12]. Осындағы «1918-ші жылдың басынан

1919-шы жылдың басына дейін «Алаш-Орда» ұлттық ұйымында

жұмыстар атқардым» деп нақ айтуы және оны ресми құжатта анық атап

көрсетуі, кейбір еңбектердегі: «...Ахмет Байтұрсыновты біз ерекше

бағалайтын едік. Халық ағартушысы дәрежесінде біртұтас тұлға ретінде

құрметтейтінбіз. Ақаңды біз өзімізше Алашорда үкіметінің құрамына

сырттан кіргізіп қоятынбыз, сөйтіп ол кісінің халық арасындағы үлкен

абыройын партия мақсатына пайдаланатынбыз» дейтін саяси мағлұмат

тарихшылар тарапынан келешекте тереңдеп зерттеуді қажет етеді [86].

Тұлғаның «Өмірбаянында» өзі негізін құрған «Алашорда» үкіметінде

1917-ші жылдың аяғынан 1919-шы жылға дейін жұмыс атқарғанын, осы

жылдың наурыз айында Кеңес үкіметі жағына өтіп, Мәскеуге кеткені

айтылады. Ғалым өзінің 1920-шы жылдың 4-ші сәуірінен 1926-шы (пар-

тиядан 1921-ші жылдың басында шығарылады) жылдың соңына дейін

большевиктер партиясында тұрғанын және 1919-шы жылдың 24-ші

маусымынан РСФСР Халықтық комиссарлар кеңесінің тағайындауымен

Қазақ (Қырғыз) Әскери комитетінің мүшесі болғанын, Кеңестердің

бүкілресейлік 7-8-ші сиезінің аралығында Бүкілодақтық атқару комитеті

орталығының мүшесі және Кеңестердің бүкілқазақстандық 1-ші сиезіне

дейін Қазақ (Қырғыз) Әскери комитетінің мүшесі болып қызметтер

атқарғандығы туралы жазған. А.Байтұрсынұлының «Өмірдерегінде»

емес, «Өмірбаянында» берілетін 1926-шы жылдың соңына дейін боль-

шевиктер партиясында болғандығы туралы дата – осы материалды

машинкаға теріп басу жұмысы үстінде кеткен қате.

Жалпы, 1918-1919-шы жылдар Алашорда мен Кеңес үкіметі арбасқан

ауыр кезең болады. Ахметтің өзі айтатын мысалындағы «былай тартсаң

– өгіз өледі, былай тартсаң – арба сынадының» кері келген сын-сағат

ешкімді де аямайды. Алашордашылдардың ішіне алалық кіріп, бірі бай-

бақуаттылардың жыртысын жыртса, Кеңесшілдер кедей-кепшіктің қамын

жеген боп, жергілікті халықтың жайын ойласқан адам болмайды. Ұлттың

78 Райхан Имаханбетова

келешегін ойлаған Алаш зиялылары қай тараптың да тұщымды тұжырымы

мен келелді келісіміне тәуелді болса да, ұлт үшін күрестерін тоқтатпайды.

Әсілі, «ұлттың ертеңгі күні не болмақ? Қазақ өзінің ұлттығын ғана емес,

елдігін қайтсе сақтап қалады?» деген өзекті сауалдар, олардың санасын-

да Масаша ызыңдайды… Қайғы қашанда қатар жүреді емес пе, Ахмет

Алаштың қамын ойлап, таңды таңға ұрғанда, ел жақтан жаманат хабар

жетеді. Күңші анасы өмірден озып, ауыл анасына айналған аруананы

артындағы ағайын-туғандары жоқтап, улап-шулап қалған. Суық хабарды

естісе де, суыт жүріп кетудің сәті түспей, тек желтоқсанның қара суығында

жанына Міржақыпты ертіп, Ахмет Ызбандағы Сарытүбекке жетеді.

Анасының әке қорымына жерленгенін, әрі қолы шаруаға шебер, мал-жанға

жайлы Күңші қабірінің басында, асыраған түйелерінің боталарымен бірге

боздағанын есітіп, қам көңілі босайды. Бірақ, Алаш жұртының басына

түскен сынамалы уақыт, олардың ел ішінде қона жатып, аялдауға мұршасын

бермейді. Ат үстінде жүрген Ахмет пен Міржақыптарды үмітінен күдігі

көп сандаған шаруалар күтіп тұрғандықтан, олардың елге келгендерінен,

кеткендері жылдам болады.

Мұрағаттағы тарихи деректер бойынша таратсақ, Торғай облыстық

Кеңесінің ұйғаруымен 1919-шы жылы мамырда Ахмет Байтұрсынұлы

Әліби Жангелдинмен бірге келіссөзге қатысу үшін Мәскеуге аттанған

[87]. Мәжіліске қатысушылар Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі

төңкерістік комитетін құру туралы уақытша Ережеге қажетті өзгерістерді

енгізіп толықтырған. Құжатқа еңбекші бұқараның көсемі Ленин 1919-шы

жылы шілденің 10-ы күні қол қойып, оны Халық Комиссарлар Кеңесінің

декретінде бекіткен. Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы В.И.Ленин

осы жылдың 24-ші шілдесінде Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Әскери

төңкерістік комитетінің бірінші жауапты орынбасары және Ішкі істер

бөлімінің меңгерушісі лауазымына Ахмет Байтұрсынұлын тағайындайды

[88]. Осы кезден бастап тарихи тұлғаның Кеңес үкіметі тұсындағы

қызметтері басталады. Ахмет еңбекшілер көсемі Лениннің қабылдауында

болып комитеттің мүшелігіне қабылданғандығы туралы мандатын

алғаннан кейін Кеңес үкіметіне қызмет етуге уәде берген. Мұрағаттық

қорда А.Байтұрсынұлының «№15-ші уақытша мүшелік билеті» тіркеліп,

әлі күнге сақтаулы. Мұнда Орталық атқару комитетінің мүшелеріне

берілетін мүмкіншіліктер аталған. Оның орысша мәтіні: «Члены Кир-

ЦИК имеют свободный вход во все советские учреждения КирССР по

пред[ъ]явлении настоящего мандата» деп жазылса, араб таңбасындағы

қазақ тілінде: «Қазақ кіндік камитетінің ағ...налары (оқылмады – И.Р.)

билетін көрсетіп, Қазақ КСР саует (совет) мекемелерінің қайсыларына

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 79

да еркін кіреді» деп толтырылған [89]. Құжаттағы орыс тілінде «кир-

гиз» деп жазылған атау сөз араб таңбасындағы төте жазуда «қазақ» деп

жазылған. Мандаттық билетке елтаңбалық мөр қойылып, әрекеттілік

мерзімі: «12/Х.20 жылдан 12/Х.21 жылдың арасы» екендігі көрсетілген.

Ескеретін жайт: талдап отырған мәлімдеменің жазылған уақыты – 1922-

ші жылдың 15-ші ақпаны [89].

Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Әскери төңкерістік комитетінің

қарамағында бірнеше бөлім: Ішкі істер, Қаржы, Халыққа білім беру

мекемелері жұмыс жасайды. А.Байтұрсынұлы осы комитеттің бірінші

жауапты орынбасары және Ішкі істер бөлімінің меңгерушісі қызметін

атқарғанда, оның қарамағында Задорожный Федор Евгеньевич, Тимошен-

ко Михаил Матвеевич – нан шығару, Луговский Владимир Васильевич, Ян-

ковская София Михайловна – кеңсеші, Горденин Николай Васильевич – іс

жүргізуші, Стружанова Ольга Степановна, Алаексеева Ольга Ильинична

– конторшы, Тузиков Василий Максимовия – заңгер, Милихов Петр Ми-

хайлович – телеграфист болып жұмыстар жасаған. Қаржы бөлімін Алексе-

ев Михайл Степанович басқарған, қарамағында 8 адам, бәрі де орыс ұлты

өкілдері. Халыққа білім беру бөлімін Меңдешев Сейітқали басқарған,

оның да қарамағында өзге ұлт өкілдері көп болған [90].

1919-шы жылы қыркүйек айының 15-і күні Қазақ өлкесін басқару

жөніндегі Әскери төңкерістік комитетінің кезекті мәжілісі болады. Бұл

мәжілісте төрт мәселе күн тәртібіне қойылып, төрт баяндама тыңдалады.

Талқыланған осы мәселелер бойынша қаулы қабылданады. Мәжіліске

төрағалық еткен С.Пестовскийдің ұсынысы ең маңызды мәселе бола-

ды. Онда: Қазақ өлкесінің жалпы сиезін шақыру жөніндегі жұмыстарға

кірісудің қажеттіліктері айтыла келіп, сиезді өткізу мерзімін 1920-шы

жылғы қаңтардың 1-іне бекітеді. Ал Әскери төңкерістік комитетінің

комиссия құрамына: Байтұрсынұлы, Қаралдин, Меңдешов, Лукашев

және Петровты сайлайды. Сиезді шақыру жөніндегі нұсқаулықты дай-

ындау қазақ жұртшылығы үшін Байтұрсынұлы мен Қаралдинге, ал

орыстілділер үшін Петров, Лукашев, Меңдешовтарға тапсырылады.

Бөлім меңгерушісі А.Байтұрсынұлы бұл жөнінде Петровқа хабарла-

ма жасайды. Осындай хабарлама Б.Қаралдиннің атына да жіберіледі.

[91]. Комитеттің Әлеуметтік қамсыздандыру бөлімінің меңгерушісі

Петровтың еңбек демалысына шығуына байланысты, оның лауазымын

өз жұмысына қоса атқару А.Байтұрсынұлына жүктеледі. Бұл құжатқа

Әскери төңкерістік комитетінің төрағасы С.Пестовский, оның мүшесі

А.Байтұрсынұлы, хатшысы Б.Қаралдиндер қол қояды [92]. Келесі

қазан айының 11-і күні Қазақ өлкесінің жалпы сиезін шақыру тура-

80 Райхан Имаханбетова

лы ережелерді дайындау жөніндегі комиссияның мәжілісі өткізіледі.

Мәжіліске А.Байтұрсынұлы төрағалық етеді. Жиынға барлық комиссия

құрамы түгел қатысады [93]. Халыққа білім беру бөлімінің меңгерушісі

Меңдешевтің Орыс, қазақ педагогикалық курсына оқытушылардың ара-

сынан кандидат пен өкіл сайлау жөніндегі мәлімдемесі тыңдалғаннан

кейін, бірден бір кандидат болып Байтұрсынұлы, бөлім өкілі болып Ка-

малетдин Арынғазиев сайланады [94].

Ахметтің ұлт үшін жасаған жұмыстарының ішіндегі аса маңызды тари-

хи маңызы зор, әрі ең асылы, ол қазақ елінің ұлттық автономиясын құру

мәселесі туралы пролетариаттың көсемі Ленинге жолдаған хаттары. Өз

алдына дербес өмір сүру – қазақ ұлтының ғана емес, күллі түркі жұртының

ортақ мақсат-мүдделері болатын. Міне, түркі жұртының асыл мұратын

іске асыру мақсатында, ол саналы түрде Қазақстандағы тұңғыш кеңестік

үкімет органы – Қазақ төңкерістік комитеті құрылғаннан бері (10 айлық)

қызметінің қорытындысын шығарып, «Ленин жолдастың ұлт және отар

мәселесі туралы тезистеріне қосымша» деген атаумен 1920-шы жылы

маусымның 20-сы күні хат жолдайды [95]. Хатты Түркістан АКСР-ы

өкілдері Тұрар Рысқұлов пен Низаметдин Қожаев, Башқұртстанның бас-

шылары Зәки Уәлиди Тоған мен Харис Юмағұловтармен бірге талқылап,

ең өзекті деген мәселелерді көтереді. Мұнда қазақ жеріне орнаған Кеңес

үкіметінің басшылары мен жергілікті ұлт өкілдерінің арасында ешқандай

сенім болмағандығы, Ресей коммунистерінің айтқандары іс жүзінде

«өңі» айналып, қабыспағандығы, жалпы, ғасырлар бойы отаршылдардың

езгісіндегі қазақтардың өзін билеуге ұмтылысы, елді халық толық сенетін

қазақ зиялылары басқаруға тиісті екені айтылады [95]. Әлбетте, мұсылман

елдердің әу баста ынтымағы бір болғанымен, қоғамға келген кеңестік

төңкеріс кім-кімді де жүрісінен жаңылдырды. Жер бетінде ұлт болып

қалуың неғайбыл болып тұрған тұста «суға кеткен тал қармайды» демекші,

«Жер жүзінің еңбекшілері бірігіңдер!» деп арқыраған коммунистік пар-

тиямен санаспауға болмайтын еді. Десе де, еңбекшілердің көсемі Лениннің

бұратана ұлттар туралы тезистеріне жеке сын-ескертпелерін жолдаудан

олар тайсалған жоқ.

Ахмет Байтұрсынұлы Кеңес үкіметіне қызмет жасаған тұста Қазақ

еліне Орталықтан залалды қысастық болса, қызметіме нұқсан келеді-ау

деп қорықпастан, табанды шешім қабылдап, жоғарыға талап қоя білген.

Мәселен, Ресей үкіметінің 1919-шы жылы 27-ші тамыздағы қаулысы бой-

ынша Челябі губерниясына қаратылған Қостанай уезін Қазақ өлкесіне

қайтару үшін М.Сералинмен бірге үн көтеріп, қазақ жерін қорғап қалады.

Бұл өзекті мәселені Кеңестің бүкілодақтық атқару комитеті мен РКП(б)

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 81

Орталық комитетінде күн тәртібіне қойғызып, келіссөздер жүргізеді.

Нәтижесінде, Қазақ ревкомы А.Байтұрсынұлын мәселені ел пайдасына

шешу үшін іссапарға жіберуге қаулы етеді. Жұмысқа жұртты жұмылдыра

білетін Ахмет Мәскеудегі Әлиханға ахуалдың жай-жапсарын хабарлауын

сұрап, жеделхат жібереді. Ресми хатта: «Телеграфуйте положении дела при-

соединении Кустанайского уезда Киркраю» деп жазылған [96]. Қазақтың

көптеген шұрайлы жерлерін еншілеп үлгерген алпауыт көршіден бір өңірді

арашалап қалады. Осылайша Ахметтің тікелей араласуымен 1920-шы

жылы 26-шы тамызда Қостанай уезі қайтадан өзінің ежелгі егесі Торғай

облысының құрамына енеді.

1920-шы жылы 4-ші қазанда Орынбордың Свердлов клубында Қазақ

Кеңестерінің тұңғыш сиезі ашылады. Ұлы жиынның шақырылуына негіз

болған Бүкілресейлік орталық атқару комитетінің төрағасы М.И.Калинин

мен Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы В.И.Лениннің сол жылдың

26-шы тамызында Кеңестік Социалистік Қазақ автономиялы республика-

сын құру туралы декретке қол қойып, жариялауы еді! Сандаған жылдар

бойы зарыға күткен халықтың тілегі орындалып, Бүкілодақтық атқару

комитетінің декретімен Қазақ АКСР құрылды [97]. Өз алдына жеке

дербес ел болған ұлттың Оқу-ағарту халық комиссариаты жасақталып,

маңызы зор мекеменің тұңғыш төрағалығына Ахмет Байтұрсынұлы

тағайындалады. Осылайша қазақтың қазақ болып, өз еншісінде оқу-ағарту

ісін басқаратын мекемесі өмірге келеді.

Ахмет 1920-1921-ші жылдар аралығында Қазақ АКСР-нің Оқу-ағарту

халық комиссары және Қазақ Орталық атқару комитетінің мүшесі,

Өлкелік халық комиссариаты жанындағы Академиялық орталықтың

төрағасы (председателі) болып, ұлт жұмысының көшбасшысы қызметін

атқарады. Ғалымның ресми баянатынан байқайтынымыз, ол 1920-шы

жылдардан бастап мемлекеттік басқару істерінде қоғамдық жұмыстарға

белсенді араласа жүріп, өзінің оқытушылық қызметі, ұлттық ғылым

саласындағы сан алуан жұмыстарды қатар атқарған. Осы даталардың

ішінде аса көңіл аударар жайт: қайраткердің «Өлкелік халық комиссари-

аты жанындағы Академиялық орталықтың председателі» болып қызмет

атқарғандығы [98, 99].

Тәуелсіз ұлттық ғылымды – бүгінгі тәуелсіздік кезеңдегі ғалымдар

Ұлттық ғылым академиясының іргетасы тым беріден, 1946-шы жыл-

дан есептеп жүр. Сонда 1921-1922-ші жылдары қазақ халқының ұлттық

ғылымының қалыптасуындағы атқарылған алғашқы жұмыстарды Акаде-

мия неге назардан тыс қалдырады?! Бұл үлкен ауытқушылық, мейлі ака-

демцентр Кеңестер одағы құрып берген Өлкелік халық комиссариатына

82 Райхан Имаханбетова

бағынса да, қазақ жұртына ең қажетті істердің басында болып, зәруін

өтеді. Демек, ұлттық ғылым академиясының негізі – 1921-ші жылдан

есептелуге міндетті... Мәселен, ҚР-ның Ұлттық ғылым академиясының

президенті М.Жұрыновтың 2006-шы жылы «Академияның алпыс асуы»

атты мақаласы «Ғылым және тағылым» айдарымен жарияланды. Онда:

«...Қазақстандағы ғылымды ұйымдастырудың көш басында көрнекті

ағартушы, ғалым, ерекше дарынды қоғам қайраткері А.Байтұрсыновтың

болғаны анық. 1921-1922-ші жылдары Қазақ КСР Ағарту Халық Комис-

сариаты Академиялық орталығының алғашқы төрағасы. 1922-1925-

ші жылдары республика оқу-ағарту комиссары, Қазақ өлкесін зерттеу

жөніндегі қоғамның құрметті төрағасы қызметтерін атқарған еді» де-

ген мәліметтерді тарихи деректерге сүйене отырып береді [100]. Мақала

ҚР ҰҒА-ның 60 жылдық мерекесіне арнайы жазылған. М.Жұрыновтың

өзі «академиялық орталықтың 1921-ші жылы ашылғанын, орталыққа

А.Байтұрсынұлының басшылық еткенін, ғалымның Қазақстандағы

ғылымды ұйымдастырудың көшбасында болғанын» нақты деректер

арқылы айтқан. Ендеше, ұлттық ғылымның негізін, 1921-ші жылдан бастау

керек. Ұлттық ғылымның іргетасын анық айту келешек үшін қажет.

Коммунистік партия қатарынан шығып қалған Ахмет, ол жөнінде

Қазақ орталық атқару комитетінің хатшылығына жазған мәлімдемесінде

мынадай деректер береді: «…При исключении меня из членов РКП ко-

миссией по чистке партий 6-го района Оренбург. губерн. организации,

отабрали у меня револьвер системы «Наган» за №34572, с 12 патрона-

ми к нему» [101]. Мұнан сол уақыттағы шиеленіскен ахуалдарға орай

А.Байтұрсынұлының қарумен жүргенін байқауға болады. Осы қаруды

қайтарып беруін сұраған өтінішінде сол тұстағы атқаратын қызметіне бай-

ланысты кешкі мәжілістерге қатынасатыны, жиынның түннің біруағына

дейін созылатындығы себепті түнгі бейуақ жүрістердің «өміріне қауіп

төндіретінін» айта келіп, қаруды кері қайтаруы жөнінде әкімшіліктің өкім

беруін сұрайды. Қоғамдық және саяси жұмыстарға белсене араласқан

мемлекет қайраткері А.Байтұрсынұлының бұл өтінішіне қанағаттанарлық

жауап алғаны, не алмағаны туралы мәліметті мұрағат деректерінен

кездестіре алмадық.

Тарихи тұлғаның қандай да партияға мүше болып, белсенді

қызмет атқарғандығы хақында тарихшы ғалым К.Нұрпейіс өз зерттеу

мақаласында талдап-таратып: «...Ахмет Байтұрсынұлы – Алаш қозғалысы

аясындағы қоғам қайраткері ғана емес, Кеңестік Қазақстанның алғашқы

жылдарында жоғары лауазымды мемлекеттік қызметтер атқарған адам.

А.Байтұрсынұлы өткен осындай күрделі жол оның қоғам қайраткерлік

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 83

қызметін зерттеушілер үшін айтарлықтай қиындықтар туғызады. Со-

лай болғанына қарамастан А.Байтұрсынұлы мемлекеттік жүйелердің

қайсысында жұмыс жасасын (алаштық жүйе ме, кеңестік жүйе ме – бәрібір)

ол бірінші кезекте өзіне басты нысана етіп жалпыұлттық, бүкілхалықтық

мәселелерді таңдап алды да, оларды туған елінің мүдделеріне сай шешу

үшін еңбектенді» деген тұжырымды ой түйіндейді [58, Б. 144-145, 102].

Шындығында, «Алаш» партиясының негізгі мақсаты – ұлттық мемлекет

құру болатын. Сондықтан да Алаш зиялыларының бүкіл қызметі қазақ

елінің дербестігін нығайтуға бағытталды. Алайда, сол тұстағы көрші алпауыт

орыс мемлекетінде болып жатқан тарихи-саяси ахуалдардың қазақ елін

де шарпуына байланысты Алаш қайраткерлері мемлекеттілігін құрудағы

өз ұстанымдарын іс жүзіне асыра алмады. Бірақ, билікке келген Кеңестік

үкіметтің «барлық ұлттардың теңдігі, бірлігі, ынтымақтығы сақталады»

деген ұранына үлкен үміт артты. Ұлттар теңдігі туының аясында қазақ

елінің де дербес мемлекет болатынына сенді.

Енді жоғарыдағы ресми мәлімдемеге қайта оралсақ, сол уақыттары

Қазақ елінің астанасы Орынбордағы қоғамдық ахуалдық барысы өте ауыр

болғанын байқалады. Ахметтің: «...существование в настоящее время в

городе Оренбурге разбойничных банд и участовшиеся случаи нападения,

грабежа и убийства делают невозможными хождение по городу без воору-

жения» деп жазуының астарында үкімет басындағы билік таласқа түскен

жағалылардың біріне-бірі күдігі көбейген тұста өмір сүрудің өзі қауіп-

қатерге толы болғандығын көреміз [101].

1921-1922-ші жылдар қазақ елі үшін түрлі өзгерістерге толы болды.

Қазан төңкерісінен кейінгі Кеңес үкіметімен бірге келген ірілі-ұсақты

жаңалықтардың жағымды әрі жағымсыз тұстары әлеуметтік ортаға

өзінің әркелкі әсерлерін тигізіп отырды. Адамзатқа бостандық пен теңдік

әкелген төңкерістің Қазақ даласындағы қазақы дарқан өмірге оң ықпалы

зор болды деп айту қиын. Ежелгі көрші орыс жеріндегі Бірінші дүние

жүзілік соғыстың зардаптары қазақ еліне де үлкен соққы болып тиді.

Халыққа салынған сан түрлі алым-салымдар мен қазақ жерінде бұрын-

соңды болмаған қуаңшылық ел ішіне аштық апатын әкелді. Бұл жергілікті

халықтың төңкеріске деген сүйіспеншілігін оята қоймайды әрі сар даланың

кеңдігіндей қазақтың ақкөңіліне Кеңес партиясының большевиктері бүлік

әкелді. Қазақтың кең даласында еркіндікті сүйген ел адамдары мен қыш

қаланың ғылыми-мәдени өміріне дағдыланған қыр қазақтарын үрей биледі.

Үрей билеген елге басшы болу – бұл тарихтың ең үлкен күрделі сынағы. Ал

сынақтан сүрінбей өту – кез келгеннің маңдайына бұйыра бермейтін бақ,

сүренсең – маңдайыңның соры қалың бейбақ болғаның.

84 Райхан Имаханбетова

Қазақ дәстүрінде сәби өмірге келгенде шілдехана жасап «бауы берік

болсын» айтқанымен, оның туған күні жыл сайын тойланбаған. Тек

алғашқы мүшелінде, 13 жаста «Құдайға тоба» деп, тіл-көзден аман болсын

деген ырыммен «қан» шығарып, жақын ағайын-туғандары мен көрші-

қолаңға дастарқан жайған. Онан кейінгі үлкен той – ұл бала шаңырақ

көтеріп, үй болғанда, не үкілі қызы тұрмысқа шығып, өрісі кеңейгенде

«отыз күн – ойын, қырық күн – тойын» жасаған. Қазақтың дәстүріндегі

думанға толы бұл тойлар ақиық Ахметтің басында болып-болмағаны

беймәлім. Қазақ даласына келген қасіретке толы тауқыметтер болмағанда,

бала Ахметтің – алғашқы мүшелтойы, басы екеу болып Бадрисафасына

үйленгені бәрі-бәрін ата-анасы алыс-жақын ағайын-туғандарымен «ат

шаптырып» тойлар еді-ау. Бірақ, толып жатқан бірақтар бой көтертпеді...

Ақ пен қара, қайғы мен шаттық, күн мен түн алмакезек ауысып отыратыны

сықылды, Ақаңа да «ақ түйенің қарны жарылған» қуанышты күнді көретін

кез туды! Бұл той – ұлт жұмысына жаралған Ахметтің ел үшін жасаған

еңбегі еленіп, алты Алаштың баласы бірігіп тойлаған тұңғыш той болды!

Қазақ елі «21-дің аштығынан» естерін енді жинап, еңселерін

көтергенде, келесі жыл – 1922-і де босағадан аттаған болатын. Әрбір

жылдың «өз несібесі бар» демекші, жомарт ел ұлты үшін отқа да күйген,

суға да түскен, жұдырықтай жүрегіне күллі жұртын сыйғызған Ахметі елу-

ге келгенде қалай тыныш жатсын! Кеңес үкіметінің қолтығында болса да

қазақ жұрты кей істерде дербес еді. Еркіндікті, кеңдікті сүйетін елдің ата-

бабадан мирас болған қоныстары да кең, билік басындағы ұлдарының ор-

дасы да оңтайлы. Солтүстікте – Орынбор, оңтүстікте – Ташкент шаһары

қазақтың тақиясына тар келмейтін, қос қаланы бөліп жармайтын. Түркі

жұртының игі жақсылары «Ахаңның тойы – тарихи той» деп қауқылдасып,

мұсылмандығы мейірімін төккен Ташкентке жиналды. Қашанда жұрттың

қамын ойлап, іс басында жүретін Ахмет серіктерімен оңтүстік астанаға –

тарихи маңызы зор шаруаны шешу үшін ат басын тірейді. Келген мақсаты –

Түркістанда қарайтын екі облысты Қазақстанға қосып, қазақ елін біріктіру.

Орынборлықтар өздерін «Жасасын, қазақтың қаһармандары!, Жасасын,

қазақтың көсемі!» деп ұрандап, зор қошеметпен күтіп алған мұндағы

арқаланған елдің ықыласын, құрметін көріп, қатты толқып тебіренеді. Енді

сол ұлы жиынның куәгерлеріне құлақ түрсек. «...1922 жыл, тамыз айы.

Ташкент қаласы. Сондағы Қазақ-қырғыз институтының айналасы халыққа

лық толы. Бүгін мұнда қазақ халқының қаламға жүйрік, алты Алашқа аты

жайылған атақты азаматы Ахмет Байтұрсынұлы келмекші [103]. Кел-

ген қонақтарды әсем безендірілген залға жайғастырған соң, ол кісілердің

құрметіне концерт қояды. Жас өспірім ұрпақ Ахметтің ел келешегі, бірлігі,

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 85

ынтымағы үшін жазған өнегелі ғибраттарын, тақпақтарын жатқа айтып,

жиналған жұрттың көңілін қозғайды. Мәжіліс соңынан қонақасы беріліп,

бұл жиынның Ахаңның жеке басына арналып отырғанын, түркі жұртының

барлығы да оның ел үшін атқарған жұмыстарын бағалайтынын, әрі шексіз

құрмет тұтатынын айтады. Сол жиында Түркістан азаматтары атынан

Иемберген Табынбаев ыстық лебізін арнайды: «...Әлеумет, деп бастады

ол сөзін, бәріміздің де қошемет қылып отырған адамымыз – Ахмет ағай

Байтұрсынұлы. Бәріміз де ол кісінің тойында, мейрамында отырғанымызды

жан-тәнімізбен сеземіз» дей келе, онан әрі Ахаңның өмірінен, істеген

істерінен жиылған жұртты мағлұм етеді [103]. Сөз соңынан Ахметтің

жанына барып: «…Інілеріңіздің мына бір аманатын тапсыруға рұқсат

беріңіз» деп, оның омырауына алтын жетон қадайды. Жетонның бірінші

бетінде: «Түркістан зиялыларынан белгі. 1922-ші жыл. 2-ші ағус». Екінші

бетінде: «Аха, күшті сенің – қаламың, халық ісі – сенің тамағың. Жаса,

ұлт мектебінің тұңғыш жүрегі» деп жазылған [103]. Мұндай қошеметке

көңілі толқыған Ахаң сөз сөйлеп, алғысын бiлдiреді. Ол өзінің халық

мұғалімі екенін, бұрын өз жайынан сөз сөйлемегенін, оқуының көп емес,

аз екенін, бірақ сол аз білімді халық мақсатына жұмсағанын айтады. Ол

өзінің істеп отырған жұмысының, осында отырғандардың да қолынан

келетінін айтып, мен де өздеріңдей адаммын деп, өзін қарапайым жұртпен

қатар қояды. Ахаңның ұлт үшін кешкен бейнетін білетін жұрттар, оның

өз жұмысын кішірейткен кішіпейілдігіне тәнті болып, Ахаңнан өмір жо-

лын баяндап беруін өтінді. Ахмет өзін тудырған заман – патша заманының

зұлым саясаты, зорлық-зомбылығы, қорлығы екенін, мұның бәрін көрген

олар, ұлтшыл болғанын, ал ол тұста ел мүддесін ойламасқа болмайтын еді

деп, сөзін соңдарынан ерген жас ұрпаққа қарата айтады: «…менiң iсiм

тарихтың сынына да түсер. Бiрақ, менiң өз тәжiрибемше, осы өздерiңнiң

мәжiлiстерiңнен үлгi алсақ та, жастар түзу жолмен барады. Менiң сүйенiшiм

осы» деп, он шақты ұлт өкiлдерiнiң бiр кiсiнiң баласындай бас қосып, ди-

дарласып отырғанына ыразышылығын бiлдiрiп, осы жолдың, осындай

ынтымақшылдық халықтың көсегесін көгертетiнiн ескертеді [103].

Осы салтанатқа қатысып отырған өзге ұлт өкiлдерi де Ахаңа

құттықтау лебіздерін арнайды. Амиров – Башқұрстанның толық өкiлеттi

елшiсi, И.Хожаев – Түркiстан Мемлекеттiк Бiлiм Кеңесiнiң бастығы,

А.Шмидт – Күншығыс институтының директоры, Оликов – Түркiстан

Республикасының Халық ағарту комиссарының серiгi. Мәжіліске

мемлекеттік мәселені шешуге келген Ахметтің қоғамдық қайраткерлігімен

қатар, түркі жұртының ғылым-білім көшінде жасаған жанкешті еңбектері

де сөз болады. Башқұрттық елші Ахметті өз ұлтына белгілі екенін, башқұрт

86 Райхан Имаханбетова

халқы ғана емес, бүкіл Күншығыс елі білетінін, Ахаң түрлеген Қазақ

халқының тілі – бай тіл, болашағы бар тіл. Өзі жоғалар халықтың алдымен

тілі, мәдениеті жоғалатынын, ал қазақ тілі үшін күрескен Ахметтің қызметі

бүкіл Күншығысқа үлгі беретінін айтып, шексіз алғысын білдіреді. Оның

ойын жалғастырған Шмидт Байтұрсынұлын «қазақ халқының жарық

сәулесіне» теңейді, олар мәжілісті – тарихи мәжіліс болды деп, Ахаңның

қайраткерлігін талқылаған пікірлерін қорытындылайды: «...қазақтың

әдеби тіліне негіз салушы; қазақты «әп» деп бастап оқытып, надандықпен

күрескен бірінші ұстаз; оқу ісіне, жазуға жаңалық кіргізген дана реформа-

тор; патша үкіметінің зұлым саясатымен күрескен қаһарман; атақты

ақын; қай жағынан болса да қазақ халқының көсемі». Мәжіліс соңында

түркістандықтар: «Ахметтің аты тарихқа алтын әріптермен жазыла-

ды» деп ұрандап, келген құрметті қонақтарды шығарып салады [103].

Ахаңның меретойына арналған жиын Орынборда да жалғасады.

Бірақ, мұнда қоғам қайраткерінің 50 жасқа толуын атап өту шарасына

екі тұрғыдан қарағандар табылып, қазақ оқымыстылары жікке бөлінді.

Олардың кейбірі Ахметтің 1921-ші жылы партиядан шығып қалғанынан

саяси астар іздеп даурықса, ел басындағылар мен халықтың басым көпшілігі

Ахаңның ұлтқа жасаған қалтқысыз еңбегін құрметтеп, өз ілтифаттарын

осы тойда көрсетті. Орынбор шаһарының Свердлов клубында қаңтардың

30-ы күні өткен салтанатты жиынды Қазақ КСР Халық комиссарларының

төрағасы Сәкен Сейфуллин өзі кіріспе сөз сөйлеп ашқан, әрі Ахаңа

арналған тойды соңына дейін жүргізген. Ал Халық оқу-ағарту комиссары

Смағұл Сәдуақасұлы «Ақаң алдында» деген баяндама жасап, тұлғаның

тарихи істерін тізбелей айтып, өзінің жұмсақ дауысымен «Ахаңды біз за-

мандасымыз ғой деп өз қатарымызға қойып, өзімізбен теңестіруге болмай-

ды, ...бұрын әркім қалай болса солай жазып жүрген емлемізді түзеп, бүкіл

халқымызға ұстаз болған. Сондықтан ...құрмет тұтып, қадірлей білуіміз

керек» деп, іріткі іздеген жікшілдерді түйреп өтеді [103]. Ал сырбаз

Сәкен халық үшін қызмет жасаған кісінің істегенін бастан-аяқ баяндап

отыру, оған лайықты қошемет көрсету – әр үлгілі халықтың әдеті екенін,

яғни жұрт жұмысын жасаған ерлерді мадақ тұту – елдің міндеті екенін ай-

тады. Ол: «А.Байтұрсынұлын – ардың адамы, өзге оқыған мырзалар шен

іздеп жүргенде, ...Ахмет қалың қазақтың намысын жыртып, ұлттық арын

жоқтаған қаһарман. Қазақ халқын байға, кедейге бөлмеген, бәрін бірдей

сүйетін, ұлты үшін басын бәйгеге тігетін шын ұлтшыл» - деп бағалайды

[104]. Сәкеннің мерейтойлық мақаласы газет бетіне «Манап Шамиль»

деген бүркеншік атпен жарияланады. Осы мақаласы үшін Сәкеннің

соңына түскендер де болды.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 87

А.Байтұрсынұлы үкімет басындағы жұмыстарымен қатар 1921-1924-

ші жылдары Орынбордағы жоғары оқу орны Қазақтың халық ағарту ин-

ституты, 1926-1928-ші жылдары Ташкенттегі Қазақ педагогика институ-

тында Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен дәріс оқиды. 1928-ші жылдың

қыркүйегінде Қазақ елінің жаңа ордасы – Алматыға келеді. Астанада

ашылған Қазақ мемлекеттік университетіне профессорлық лауазыммен

Қазақ тілі мен әдебиетінен дәріс оқуға шақырылады. Ол қазақ елінің аста-

насы Алматыда ашылып отырған оқу ордасының тарихи маңызы туралы

баяндама жасайды. Бұған ҚазМУ-де жүргізілген кеңсе құжаттары дәлел.

Мәселен, мұрағатта қатталған ресми құжатта: «1928-ші жылдың 15-ші

қазаны күнгі №14-ші бұйрық бойынша Ахмет Байтұрсынұлын Қазақ тілі

мен әдебиеті пәнінен профессорлық лауазымға сол жылдың 1-ші қазанынан

қызметке тағайындалсын» деп өкім берілген [105]. Осы аталған бұйрыққа

жоғары оқу орнының басшысы С.Асфендияров қол қойған.

1929-шы жылы маусым айында Қызылордада болатын үлкен

жиын: «Әдебиетшілер мен тілшілердің жиналысына» Ахмет арнайы

шақырылады. Осы жиынға барғанда ол қайтадан күтпеген тұстан төртінші

рет қамауға алынады. А.Байтұрсынұлының соңына шам ала түскен кімдер

болды екен?! Біз осы бір өзек өртер сауалға жауап іздемес бұрын, тарих-

шы Кеңес Нұрпейіс 2006-шы жылы «Айқын» газетіне берген сұхбатына

зер салайықшы. Тарихшы лебізін: «Тәуелсіз Қазақстанның шындық та-

рихын жазу үшін русскоцентризим идеясынан толығымен арылу қажет»

деп бастап, жалпы мұрағаттық құжаттар құрылымына тоқталады, әрі

нақты талдау жасайды. Тарихшы ғалым: «...Архив жүйесінің өзі екі салаға

бөлінеді. Бірі мемлекеттік архив, оған сіз де барасыз, мен де барамын.

Ал бұлардан бөлек құпия құжаттар мұрағаттары да болады. Бұлардың

кейбіріне рұқсатпен кіресің. Кейбіріне мүлдем рұқсат жоқ. Сондай-ақ осы

кездегі Ұлттық қауіпсіздік комитетіндегі құжаттар «СС» деген бөлімге

(«Совершенно секретноға») жатады. Одан бөлек «С» деген («Секрет-

но») бар. Біздің қолымыз осы «С»-ке ғана там-тұмдап жетті. Ал ана

құпияның құпиясына қолымыз әлі жетпей жатыр. Мәселен, 1930-шы жылы

сәуірде Ахмет Байтұрсынов бастаған 40-қа жақын Алаш қайраткерлеріне

арналған сот процессі жазылған істің 11 томын ғана берді. КГБ басшысы:

«...өйткені онда біздің КГБ қызметкерлерінің берген құпия ақпараттары

бар. Онда «бәленше бәленшеге жалған жала жабуы керек» дегендей құпия

мәліметтер жазылған» деді. ...12 томды қолыма түсірдім. Сөйтсем, онда

шынында да «бәленшенің үстінен жалған арыз түсірген бәленше. Өтірік

мақала жазған бәленше» деген жазбалар молынан кездесті. Осыған орай

менің айтарым: Ұлттық қауіпсіздік комитетінің 20-30-шы жылдарға бай-

88 Райхан Имаханбетова

ланысты қорларынан «құпия» және «өте құпия» деген анықтамалар алып

тасталып, олар мемлекеттік архив жүйесіне берілуі керек» деген кесімді

шешім айтады [106]. Өкінішке қарай, бұл ұсыныс іс жүзіне әлі толықтай

асырылған жоқ. Кейбір құжаттардың бір сарасы жарияланғанымен, әлі де

ресмиліктен арыла алмауда. Осы сұхбатында К.Нұрпейіс Ахаңның маңызы

зор туындысы жөнінде де өз ойын сыпайы жеткізеді: «...Мәдениет тари-

хы» деген үлкен еңбегінің жазылғаны бізге белгілі. Алайда оның қолжазбасы

осы кезге дейін табылған жоқ. Өртеп жіберді ме, бір құпия қоймада жатыр

ма, ешкім білмейді. Не болмаса, қолына түскен біреулер өзінің атынан жари-

ялап жіберді ме, кім біледі?» [106]. Шындығында, ақиқат түбінде бір ашы-

латыны анық. Бір әттеген-айы, қазақ басындағы қашанда уақыт еншісіне

қалдыратын бойкүйездіктің де шегі сөгілерме екен. Бойкүйездікті жеңген

күні ақтарылған ақиқаттың ащы демі келешек ұрпақтың да алқымынан

алып, деміктірсе қайтпекпіз.

Сыз иісі мүңкіген, қабырғалары тастай суық, қапас түрмеде отырып,

тергеушілердің тарапынан сан мәрте сұңқылдап, миын шаққан сұрақ-

жауапқа «шер-толғаулы мәлімдемелерін» жазған сәтте Алаш арыста-

ры қандай күйде болды екен?! Ол жағы – бір Аллаға аян... Десек те Ах-

меттей тарихи тұлғаның өз қолымен жазған жауаптары, кей тұстары

тергеушілердің өзі жазып, соңына қолын қойдырған құжаттары жойы-

лып кетпей, бұл күнге жеткеніне де шүкіршілік айтып, «тәуба» дейміз.

Бірақ, осы қатталған, сарғайған парақтардың том-том болып, жабық қорда

әлі күнге жатқаны, біртүрлі жаныңды жаралайды, жүрегіңді қозғайды.

«Халық жауы» деп нақақтан қараланған тұлғалардың ақталғанына та-

лай жылдар өтсе де, олар туралы ақиқат толық ашылған жоқ. Талай-талай

тағдырлардың «тағы айтары бар тұстары» әлі қапаста жатыр-ау дейсің…

Оны мемлекеттік мекемелерден арнайы ресми рұқсат алып, танысуға қол

жеткізгеніңмен, «ресмиленген беттерін» ғана оқуға мүмкіндік аласың.

Бір ғажабы, том болған папкілердегі мәлімдемелердің барлығы дерлік

төте жазумен жазылған. Төте жазудың тұңғиығына сүңгіп, түп-тұқиянын

ақтарсаң, талай тағдырларға тап боларың хақ. Бірақ, ондай сәт туар ма

екен? Әй, осы төте жазуды таңдаған Ахаңның алғырлығы-ай десеңші!

Сол тұста төте жазуды оқи алмаған тергеушілер, бұл мекемеде арнайы

аудармашылар ұстауға мәжбүр болған. Өйткені, тылсымы терең төте

жазудағы құжаттардың жанында «айбақ-сайбақ» орысшаланған мәтіндер

қоса тіркелген. Неге екенін қайдам, осы кирилшеленген жазудың көмескі

тұстары көп сықылды көрінді. Ал төте жазудағы «тарихты» көзі қарақты,

көкірегі ашық, ойы жүйрік жанның өзі де берілген «санаулы сағатта»

санасымен шолып үлгермейді. Әрі жаныңызда әрбір қимылыңызды жіті

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 89

қадағалап отырған арнайы қызметкердің келесі папкіні жұлқи парақтаған

саусақтарына қарап «жыртылып кетпесе игі» деп, есің шығады…

Ия, өзінің саналы ғұмырын «қазақ елінің көсегесін қайтсем

көгертем» деп бірде Алашорда үкіметі, бірде Кеңес үкіметі жағына

шығып, партия ісіне барлай қарап, сеніммен ерген А.Байтұрсынұлының

бар жазығы «қазақ қай бағытты ұстаса дұрыс болады» деген үкілі

үмітке иек артуы еді. Қай партияға мүшелікке кірсе де, күрескердің

аңсаған арманы орындалмады, ұлы сенімі ақталмады. 1929-шы жылы

2-ші маусымда Қызылордада «күдікті» ретінде ұсталып, арнайы айдау-

ылмен Алматының түрмесіне алып келеді. Мұнда көп ұстамай тұлғаны

қасындағы жолдастары: М.Дулатұлы, М.Есполов, Ғ.Бірімжановтармен

бірге ату жазасына бұйырады. Бірақ үкім қайта қаралып, ауыр жаза ай-

даумен алмастырылды…

Тұлғаның 1929-шы жылы қайта тұтқындалуы туралы жазушы-ғалым

Т.Жұртбайдың ҰҚК-нің мұрағат деректерін сөйлеткен тарихи әфсанасына

сүйенсек, Ахаңды ажал тырнағына байлап берген өз қандастарымыз.

Атам қазақ «іштен шыққан жау жаман» деп текке күйінбесе керек. Кеңес

үкіметі тұсында қазақ елінің әлеуметтік мәртебесі төмендетіліп «ұлы

халықтың» безбеніне түскен күрделі кезеңде ұлттың қажетін түгендеген

Ахмет қай қазақтың көңіліне жақпады екен?! Енді соның сырына үңілейік.

Осы жылы сәуірдің 19-ы күні «Советская степь» газетінде Ораз Иса-

ев пен Ізмұхан Құрамысовтың ұйымдастыруымен Ғаббас Тоғжанов,

Әбдірахман Байділдин, Хамза Жүсіпбеков, Садықбек Сапарбеков, Ораз

Жандосовтардың «Жазушы – қазақтардың шығармашылығы туралы»

деген ашық хаты жарияланады. Олар қазақ елінің билік басына 1925-ші

жылы қыркүйекте келген Голощекиннің ойабын тауып, айызынан шығу

үшін ұлт зиялыларына нақақтан күйе жағады. Хатта А.Байтұрсынұлынның

қайраткерлігі туралы «орыс ғалымдары берген баға дұрыс емес» дей

келіп, ол «патшалық саясатқа қарсы күрескен буржуазиялық төңкерісші,

әрі алашордашылдардың көсемі болып табылады» дейді. Ахметтің ұлт

үшін жасаған жұмыстарын елемей, жазықсыз қаралайды. Олар өз шағым-

үндеулеріне «Правда» газетінен де орын берулерін сұрайды. Мұнымен

тыныштық таппай, Ахметті жазалауды сұрап, Сталинге екі рет хат жолдай-

ды. Осы жетеудің «Алашшылдарға қарсы» мемлекеттің атынан ресми ай-

ыптау жасаған мәлімдемелерінің салдарынан Ахмет, Жүсіпбек, Мағжандар

екі айдан соң түрмеге қамалған. Жазушы Т.Жұртбай зерттеуінде бұл

ашық хаттың мәтінін қазақ тіліне аударып, талдап таратқан. ҚР ҰҚК-

нің мұрағатында талай жылдардан бері жабық қорда жатқан мұндай

құжаттарды оқыған адамның төбе шашы тік тұрары анық. Ең өкініші

90 Райхан Имаханбетова

сол «неге өзді өзіміз» деген сауал өзегіңді өртеп, қазақтың пешенесіне

жазылған күңшілдік-ай, «не істеткенсің пенделеріңе» деп, бармағыңды

шайнайсың. [107, Б. 415-466].

Осы тұста Ахметтің жерлес інілерінің бірі Файзолла Сатыбалдыұлы да

Қостанай түрмесінде отырады. Тас түнекте құса болып отырған Файзолла

«Тас түрмеде» деген өлеңінде:

«…Ахаңнан да бейхабар боп отырмын,

Көкірек – от, көңіл – тұман, соқырмын.

Қайран аға – ғұламасы қазақтың,

Тамызығы өлең-жалын, отымның.

Ақ оралып, жүйрік озар күн келер,

Сіз бен бізді тірі болып кім көрер?!

Әттең сол күн сөйлер ме едің Ахмет,

Ар алдында адалдыққа күн берер.

Адамды сен табар едің, ғұламам,

Тура жолмен қайда жүрсең жүр аман.

Ей, тіршілік!

Ар мен Ахаң беттессін,

Басқа тілек кетсем де өліп сұраман» -

деп, тар қапаста отырса да, бар арман-тілегі Ахаңдай абзал аға, адал досқа

ақ жол тілеумен болады. Мұндай жанашыр достың айтқан сауалының

сауабына Ахметтің ғылымдағы қайраткерлігі мойындалып, өзі айдау-

да жүрсе де 1930-шы жылы Мәскеудің «Литературная энциклопедия»

жинағының 1-томына ғалымдығы туралы мәлімет беріліп, ол түрлеген

Қазақ әліпбиі 5-томға енеді. Жетеудің жаласы Алаш арыстары Мағжан

Жұмабаев пен Жүсіпбек Аймауытұлының өмірін жұтады, ал Ахметтің

өмірін айдауда өткізеді. Қазақ зиялыларының үркердей тобына қасақана

жасалған зауалдың соңы зардапсыз қалмады. «Арызданғандардың»

бірі – Ә.Байділдин 1930-шы жылы, қалғандары – О.Исаев, І.Құрамысов,

О.Жандосов, Ғ.Тоғжанов, Х.Жүсіпбеков, С.Сапарбековтер 1938-ші жылы

өздері қызмет жасаған коммунисттік партия қудалауына ұшырап, кейіннен

партия жендеттерінің қолынан қаза табады. Қазақ елін аз уақыт басқарған

Голощекин коммунист-жақтастарының көсеу-қолымен ұлтты сансыра-

тып, елді есеңгіретіп, ұлар құстай шулатты. Шовинист басшының «кіші

қазаны» қазақ жеріне ұлы нәубет әкелді. А.Байтұрсынұлы 1929-шы жылы

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 91

ұсталғаннан, түрме қапасында 1931-ші жылдың қаңтарына дейін отырады.

РСФСР қылмысты істер кодексінің 58-бабының тағылған ең ауыр тармағы:

ату жазасы қайта қаралып, ол «он жылға бас бостандығынан айырылады».

Беломор-Каналда айдауда болған тозақты күндердің қаншалықты ғалым

өмірін өксіткені «дұшпаныңа да тілемес» ауыр сәт екені анық.

Еңбек ері Кітапбаев Бошайдың мәлімдеуімен жеткен қатонқарағайлық

Серікбай Мәштерханұлы Мамырхановтың «Айдаудағы Ахметтің елге

сәлемі» өлеңіндегі өрілген жолдаулар тұлғаның тағылымына тәнті еткен-

дей. Күрескердің тозақта жүріп те қайраты мұқалмай, сағы сынбастан,

ойлағаны тағы елінің қамы, сол айдатып жіберген жұртына өкпе артпа-

стан сәлемін айтады: «...Ел-жұртты бізден бұрын көре қалсаң, Сәлем айт

алты арысқа бізден тегіс» деп, арта қалған елін аңсайды. Туған жерден

«күншілдердің» көрсетуімен қасақана айдалып кетсе де жұртына деген

сағынышын жасыра алмайды. Күрескер ақынның: «...Кеттік деп сенен

алыс қамығады. Сарыарқа сайран еткен, қайран мекен, Ерте-кеш соны ой-

лап, сағынады» -деген өлеңінен «өзектен тепкен Отанына» шексіз махаб-

батын көреміз. Ұлтын сүйген ұлы жүректің дүрсілі ақтық демі біткенше ел

деп соқты-ау.

Ахаң жұбайы Бадрисафаға мынадай өлең жолдарын арнаған екен:

«...Ақ көйлек тозбайды екен кең болған соң,

Екі жас ойнайды екен тең болған соң.

Сырымды саған айтпай кімге айтайын,

Қасымда жан жолдасым сен болған соң...».

Бұл өлең туралы жазушы Байтұрсын Ілияс: «...шамасы, бұл Саяси бас

басқарма коллегиясының шешімімен 1931-ші жылғы 13-ші қаңтарда 10 жыл

концлагерьге сотталған А.Байтұрсынұлының Батыс Сібірдегі үйелменіне

қосылуға рұқсат алып, Кривошеин ауданына қарасты Жуково деревнясы-

на келген кезі ме екен. Бұл елдімекенге ол 1933-ші жылы 4-ші шілдеде келіп

жетеді. Мұнда оны сүйікті жары Бәдрисафа қарсы алады. Осы Жуково дерев-

нясында екеуі бір жылдай тұрған» деп, жорамал жасайды [22, Б.62-63].

Шындығында, Томскіде айдауда жүріп, әбден сырқатқа шалдыққан

әйеліне жету үшін Ахмет Байтұрсынұлы Біріккен Мемлекеттік саяси

басқармасына (ОГПУ), осы мекеме органдарын қадағалайтын Республи-

ка прокурорының көмекшісіне 1933-ші жылы қаңтардың 6-сы күні 1,5

беттен тұратын өтініш жазған [108]. Осы сарғайған құжаттағы маржан-

дай тізілген тіркестерді көріп, Архангелдің азапқа толы тозағының өзі

Ахметтің сұлу жазуын тоздыра алмапты-ау дейсің еріксіз ауыр күрсініп.

92 Райхан Имаханбетова

Өзі де ауыр күй кешіп жүрсе-дағы айдаудағы әйелінің дімкәс денсаулығын

ойлап, не әйелін болмаса өзін сонда жіберуді сұрайды. Сібірдің

сақылдаған аязынан бөлек, айдауылдардың қаһары да жүйкелерін жегелі

қашан... Өтініште әйелінің 56 жаста екені, оның қара жұмыс жасау бы-

лай тұрсын, қарақан басын алып жүру үшін біреудің көмегіне тәуелділігі,

күніне 4-5 мәрте есінен танып құлайтын науқасын айтып, қандай да бір

шара қолдануын сұрайды. «Кісі кілті аспанда» демекші, мекеменің

міз бақпаған басшыларының жауабы сиырқұйымшақтана берген соң,

тәуекелі мығым, төзімі терең ол Дүниежүзілік «Қызыл крест» қоғамына

жүгінеді. Жазушы М.Горькийдің жұбайы Е.П.Пешкованың араласуы-

мен өзі сықылды айдауда жүрген жарының жанына келіп, біршама уақыт

сонда тұрақтайды.

Егде тартқан шағында басына сын-сағат түсіп, өмірінің әрбір сәті

қияметке айналған тұста інісі Міржақыпқа мұңын шағыпты: «...бәрі

де қызметте – қатын-балаларымен тұрған көрінеді. Мен де қатын-

балаларым мұнда келуге, немесе онда баруға рұқсат ет деп Мәскеуге арыз

беріп едім қабар жоқ. Жақын арада жазушының бұрынғы қатыны бастық

болып тұрған мекеме арқылы арыз бердім. ...өлсін демесеңдер мені не жылы

жаққа ..., не қатын-балам тұрған жерге жіберіңдер. ...Мұнан анау қатын

арқылы бірдеме болар деген үміт бар» - дейді шемен болған сорлы жүрек

1933-ші жылы ақпанның 26-сы күні жазған хатында. Жүрек шері еленіп,

сол жылдың қыркүйегінде Том жеріне табаны тигенін де хабарлапты:

«...сұранып, мұнда келдім. ...сентиабірден осындамын. Айына 150 сом

жалақысы бар, орынға ілініп едім, ...марттан бастап шығарып тұр. Қыр

баласынан хат алып тұрамын. ...өзіңе әлденеше рет жазып, жауап ала

алмай-ақ қойдым. ...Қабар берерсіңдер. Б.С-дан сәлем. Ол қойаншық ауруы

болып біткен» деп өздерінің мүшкіл жағдайларын 1934-ші жылдың 8-ші

наурызы күні жазыпты.

Олар Сібір жерінен Алматы қаласына 1934-ші жылдың күз айларында

арып-ашып жетеді... Қазақ оқығандары мен атқа мінгендері дәл сол тұста

Ахметті құшақ жайып қарсы алмаған. Ол баспананы былай қойғанда, жан

бағу үшін жұмысқа әрең ілінеді. Морозовтың жеке емханасында аударма-

шы болып, нәпақасын айырады. ҚР ОММ-ның дерегіне сүйенсек, 1934-

ші жылдың 16-шы желтоқсанында Орталық музейге ғылыми кеңесшілік

жұмысқа алу туралы бұйрыққа қол қойылып, А.Байтұрсынұлы өзінің

сүйікті кәсібіне бір табан жақын жұмысқа тұруға қол жеткізеді [109].

Осы Орталық музейде жұмыс істеп жүрген тұсында ол, нақтырақ 1935-

ші жылы 2-ші мамырда суретші В.Н.Хлудовтың туындыларына сарапта-

ма пікір жазады [110]. А.Байтұрсынұлы сынына түскен орыс суретшісі

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 93

Хлудовтың қазақ тұрмысы туралы картиналары кейіннен Кеңес тұсында

көрмеге қойылған.

«Заключение по картинам художника Хлудова» деген пікірдің

мән-маңызы туралы тілші-ғалым Аманқос Мектептегі «Культура»

газетінде «Суретші Хлудовтың қатесі неде?» («В чем ошибка ху-

дожника Хлудова?») деген тақырыппен суретшінің картиналарына

Ахмет Байтұрсынұлының берген қорытынды пікірді жариялаған бо-

латын. Мұнда Ахмет «...суретшінің қазақ тұрмысын әдейі жабайы

етіп көрсетуді мақсат еткені немесе шындығында қазақтың тіршілік-

тұрмысын білмейтіндігіне» тоқталады, бұл картиналардың «қазақ

тұрмысын дұрыс бере алатын толыққанды картиналар» өмірге келгенше

ғана музей көрмесінде ұстауға болады» деген ескерту айтады. Негізінен,

суретшінің қазақ тұрмысы туралы «Көшу», «Қой сауу», «Бие сауу»,

«Қой қырқу», «Жүн сабау», «Сабын дайындау», «Үй диірмені»,

«Киіз басу», «Боранда көшу», «Түнгі барымта», «Қаралы көш», «Бай

ауылдың көшіп-қонуы», «Қыз ұрлау», «Өткелден өту», «Бәйге мейра-

мы», «Сый көрсету», «Бақсының науқасты емдеуі» сынды туындыла-

ры А.Байтұрсынұлы тарапынан үлкен сынға ұшыраған.

Жалпы, 1935-1936-шы жылдар ғұламаның өзі айтқанындай «...жұрт

жұмысына бүтіндей кіріскен адамның көретін күні – абақты мен айдау»

дегеніндей, қадамын қарыс аштырмай қояды. Жоғарыдан түскен қысым

сол жылы 21-ші қыркүйекте Орталық музейдің әкімшілігін «Ахмет

Байтұрсынұлын жұмыстан босату туралы бұйрық» шығаруға мәжбүр

етті [111]. Осылайша бұл мекемеде бар-жоғы 1,5 жылдай жұмыс істеген

ол тағы жұмыссыз қалады... Қазақстан халық жазушысы Әбділда Тәжібаев

«Есімдегілер» атты кітабында 1936-шы жылы орыс поэзиясының па-

дишасы А.Пушкиннің 100 жылдық мерейтойы қарсаңында Ахаңның

өздеріне қосылып, ұлы ақынның ертегі жырларын аударысқанын, жас

аудармашыларға көмек көрсеткенін жазады. Сонымен қатар, 1917-ші

жылы Орынборда өткен «Алашорда» партиясының сиезіне делегат

болғанын, одан кейін Коммунистер партиясына кіріп Ленин өзі бастаған

большевиктер партиясының өкілдерінің (барлығы – 64 адам) бірі болып,

коминтерннің ІІ-ші конгресіне шешуші дауыспен Ахметтің делегат болып

сайланғанын айтады [112, 332-б.].

Айдаудан келгелі жетекші қызметке араластырылмаған, қарапайым

нәпақасымен Бадрисафа бәйбішесі екеуі әупірімдеп күнелтіп жүргенде

1937-ші жылы 11-ші тамызда НКВД-ның өкімімен қайтадан тұтқындайды.

Осы жылдың 8-ші желтоқсаны күні жасы пайғамбар жасынан енді асқан,

ешкімге залалы жоқ Ахметті атып тастайды. Осы азапты ауыр күндер

94 Райхан Имаханбетова

туралы мұрағаттағы құжаттар ел назарына БАҚ пен түрлі ғылыми зерт-

теулер арқылы ұсынылып келеді. Бірақ, кейбір зерттеушілер тарапынан

өзіндік талдаулар мен сараптаулар біржақты жасалып жатады. Мәселен,

жазушы Д.Досжанов «37-ші жылы» тұлғаның тұтқындалуы туралы «…

Өстіп үреймен кешті батырып, үмітпен таңды атырып жүргенде Ахаңды

бір түнде келіп үндеместер ұстап алып кетеді. Бұл 1937 жылғы 8 қазан күні

болатын. Ғалымның артында қалған қызы Шолпан «әкемді 1937 жылғы 8

тамыз күні ұстады» деп жаңсақ айтады, негізінде 8-ші қазан күні ұстаған»

деген кесімді сөз айтады [24, 211-б.]. Керісінше, мұнда жазушының

айтқаны жаңсақ. ҚР ҰҚК мұрағатынан алынған №725-ші іс-папкісіндегі

деректер Досжановтың тұжырымын терістейді [113]. Енді осы тари-

хи құжаттағы тізбеленген деректерге тоқталсақ. Тұтқындау ордері – сол

уақыттағы мемлекеттік ресми іс жүргізу тілі орыс тілінде, қатарында ла-

тын қаріптері көрсетілген дайын нұсқалық, яғни ресми мекемелік бланкі.

Анығырақ, бұл 725-ші істе А.Байтұрсынұлын тұтқындау туралы «434»-

ші нөмірлі ордер «1937-ші жылдың тамыздың 11-і күні» беріледі де,

оның жарамдылығы «2 күн» екендігі көрсетілген. Тұтқындау ісі Латы-

пов дегенге жүктеледі. «Тұтқындалушының сауалнамасы» деген 5-ші

қалыпты құжат 22 сұрақты құрайды. Осы сұрақ-жауап жүргізілген құжат

«тамыздың 13-і күні» толтырылып, соңына тұтқындалушы «қол» қойған.

Сауалнама жүргізген қызметкер тегін анық көрсетпей, тек «шимақтата

қол» қояды. Қол қоюшының бас әрпі «Ш мен К» анық жазылып, соңы

иірімделе қайырылған. Осы иірімнің арты апатқа апарғаны белгілі…

Ахмет тұтқындалған жайма шуақ жаз айы күзгі қара суыққа ұласқан.

Мұны әке соңынан шарқ ұрып іздеген Шолпан ауыр күрсіне отырып, есіне

алған еді. Бірақ, сан рет түрме есігінің тор көзінен сығалағандарымен,

ар жағынан аяулы әкенің жүзін көре алмағандарын, абақтының абалаған

аярларының арсылынан Бадрисафа анасының күрт қартайғанын,

әлсіз, сырқат жеңген үнімен сыбырлағандай боп жеткізді. Апаймен

1994-ші жылдың қазанда сұхбаттасқан болатынмын. Демек, Шолпан

Ахметқызының «қаралы күнді» шамамен «тамыздың 8-і күні» деп еске

түсіруі ақиқат еді.

Енді Алматы облысы НКВД үштігінің 1937-ші жылы қарашаның 25-і

күнгі мәжілісінде қарап, қабылдаған қарашаның қара суығынан да қаһарлы,

«үһ» дегізбестен өңешіңді осып түсер, қатыгез қаулысына құлақ түрелік:

«Байтұрсынов Ахмет атылсын!». «Атылсын!» деген қарғыс атқыр

жалғыз сөз [114]. Айтқызған кім? Атқан кім? Бұл күні сол азалы кезеңді

«саяси қуғын-сүргін құрбандары» деп, өз-өзімізді алдаймыз, қамыққан

көңілімізді жұбатамыз... Ал шындығында, осы қолдан жасалған қасіреттің,

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 95

қатыгез қаулылардың артында кімдер тұрғаны, жабық қорлардағы дерек-

термен жіті таныс тарихшылар мен мұрағаттанушылар, сонымен қатар,

осы аса құпия құжаттармен танысуға мүмкіндік алған алаштанушы-

ғалымдарға мәлім. Әттең, «неге осылай болды?» екен дейміз іштей

күбірлеп… Кімді, нені бөлісе алмады?! «Жазығым, жұртым дегенім бе?»

демекші, Ахаңдай абзал жанды пайғамбар жасына қараған шағында қалай

ғана дәті барып, «өлімге қиды екен қандастары?!» Қандастары… Ертең,

ертең не боларын ойлады ма екен олар?! «Дүние – кезек» екенін білмеді

ме екен олар?! Өз туғанына, өз Отанына опасыздық жасағандарды жаудың

өзі де кешпейтінін неге сезбеді екен олар?! Толқымалы тағдырдың қазақ

пешенесіне жазған ауыр қасіретіне не дерсің?!

«Атылсын» деген қарғыс атқыр қаулы желтоқсанның ысқырған

ызғарымен қоса ысылдап «8-і» күні іс жүзіне асырылады. Мұның дәл

сол күні іс жүзіне асырылуын қатаң қадалаған қаныпезер «құлақкесті»

қызметшілер, қағаз жүзінде де рәсімдеуді ұмытпапты. Үштіктің қаулысынан

кейінгі, келесі әбжылан жымысқы жұмысты НКВД Тергеу түрмесінің

бастығы Маташков «Байтұрсынов Ахметті ату жазасы 1937-ші жылдың

8-ші желтоқсан күні орындалсын» деп «үкімдесе», оны 8-ші бөлімнің аға

инспекторы Комаров «растапты» [115]. Міне, тіршілік иесі Адам

баласына құдіреттің күшімен бір-ақ рет берілетін ғұмырын әп-сәтте,

базбіреулер «қағаз қаулымен-ақ» жұта салды… «Адамды адамның

қолымен өлтіру» сол тұстағы Кеңестік содыр саясаттың «бір оқтық ісіне»

айналды. Қайда әділеттік?! «Жер бетінен ұлт ретінде жойылып кетпесек

игі» деп, саны аз ұлтының келешегі үшін күрескен Ахметтің маңдайына

Алла-тағала неге ақ өлімін қимады екен?! Әлде, қарақан бастың қамы емес,

қалың жұрттың қамын жеген пенделердің пейіштен орын алады дегені

бекер болды ма… Ахметтің ажалы неге Алланың бұйрығымен емес, қара

ниетті адамның қанды қолынан болды екен?! Ұлт үшін ұрандаған ұлдың

осындай қатыгез өлімге ұшырайтындай қай жерде шалыс басуы мүмкін.

Қайда тарих-таразы?!

Жаманат хабар жатсынба Ахметтің шейіт болғанын есітіп, қазасына

қатты қайғырған жерлесі, әрі рухани замандасы Файзолла Сатыбалдыұлы

жоқтау айтып, аһ ұрып, оның әруағына дұға жасайды:

«…Шынымен бұл дүниеден өткенің бе,

Қайырылмай алды-артыңа кеткенің бе?

Ахмет опат болды дегенді естіп,

Егіліп жылай бердім, тек дедім де!...

…Бақұл бол, қайран Ахмет, ақ сұңқарым,

Қош айтып рухыңа басымды идім!».

96 Райхан Имаханбетова

Он бес республиканы өзінің билігіне қаратқан орыс мемлекетінің

саясаты қазақ жұртына «екінші сортты ұлт» ретінде ғана қарап,

менсінбеуі – қазақ зиялыларының қай-қайсыны тыныш отырғызбады.

«Езілген жұртын қайтсем жарық күнге жеткіземін» деп күрескен

тұлғаның «лағынет атқыр 1937-нің құрбаны» болғандығын араға жар-

ты ғасыр салып, айқындалды. 1989-шы жылы қазан айының 24-і күні

Шолпан Байсаловаға әкесінің «Өлгендігі туралы куәлік» тапсырады

[116]. Куәлікте «1937-ші жылдың 8-ші желтоқсанында «62» жасында,

Өлу себебі деген тұсқа «атылған» деп, 1989-шы жылы наурыздың 23-і

күні №2-ші жазбасымен» тіркелгендігі ресми жазылған. Осы бір суық

қағаздың өзі не бір қиямет күнді басынан кешкен Шолпан апайдың

қолына жарты ғасырдан кейін нақтырақ, «52» жыл өткен соң ғана тиген.

Шолпанға әкесін ақтаған анықтама 1988-ші жылы қарашаның 21-і күні,

анасын ақтау анықтамасы 1989-шы жылы қыркүйектің 5-і күні берілген.

Қазақ КСР-ның Жоғарғы соты ресми тапсырған осы құжаттардың

түпнұсқалары Алматы қаласындағы бұл күні тағылым мектебі не

айналған ғалым мұражай-үйінің қорында сақтаулы.

Ресми куәліктегі «1937-ші жылы «62» жасында атылған» деген

мәліметті негізге алған адам Ахметтің туған жылы – «1874» деп ойлауы

хақ. Жалпы, тұлғаның туған жылына қатысты айтылатын даталар – 1870,

1873, 1874 дұрыс емес, шын туған жылы – 1872-ші жылдың 5-ші қыркүйегі.

Өлген жылы – «1938» деп берілетін мәлімет те негізсіз, анығы өлгендігі

туралы куәлікте көрсетілген – 1937-нің 8-ші желтоқсаны.

Мұрағат деректері мен естеліктер, танымдық талдаулар мен ғылыми

зерттеулердегі ақпараттар көздерін сұрыптай келе, ХХ-шы ғасырдың ұлы

реформаторы, қазақ әліпбиі, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымының

негізін салушы ғалым, түркітанушы, ақын, аудармашы, «Қазақ» газетін

(1913-1918) ұйымдастырушы, әрі бас сарапшы, қоғам және мемлекет

қайраткері, ұлтының ар-ожданы, Алаш көсемі, кеңестің жүйенің саяси

қуғын-сүргін құрбаны Байтұрсынұлы Ахметтің өмір тарихының негізгі

кезеңдерін төмендегіше сараптай аламыз:

Ахмет Байтұрсынұлы қазіргі Қостанай облысына қарасты Торғай

атырабының Сарытүбек елдімекенінде 1872-ші жылы 5-ші қыркүйекте

дүниеге келген. Ол алғашқы сауатын елдегі көшпелі мектепте алады.

1886-шы жылы Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесіне

түсіп, оны 1891-ші жылы бітіреді. Сол жылы Орынбор мұғалімдер

мектебіне оқуға қабылданып, 1895-ші жылы ОММ-нің Педагогикалық

кеңесінің шешімімен «бастауыш училищенің оқытушысы» деген атақ

беріледі.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 97

1895-ші жылы тұңғыш мақаласы: «Киргизская приметы и послови-

цы» «Тургайская газета» басылымының №39-шы нөмірінде жарияла-

ным көреді.

1896-1903-ші жылдары Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы

уездерінде ауылдық, болыстық мектепте, екі сыныптық учили-

щеде оқытушылық қызмет атқарады. 1897-ші жылы Александра-

Бадрисафаға үйленеді.

1901-1904-ші жылдары оқытушылықтан бөлек, білімін жетілдіру

үшін әдеби жазба жұмыстармен айналысады. Осы тұста Омбыға барып,

біршама аялдайды. Ұлтының санасын ояту мақсатында И.Крыловтың мы-

салдарын аударады.

1905-ші жылы қазақ оқығандары Қоянды жәрмеңкесінде бас қосып,

Кіндік үкіметке қазақ ұлтының арыз-тілегін білдіріп, құзырхат жазады.

1905-1908-ші жылдары Қарқаралыдағы орыс-қазақ училищесінің

оқытушысы әрі меңгерушісі болып, екі міндетті қатар атқарады.

1908-ші жылы саяси көзқарасы үшін Қарқаралы абақтысына қамалады.

Қарқаралы – Ахметті саясат ісіне баулыған жер. Қарқаралы абақтысы –

оның бірінші рет тар қапасқа қамалуы еді.

1909-шы жылы «Қырық мысал» жинағы басылып шығады. Кітап қазақ

оқығандарын дүр сілкіндірсе, ал қамсыз жатқан қалың қазақтың намысына

қамшы болып тиеді.

1909-шы жылдың 1-ші шілдесінде қайта ұсталып, 1910-шы жылдың 21-

ші ақпанына дейін Семей түрмесінде сотсыз, үкiмсiз сарылып 7-ай отыра-

ды. Бұл Ахметтің қасақана екінші рет түрмеге қамалуы болатын.

1910-шы жылдың 9-шы наурызында Орынборға жер аударылады. Бұл

күрескердің – өз туған өлкесінен бірінші рет жер аударылуы. Мұнда 1924-

ші жылға дейін тұрады. Осы уақытта оның қаламынан қазаққа қажетті ең

зәру оқулықтар өмірге келеді.

1911-ші жылы «Маса» өлеңдер жинағы жарияланып, «Қырық

мысал» кітабы екінші рет басылым көреді. Осы жылы «Айқап» жур-

налында «Қазақ әм түрлі мәселелер», «Қазақтың өкпесі», «Қазақ

жерін алу турасындағы низамдар, бұйрықтар», «Закон жобасының

баяндамасы», «Тағы да народный сот хақында», «Жер жайынан»,

«Жазу тәртібі», «Кітаптар жайынан», «Бастауыш мектеп» т.б. өзекті

мақалалары жарияланады.

1912-ші жылы Қазақ әліпбиін (төте) түрлеп, қолданысқа ұсынады.

Осы жылы «Оқу құралы» қазақша әліппесінің бірінші кітабы шығады.

«Айқап» журналында «Қазақ жерін алу турасындағы низам», «Шәйзіман

мырзаға», «Қазақ һәм төртінші Дума» мақалалары жарияланады.

98 Райхан Имаханбетова

1913-ші жылы «Оқу құралы» екінші кітабы жарық көреді. «Шора»

журналында «Қазақша сөз жазушыларға», «Қазақ» газетінде

«Көшпелі һәм отырықшы норма», «Шаруа жайынан», «Жер жал-

дау жайынан», «Земство», «Білім жарысы», «Оқу жайы» т.б. келелі

мақалалары басылады.

1913-1918-ші жылдары қырғыз атанған қазақ жұртының аталы атауын

қайта жаңғыртып, «Қазақ» газетін шығарды. Газеттің ұйымдастырушысы

әрі бас сарапшысы қызметін атқарады. Осы тұста әлеуметтік ахуалды

баяндаған цензура көтермейтін мақалалар жариялағаны үшін әкімшіліктің

тарапынан бірнеше мәрте (1914-15), ресми есеппен үшінші рет абақтыға

отырады.

қайта басылым көреді. Осы жылы «Тіл – құрал» (қазақ тілінің сарфы),

1-ші жылдық оқулығы жарық көреді. Аға буын өкілдері: Ғ.Қарашұлының

«Аға тұлпар»; Б.Өтетілеуовтің «Жиған-терген» өлеңдер жинағын

шығарады.

1915-ші жылы «Тіл – құрал» 2-ші жылдық, «Оқу құралы» 1-ші

кітабы (2-ші рет); «Қазақ» газетінде «Жәрдем комитеті», «Бұ қалай?»,

«Шаруалық өзгерісі», «Ауқатты Алаш азаматтарына!» мақалалары ба-

сылым көреді.

1916-шы жылы Торғай уезінде жүргізілген санақ жұмысына қатысады.

Осы жылы «Оқу құралы» әліппесінің 1-ші кітабы сұранысқа ие болып,

3-ші рет басылым көреді. «Қазаққа ашық хат», «Алаш азаматтарына!»,

«Торғай әм Ырғыз халқына», «Орынбор әм 8 шілде» үндеу мақалалары

жарияланады.

1916-шы жылы қазақ ұлтының төл жазуы деп таныла бастаған Қазақ

әліпбиі көрші мұсылман-татар ұлысының сынына ұшырап, осы тұста оның

«Туған тілім» өлеңі, «Шекіспей, бекіспейді» мақаласы жарияланады.

1917-ші жылы «Қазақ» газетінде «Қазақ халқына», «Бұ заманның

соғысы», «Бостандық қарызы», ««Алаш» партиясы», «Шорай ислам.

Жалпы мұсылман сиезі» т.б. мақалалары жарық көреді.

1918-ші жылы «Тіл – құрал» 1-ші жылдық оқулығы Ташкенте қайта

басылып шығады. Осы жылы сәуірде Қытайдың Шәуешегіне Міржақып

Дулатұлы, Райымжан Мәрсековтармен бірге сапар шегеді.

1918-1919-шы жылдары «Алаш» партиясының жетекшісі, «Ала-

шорда» үкіметінің жетекшілерінің бірі әрі оқулықтар жазу жөніндегі

Комиссиясының құрамында қызмет етеді. Осы жылы «Революция и

киргизы» мақаласы «Жизнь национальности» атты басылымда жа-

рияланады.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 99

1919-шы жылы 24-ші шілдеде В.И.Лениннің қабылдауында болып,

оның бекітуімен Қазақ өлкесі Әскери-революциялық комитеті кеңесінің

мүшесі болып тағайындалады.

1919-шы жылы 27-ші қазанда «Алашорда» үкіметінің қайраткерлеріне

кешірім жасау (амнистия) туралы Қаулы мақұлданған соң, Кеңес үкіметіне

жағына бір топ қазақ зиялыларымен бірге өтеді. Осы тұста Кеңестердің

7-ші Бүкілресейлік сиезіне ВЦИК (Бүкілодақтық атқару комитетінің

орталығы) мүшесіне сайланғаннан кейін, Қазревкомның төрағасы

С.Пестовскиймен бірге пролетариат көсемі В.И.Лениннің қабылдауында

екінші рет болады.

1920-шы жылы 15-ші сәуірде «Известия Киргизского края»

газетінде РКП (б) комитетіне мүшелікке қабылдауға жазған мәлімдемесі

жарияланады.

- «Баяншы» 1-ші басылуы, «Тіл – құрал» (қазақ тілінің сарфы), 1-ші

жылдық 2-ші басылуы, «Тіл – құрал» 2-ші жылдық 2-ші рет басылым

көреді.

- «Тіл – құрал» 2-ші жылдық кітабы 3-ші рет, Сәуірде «Ұшқын» басы-

лымында «Лениннің елу жасы», «Ұлы жиын» атты мақалалары жарық

көреді.

туралы» хат, маусымда «Лениннің ұлттар мен отарлау мәселесі» тезисі

бойынша көсемнің өзіне баянхат жазады.

1920-1921-ші жылдары Қазақ АКСР Оқу-ағарту Комиссары және

Қазақ орталық атқару комитетінің (КазЦИК) мүшесі болады.

1921-ші жылы «Оқу құралы» әліпбиге нұсқаулық; «Оқу құралы»

үлкендер үшін 1-ші кітабы басылым көреді. Осы жылы 21-ші қазанда

«Жизнь национальностей» басылымында «Ёще о голоде в Казахстан»

атты өзекжарды мақаласы жарияланады.

1921-1922-ші жылдары Өлкелік Халық Комиссариаты жанындағы

Академиялық Орталықтың төрағасы қызметін атқарады. Халық ағарту

комиссиариаты жанынан құрылған Академиялық орталықтың (Академ-

центр) тұңғыш төрағасы ретінде Қазақ елінің ғылымын академиялық жол-

мен басқаруды ұйымдастырудың негізін қалады.

- «Оқу құралы» 1-ші жылдық 4-ші рет, «Оқу құралы», 2-ші жылдық

4-ші басылуы, «Тіл – құрал» 1-2-ші жылдық 2-ші рет; «Оқу құралы» 4-ші

рет басылым көреді.

- 18-ші мамырда «Степная правда» газетінде Халыққа білім беру

1-ші жалпықазақ сиезінде сөйлеген сөзі, 14-ші шілдеде «Ақ жол»

газетінде «Қазақты ағарту халімізден» мақаласы жарияланады. Осы

100 Райхан Имаханбетова

жылы тамызда 50 жас мерейтойын Ташкенттік зиялылалар, 1923-ші

жылы қаңтарда Орынбор үкімет үйі арнайы атап, құрметпен салтанатты

жиын өткізеді. Қыркүйектің 28-і күні «СП» газетінде «Просвещение

и голод», «Қазақ күнтізбесі» басылымында «Тәні саудың – жаны сау»

мақалалары шығады.

1922-1924-ші жылдары Қазақтың Халық ағарту институтында қазақ тілі

мен әдебиетінен дәріс оқиды. Орынборда өткен Қазақ білімпаздарының

тұңғыш сиезінде Әліпби туралы баяндама жасайды.

1922-1925-ші жылдары Қазақ Халық ағарту Комиссариаты жанындағы

Ғылыми-әдеби комиссиясының төрағасы, Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының

құрметті төрағасы болады.

1925-1928-ші жылдары Қазақ елінің екінші астанасы болған Қызылорда

қаласында тұрады, әрі ұлт жұмысының көшбасында болады.

1925-ші жылы «Ақжол» газетінде «Енді «қазақ» демей болмайды»,

19-шы мамырда «Қазақстан мен Қазағыстан туралы»; «Жаңа мектеп»

журналында «Баулу мектебі» т.б. өзекті мақалалары жарық көреді.

1926-шы жылы 26-шы наурызда Бакуде өткен Бүкілодақтық

түркологтардың құрылтайына шақырылып, баяндама жасайды. «Жаңа

мектеп» журналында «Түрікшілер құрылтайы», «Желкек»; «Еңбекші

қазақ» газетінде «Қазақстан құрылысының жаңа дәуірі» (12-13/Х), «Ла-

тын әліппесінің керексіздігі» (19/ХІІ) мақалалары жарияланады.

- «Әліпби». Жаңа құрал (Қызылорда), «Сауат ашқыш». Ересек-

терге арналған әліппе (Орынбор, Семей), «23 жоқтау» (Мәскеу),

«Әдебиет танытқыш» әдебиеттануға кіріспе (Қызылорда-Ташкент)

жарық көреді.

1927-ші жылы «Әліпби» Жаңа құрал Қызылорда тағы басылып

шығады. «Жаңа мектеп» журналында «Түзетілген әріп», «Дыбыстар-

ды жіктеу туралы», «Ана тілінің әдісі», «Жалқылау (айырыңқы) әдіс»

мақалалары, «Әліппе айтысы» жинағында «Араб әліп-биін жақтаған ба-

яндамасы» жарық көреді.

1926-1928-ші жылдары Ташкентегі Қазақ педагогика институтын-

да Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен дәріс оқиды. «Қызыл Қазақстан»

журналында «Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізіу керек?»

мақаласы жарық көреді.

1928-ші жылы қыркүйекте Алматы Қазақ мемлекеттік университетіне

профессор лауазымымен қызметке кіреді. 4-ші қарашада «Еңбекші қазақ»

газеті «Қазақ университетінің ашылуы» атты құттықтау сөзін, «Емле ту-

ралы» мақаласын жариялайды. ЖОО-да 1929-шы жылдың маусымына

дейін қызмет атқарады.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 101

- Қызылорда баспаханасынан «Тіл – жұмсар» 1-ші бөлім:

Практикалық грамматика бірінші рет, «Әліпби. Жаңа құрал» үшінші

рет басылып шығады.

1929-шы жылы «Тіл – жұмсар» 2-ші бөлім, «Практическая граммати-

ка» атты әдістемелік оқулықтары жарық көреді. Осы жылы Қызылордада

өтетін Әдебиетшілер мен тілшілердің жиналысына шақырылып, осы жер-

де қайта қамауға алынады. Бұл ғалымның – төртінші рет қамалуы.

1931-ші жылы РСФСР қылмысты істер кодексінің 58-бабының ең

ауыр тармағы бойынша ату жазасына кесіледі, бірақ үкім қайта қаралып,

10 жылға бас бостандығынан айырылып, екінші рет жер аударылады.

1931-1933-ші жылдары Беломор-Каналда айдауда болады. Жыл

соңында Ресейдің Кривошеин ауданына қарасты Жуково елдімекеніне

тұрақтауға рұқсат алып, осында әйелімен жылға жуық тұрады. Осы

жылы 28-ші қаңтарда жерлестері «Сарыарқа самалы» басылымын-

да «Жауға түскен жан сөзі», «Қарқаралы қаласына», «Жұртыма»

өлеңдерін жариялайды.

1934-ші жылы «Қызыл крест» қоғамының араласуымен түрмеден бо-

сатылып, Алматыға келеді. Осы жылы «Қазақ тілі грамматикасының тари-

хы» атты ғылыми еңбек жазуды бастайды.

1934-ші жылы 16-шы желтоқсанда Орталық музейге кеңесшілік

жұмысқа тұрады, мұнда 1936-шы жылдың 21-ші қыркүйегіне дейін

істейді.

1935-ші жылы дәрігер Морозовтың жеке емханасында аудармашы бо-

лып жұмыс жасайды. Осы жылы 2-ші мамырда суретші В.Н.Хлудовтың

қазақ тұрмысы туралы туындыларына «Заключение по картинам худож-

ника Хлудова» сараптама пікір жазады.

1937-ші жылы тамыздың 8-і күні бесінші рет тұтқындалып, осы жылы

желтоқсанның 8-і күні атылады.

Түйіндей айтқанда, тұлғаның басына түскен түрлі тауқыметтерге қарап,

саяси қайраткердің пролетариат көсеміне арнаған мақаласындағы: «...

патша заманында жұрт жұмысына бүтіндей кіріскен адамның көретін күні

белгілі – абақты мен айдау» деген жолдар өзіне қаратылып айтылғандай

көрінеді [117]. Саналы ғұмырын қазақ жұртының жұмыстарына жұмсаған,

ұлт мүддесін ұлықтау мақсатында білімнің шыңына шыққан ақиық Ахмет,

пайғамбар жасына қараған шағында тоталитарлық жүйенің құрбаны бол-

ды. Күрескер түрмеде отырып та замандастары айтқандай «тізесін үстел

ғып», қаламының қарымын тартпай соңғы демі үзілгенше езілген елінің

қамын жеп, ой толғаған. Ахмет Байтұрсынұлының: «…қасиеттi тiлдiң

түп-төркiнiн ақтарып, ғылым жасадым. Әдебиеттi ешкiм мақтаныш үшiн

102 Райхан Имаханбетова

жазбайды, ол мiнезден туады, ұлтының қажетiн өтейдi сөйтiп… «Әдебиет

тарихы» деген еңбек жазып, сол бойынша қазақ оқу-ағарту наркомын-

да, Орынборда, Қызылордада дәрiс оқып, адамзат қауымын iлгерiлетер

демеушi күш ғылым мен техникада жатқанын қадап айттым» деп жазған

мәлiмдемесi соның айғағы [118].

1988-ші жылы 4-ші қарашада Жоғарғы соттың шешімінен кейін, арада

1 ай, 24 күн өткенде, желтоқсанның 28-і күні «Социалистік Қазақстан»

газетінде: «М.Жұмабаев, А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытовтың

творчестволық мұрасы туралы» комиссияның қорытындысы жарияланған

соң, Ахмет Байтұрсынұлы қақында танымдық ақпараттар мен ғылыми

мақалалар сериясы үздіксіз жазыла бастады. Бұл күні мыңдаған мақала

мен жүздеген зерттеулердің нысанына айналып, Ахметтің аты ғасырдан

ғасырға ұрпақ жадында мәңгілікке жазылды.

І.2. Ахметтанудың негізін салушылар

«…Дербес өмiрге төл әдебиетi бар халық ғана таласа алады» деп

ұшқыр болжам айтқан Ахаңды бүгінгі тәуелсіздік кезеңнің ғылымы қалай

тануда және қалай танытуда. Қазақ ұлттық ғылымында: «ахметтанудың

негізін қалаған және ахметтану мәселесін қалыптастырушылар кімдер?

Немесе «әдебиетіміздің алтын ғасыры» деп жүрген, «Ахметтану

оқулары бар ма?» деген сауалды өзекті деп қарастырған орынды. Ел

басына Кеңестік жүйемен келген билік өкілдерінің ұстанған сыңаржақ

саясаты 1929-1931-ші, 1937-1938-ші жылдары «саяси қуғын-сүргінге

ұшыраған» ұлт зиялыларын біржақты мансұқтап, олардың аттарын

айтқызбады. Тарихи тұлғалардың жеке басы былай тұрсын, әлеумет

қажетін өтеу үшін жазылған шығармалары туралы сөйлегендерді жау

санап, қудалады, асты, атты... Қазақ жеріндегі кеңестік жүйенің билеуші

өкілдері қазақтың өз қолын «көсеу» жасап, өзді-өзін бір-біріне айдап

салды. Бұл жөнінде ақын:

«...Ештеңе емес абақтыға жапқаны,

Қинамайды дарға асқаны, шапқаны.

Бәрінен де маған қатты батқаны –

Өз ауылымның иттерінің үріп қапқаны»,-

деп, күншілдерге деген ыза-наласын ақ қағазға шақты емес пе?!. Өлең бо-

лып өрілген осы «ауыр тіркестер» сол күндердегі «сорақы қателіктерден

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 103

неге сабақ алмайсың» деп тұрғандай. Ия, сол «37-нің қасақана жасалған

қасіреті» 1957-ші жылы біршама сейілгенімен, кеңестік қоғамдағы екі

жарылған пұшайман пікірлі жетекшілердің пендешілігінің салдарынан

әдебиет алыптары түгел ақталмады... Ұлт зиялыларының негізгі тобы

тарих тасасында қалып қойды. Олардың өзек жарды туындылары қара

құлыптың құрсауына салынса, кейбір шығармалары «халықтыкі» делініп,

ел аузында жүрді. Халық қалаулыларын жұтқан «қара құрсау» 51 жылдан

соң қайта қаралып, 1988-ші жылдың қарашасында «қара құлыптың кілті

табылып», жарты ғасырға созылған «бітеу жараның» өзегі жарылды.

Осылайша Алаштың үш арысы – Ахмет, Мағжан, Жүсіпбек толық ақталып,

олардың шығармашылығы оқырманға жол тартты.

Ахмет Байтұрсынұлының ғұмырнамасы мен шығармаларының негізгі

кезеңдерін баяндауда мұрағат деректерінің толық игерілмеуі, пайдаланған

материалдарға сілтеменің дұрыс көрсетілмеуі, БАҚ-та жарияланған соны

деректердің игерілмеуі ахметтану мәселесінде кері әсерін тигізді. Кейбір

келеңсіздіктерді ескере келіп, «ғылыми анықтамалықтар мен мерейтойлық

құттықтау-лебіздерді қайта жаңғыртып, зерттеп-зерделеуді – ахметтану

мәселесінің алғышарты» деп қарастырдық. Негізінен, жазылған деректер

бойынша қарастырсақ, ахметтанудың ғылыми тұжырымдалуы – 1919-шы

жылдан басталған екен. Мәселен, өзге ұлт өкілдерінен 1919-шы жылы

А.Н.Самойлович «Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы» деген ғылыми

мақала жазса, кейін бұл үрдіс жалғасын табады [119]. Самойловичтің осы

мақаласы кейін 1930-шы жылы А.Байтұрсынұлы түрмеде отырған тұста,

Мәскеудің «Литературная энциклопедия» атты жинағының 1-томына

кіреді [119, Б. 305-306]. Бір ғажабы, орыс ғалымдары арасында жеке адам

баласының басында болып жататын қоғамдағы түрлі қайшылықтарға

қарамастан, оның ғылымдағы жетістіктері өте жоғары бағаланған.

Өз Отанымызда Ахмет Байтұрсынұлының қазақ жұрты үшін жасаған

жұмыстары қасақана «халық жауы» деп қараланып жатқанда, тағы орыс

ғалымдары аталған жинақтың 1931-ші жылы жарық көрген 5-ші томына

Қазақ әліпбиін «Байтурсуновский» деп енгізеді [122, 23-б.]. Міне, нағыз

ғылымдағы адалдық, ғылыми жетістіктің бағалануы!

1924-ші жылы Е.Д.Поливанов «Қазақ-қырғыздың жаңа (Байтұрсынов)

орфографиясы» [120], 1928-ші жылы Н.Ф.Яковлев «Әліпби құрылымының

математикалық жүйесі» туралы ғылыми мақалалар жазды [121]. 1974-ші

жылы А.Н.Кононов «Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы» атты ғылыми

анықтамалық-мәліметтер бергені тарихтан мәлім [123, 115-б.]. Зерттеуші

А.Самойлович ғылыми мақаласында Ахметтің ғалымдық қайраткерлігін

биографиялық анықтамалық шолуға сыйғызған, қазақ ғалымын: «...қазақ

104 Райхан Имаханбетова

тілі орфографиясының реформаторы, қазақ грамматикасы және қазақ

әдебиеті теориясының негізін қалаушы» деп жазды [119]. Осы ғылыми

сипаттамалық тұжырымды негізге алып, ахметтанудың іргетасын 1922-

ші жылғы Міржақып Дулатұлы мен Елдес Омаровтың мақалаларынан

да ертерек, 1919-шы жылдан бастаған дұрыс. Себебі, жоғарыда аталған

А.Самойловичтің мақаласында Ахметтей қоғам қайраткерінің 1919-шы

жылға дейін жасаған сан алуан жұмыстарын ғылыми сипаттамаға сыйғызған.

Зерттеуші мәліметіндегі: «көрнекті қазақ ақыны», «жорналшы», «педа-

гог» деген танымдық сипаттаулар дәл сол уақытта қазақ ағартушысының

атқарған негізгі жұмыстары болатын. Ал қазақ зиялылары тарапынан

1922-ші жылдан бастап зерттеліп, бағаланып жүрген «Қазақ» газеті ту-

ралы А.Самойлович «…қазақ халқының қоғами-мәдени санасын оятушы

басылым» деп, айырықша атап айтты. Бұл күні әдебиеттану ғылымында

«төлтума» деп тануды ұсынған «Қырық мысалдағы» қазақы сипат пен

өрнекті тілді «…Байтұрсыновтың тілі лирикалық шығармаларында

қарапайым, өзінің бай, көркем, поэтикалық мәнерімен ерекшеленеді»

дейді. Міне, өзге ұлт өкілі орыс ғалымы берген нақты әрі құнды ғылыми

тұжырымдаманың қазақ зиялыларынан 3 жыл бұрын айтылғанын мойын-

дап, әрі бағалауға міндеттіміз [119]. Қорыта айтқанда, А.Самойловичтің

ғалым туралы берген сипаттамасы алғашқы танымдық ғылыми бағалау

болатын. Бұл – А.Байтұрсынұлының ғылымдағы қайраткерлігіне ғылым

тұрғысынан айтқан тұңғыш ғылыми анықтамалық сипаттама. Зерттеуші

Ахаң туралы айшығын «қазақтың бірінші көрнекті лингвист-ғалымы»

деп түйіндеген [119, Б. 305-306].

1924-ші жылы Қазақ әліпби жөнінде профессор Е.Д.Поливанов Орта-

азия мемлекеттік университетінің бюллетінде жариялаған мақаласында:

«...енді түзетуді қажет етпейтін, тарихи тұрғыдан алғанда кемелден-

ген, жетілген ұлттық графика» - деп бағалайды [120, Б. 35-43]. Ғалымға

берілген осы бағаны отандастары қалай қабылдады?! Бұл жөнінде

тұлғаның рухани шәкірттері бір жыл бұрын, 1923-ші жылы М.Әуезов,

Т.Шонанов, Е.Омаров мақалаларында емле туралы бірі: «...Ақаң түрлеген

ана тілі» десе, екіншісі: «...Жаңа алфавит тіліміздің таза сақталуына,

...әлемдік мәдениетпен араласуға, ...халық мектептерінің өркендеу жолына

алып адым жасағаны анық» деп, ал үшіншісі: «Қазақ әліпбиі» мен «Қазақ

тілінің дыбыс және сөз жүйесі атты оқулықтарының өн бойына сыйғызған

өзекті өзгерістерінің өзі қазақ грамматикасына бөлекше реңк әкелді» деп,

өз тұсында қазақ жұртшылығы тарапынан зор қошеметтелгенін айтады.

1928-ші жылы жазылған Н.Ф.Яковлевтің «Математический формула

построение алфавита» атты мақаласының мән-маңызын ашып, ғылыми

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 105

айналымға түсіру – бүгінгі қазақ тілі ғылымындағы лингвист-ғалымдардың

еншісіндегі міндет. Дегенмен осы мақаланың Байтұрсынұлы әліпбиіне

қатысты тұстарына тоқталсақ, мұнда зерттеуші Ахметтің әліпби түрлеу,

түзу барысында «Үндестік заңын» толық сақтағанын, дыбыстарды

жүйелеуде өте икемді қалып тапқанын айтады. Бұл мақала алғаш 1928-ші

жылы Мәскеуден шығатын «Шығыстың жазуы мен мәдениеті» журна-

лында жарияланады [121].

Жалпы, қоғам қайраткерінің өмiрi мен қызметiне қатысты мақалалар

өз Отанымызда негізінен, оның 50 жасқа толу мерейтойы қарсаңында жа-

зылып. мерзiмдi БАҚ-та жарияланды. Мәселен, тұлғаға деген ең алғашқы

құрмет 1922-ші жылы 2-ші тамызда Ташкенттегі Қырғыз-қазақ институ-

тында алты алаштың баласы бас қосқан салтанатты жиында тұңғыш рет

көрсетiлген. Зерттеушiлердiң деректерiне сүйенсек, А.Байтұрсынұлының

Ташкентке сапарының басты мақсаты – Түркiстандағы екi облыс Жетiсу

мен Сырдарияны Қазақстанға қосу болған. Бiрақ сол жылғы Ташкент

қаласында шыққан «Ақ жол» газетi бетiндегi «Лайықты қошемет»

атты мақалада А.Байтұрсынұлының iс-сапарынан гөрi, оның жеке басы-

на көрсетiлген ықылас, игі тілек туралы жазылғандығы айтылады [103].

Мақаланы 10-шы қыркүйекте Алматыда шығатын «Тiлшi» газетi қайта

көшiрiп басады. Аталған мақалалар хақында журналист-ғалым Т.Қожакеев

пен әдебиет зерттеушiсi Д.Қамзабекұлы 1991-ші жылы кирилл жазуы-

на түсiрiп, ғылыми ортаға тың дерек әкелді. Әрине, iзденiс барысында

бiрлi-жарым кемшiлiктер жiберiліп жатады. Мысалы, Т.Қожакеев «Тари-

хи деректер бұрмаланбасын» (1991) мақаласында Д.Қамзабекұлының

«Социалистiк Қазақстан» газетiнiң 12-ші қаңтардағы «Лайықты

қошемет» мақаласының қайта жарияланымдағы кеткен қателiктерге

ескертпе жасады. Атап айтсақ, материалдың орынсыз қысқартылуы,

мақала соңындағы «А.Ж.» белгiсiнiң автор ретiнде дұрыс көрсетiлмеуi.

Жасалған ескерту еленіп, Д.Қамзабекұлы «Қазақ әдебиетi» апталығына

«Ақаңның алдында» (1996), «А.Байтұрсынұлының Ташкентке сапары»

(1997) зерттеу мақалаларын жазды. Соңғы мақаласы жан-жақты талда-

нып, 1997-ші жылы жарық көрген «Руханият» ғылыми зерттеуіне енді.

Шындығында, мұрағатта сарғайған деректерді сұрыптауда аса сақтық

пен табанды ыждаһаттылықты басты нысанада ұстаған жөн. Мәселен,

осы «Лайықты қошемет» атты мақаланы ғалымның еңбектерiне

жатқызып жүр. Нақтырақ, 2001-ші жылы «Ұлы тұлғалар» сериясымен

шыққан «Ұлттың ұлы ұстазы» библиографиялық-анықтамалықтағы

мәліметке тоқталсақ. Жинақ Орталық ғылыми кiтапхананың дайында-

уымен басылған [23]. Кітаптың 250-ші бетiнде: «96-шы реттiк нөмiрде,

106 Райхан Имаханбетова

яғни «Лайықты қошемет // Тiлшi. – 1922. 10 қыркүйек. Ташкенттегi

қазақтарды көшiрiп әкелу» деген көрсеткiшпен ғалымның еңбектерiнiң

тiзiмiне енген. Бұл жіберілген жаңсақтық. Өйткенi, кiтаптың 190-шы

бетiнде: «А.Байтұрсынұлының өмiрi мен еңбектерi туралы әдебиеттер»

қосымшасының 362-шi реттiк нөмiрінде: «Лайықты қошемет //

Социалистiк Қазақстан. – 1991. 12 қаңтар. Бұдан 68 жыл бұрын. Мате-

риалды газетке әзiрлеген Д.Қамзабекұлы» деген мәлiмет бередi. Демек,

қос материалдың аты айтып тұрғандай және басылым көру мерзiмiнiң

бiркелкілiгi, оның түрлi авторға тән еместiгiн айғақтайды.

Т.Қожакеевтiң «Халқымен қайта қауышты қайран ерлер» мақаласында

осы аталған материалдың, яғни ғалымға көрсетiлген құрметтiң зерттелуiне

сүйенсек, мақала авторы А.Байтұрсынұлы емес, керісінше тұлғаға

жасаған зор iлтифатты «Лайықты қошаметке» сыйғызған өзге қаламгер.

Атын көрсетпеген. Мақалаға «Ш-н» деп қол қойған [21, Б. 191-205;

124, Б. 355-358]. Мақаланың авторы әлi күнге ашылмағанын әдебиетші

Д.Қамзабекұлы «Мақала соңындағы «Ш-н» қаламгердiң кiм екендiгiн

бiле алмадық» дей келе, өз ой-тұжырымын: «…1922 жылдың тамыз

айында ташкенттiктер А.Байтұрсынұлын саясат адамы емес, ғалым

ретiнде қарсы алды. Бұл қазақ ғылымының абыройының артқандығын

көрсетедi. ...сапарында А.Б. Түркiстандағы екi облысты Қазақстанға

қарату мәселесiн тиiстi орындарда сөз еткен де болуы керек. Бұл қосылудың

қажеттi екенiн зиялыларға дәлелдеген де шығар Бiрақ, ол жағы «Ақ жол»

газетiнде жазылмапты. Қалай дегенде де газет А.Байтұрсынұлын ғалым

есебiнде және бiр мәшһүр етудi көздеген тәрiздi» - деп қорытады [125].

Зерттеушінің айтуынша, Мәскеудің «Әдебиет энциклопедиясы» басылы-

мына «Абай мен Ахмет» туралы деректi Смағұл жiберген. Әдебиетшінің

пайымына сүйенсек, «...С.Сәдуақасұлы А.Байтұрсынұлының тұлғасын –

ұлт руханиятына сапалы өзгерiс әкелiп отырған жаңа кезең, тарихи асу деп

санаған» дейдi. Баяндама туралы танымын «ғылыми айналымға түспеген

(түсу бұйырмаған), жұқанасы жазушы, санаткерлердің естелігінде қалған

А.Байтұрсынұлының елу жылдық мерейтойында жасаған С.Сәдуақасұлының

«Ақаңның алдында» атты баяндамасы – Кеңес тұсындағы «инерциялы

ағартушылықтың» бағдарламасы (Ахмет проғрамды – «жосық» депті)

сынды еңбек болған» деп жазады. Өкініштісі, баяндаманың түпнұсқасы әлі

күнге табылмады [126; 127, Б. 99-107].

Тарихи баяндама хақында қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі

Сәбит Мұқанұлының «...Садуақасұлы Байтұрсынұлын мақтай жөнелмей,

сатылап жетті. Оның баяндауынша қазақ халқының бес көсемі бар, олар:

Кенесары, Шоқан, Ыбырай, Абай, Ахмет. Смағұлдың «сатылауына»

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 107

негіз бар болатын. Хан Кене – тәуелсіздік үшін күресте мойымаған, рухы

жеңілмеген қайраткердің, Шоқан, Ыбырай, Абай – күрескер рухты қағазға

түсіре алған, дара шапса да жалғыздығын білдірмеген, халқының намысы бо-

лып жанған ағартушылардың, Ахмет қателіктен сабақ алған толқынның,

білім мен бірлікті, білік пен байыпты қатар ұстаған зиялылардың рәмізі еді.

Сондықтан С.Садуақасұлы «сатысын» – жүйелеу деп қараған орынды»

деген пікір айтқанын жазады Д.Қамзабекұлы талдау мақаласында [126].

Қазақ зиялыларының көзін көріп, сөзін естіген Ғалым Ахмедов «...осы ба-

яндамада Смағұл Садуақасұлы Ахаңның өмірі мен ғылыми, әдеби еңбектері

жайында өте мазмұнды пікірлер айтты» дейді [128, Б. 23-37]. Сол 1923-

ші жылғы Ахаңа арналған салтанаттың бас-аяғына дейін түгел қатысқан

Ғалым ағай: «...жиында кейбіреулердің аузынан айтылып жүрген өрескел

жағдайдың» болмағанын, өзінен басқа Қапан Бадыровтың да қатысқанын,

әрі оның сөзін растайтынын айтады. «С.Сәдуақасұлы Ахаңды заманда-

сымыз ғой» деп өз қатарымызға қойып, өзімізбен теңестіріп қарауға бол-

майды. Бұл кісі «қазақ халқының алғашқы алфавитін жасап берген, бұрын

әркім қалай болса, солай жасап жүрген емлемізді түзеп, бүкіл халқымызға

ұстаз болған адам. Сондықтан бұл кісіні ұстасымыз деп қарап, өзімізден

әлдеқайда жоғары ұстап, қадірлей білуіміз керек деп қорытындылады

сөзін» дейді әдебиетші-ғалым Ғ.Ахмедов [128, Б. 32-33]. Жиын соңында

қойылған концертте А.В.Затаевичтің Ахаңның әні дейтін «Қаракөзді»

күйсандықта нәшіне келтіріп ойнағанын жазады. Осы деректерді негізге

ала отырып, сөзімізде түйіндесек, 1923-ші жылы тұлғаға көрсетілген сал-

танатты шарада жасалған, бүгінгі ұрпаққа ауызша жеткен тарихи маңызы

зор баяндаманың ахметтану мәселесінде берер тағылымы мол. Ендеше

Смағұл Сәдуақасұлы да ахметтанушылардың бірі екені даусыз.

Ахмет Байтұрсынұлы мен оның серiктерiне Ташкенттiк зиялылар та-

рапынан қонақасы берiлгенi, бұл рәсiмнiң тойдан гөрi, ойдың мерекесi

болғаны жөнiнде «Ақ жол» газетiнiң тілшісі: «...Банкетте жетi түрлi

халықтың адамы болды: қазақ, қырғыз, өзбек, тәжiк, ноғай, орыс. Қонақта

болғандар әр елдiң ...өкiлеттi елшiлерi хүкiмет мүшелерi, профессорлар, бiлiм

комиссиясы һәм газет басқармасы сықылды мекемелердiң адамдары» - деп

жазады [21, Б. 193-196; 103-б.]. Түркiстандық Иемберген Табынбаевтың

қайраткердің өмiр жолы, ортасы, шығармашылығы жөнiндегi баяндамасын

газет уәкілі түгелдей хатқа түсiрген. И.Табынбаевтың лебізіндегі: «…Ах-

мет ағай қазақ халқының бiрiншi мұғалiмi, ұстазы. Бiрiншi рет басталған,

бұрын ешкiм ескермеген жұмыстың ...ауыртпалығы Ахаңның басына түстi.

Бiрақ Ахаңның қайраты таспаса, қайтпады, ақылы аспаса, саспады. ...тiзесiн

түрменiң терезесiне үстел қып, Ахаң қаламын тартпай жазумен болды» де-

108 Райхан Имаханбетова

ген жүрекжарды ілтифаттарынан замандастарының А.Байтұрсынұлын аса

бағалап, құрмет тұтқанын көреміз. Қоғам қайраткерінің төрт қасиетiн да-

ралай көрсетiп: «1).Қазақтың әдеби тiлiнiң негiзiн салушы. Қазақты «А»

деп бастап оқытып, надандықпен күресушi бiрiншi ұстазымыз; 2).Оқу

iсiне, жазуға жаңалық кiргiзген данамыз; 3).Патша үкiметiнiң зұлым саяса-

тымен күресiп, қарсы пiкiрiн таратқан қаһарманымыз; 4).Қазақ халқының

қай жағынан болса да көсемi» деп, танымдарын «Ақ жол» үнқағазында

паш ете отырып, Ахметті «темiрқазыққа» теңеген [21, 103-б.].

1922-ші жылы Орынборда шығатын «Қазақ өлкесiн зерттеу қоғамы

еңбектерi» атты басылымында М.Дулатұлының «Ахмет Байтұрсынұлы

Байтұрсынов», Е.Омаровтың «А.Байтұрсынұлының ғалымдық

қайраткерлігі» мақалалары жарияланған. Бұл материалдардың 1922-ші

жылы жазылып, жариялануы кездейсоқтық емес еді. М.Дулатұлының

биографиялық очеркiндегi «ғалымның туған жылын 1873-ші жылы

28(15)-ші қаңтар» деп жазуы, қандайда бір ресми құжатқа сүйенбеген.

Мақала негізінен, қайраткердің қоғамдық қызметтерi мен қайраткерлігіне

арналған. Қос мақаланың кейiн А.Байтұрсынұлының өмірі мен

шығармашылығына қатысты жазылған зерттеулерге негіз болғанын

айту ләзiм. Шындығында, ахметтану мәселесінде – М.Дулатұлы мен

Е.Омаровтың мақалалары дереккөзі болған. Мәселен, Мәскеулік басы-

лымдар: «Әдеби энциклопедия» мен А.Кононовтың түркітанушылар

сөздігіндегі сiлтемелік көрсеткiш соның айғағы [122, 23-б; 123, 115-б.].

Сондай-ақ, Е.Поливанов, Н.Яковлев сынды орыс ғалымдарының

зерттеулеріне де осы материалдар негiзгi көмекшi құрал болғаны

дәлелдеуді қажет етпейді. Бұл деректер отандық ғалымдардың да

еңбектерiнде кеңiнен пайдаланып жүргендiгi, М.Дулатұлын зерттеушілер

бірауыздан – ахметтанушы деп танитыны хақ.

Әдебиетші академик Рымғали Нұрғали «...алаштың екі алып азаматы

Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлы ауылдас, аталас, ең басты-

сы бұлардың ұлы күрес жолындағы рухани туыстығы – қазақ тарихындағы

қымбат та қастерлі беттердің бірі» деп бағалайды [129, Б. 12-35].

Ол М.Дулатұлын – ахметтанудың негізін салушы, яғни бірінші болып

ахметтанудың іргесін қалаған қаламгер деп, мақаланың мазмұнын ашып,

«Міржақып – алғашқы ахметтанушы» деген тұжырым жасады. Әлбетте,

М.Дулатұлы қазақ ортасынан шыққан бірінші ахметтану мәселесінің

негізін салушы екені даусыз. Ал Міржақыптың алдына одан бұрын Ах-

мет туралы жазған А.Самойловичті шығарсақ, мұнан Міржақыптың

ахметтанушылығы төмендемейді. М.Дулатұлының очеркімен қатар,

Елдестің де мақала жазғаны ғалым туындыларының басылымындағы

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 109

алғысөздер мен түсініктемелерде аталғаны болмаса, ғылыми ортада

қажетті дәрежеде талданып, таратылмады.

Ахаңның тағы бір замандас әрі рухани інілерінің бірі Елдес Омаров

«Ахмет Байтұрсынұлының ғалымдық қайраткерлігі» деген мақаласында

қайраткерді «...күллі қазақ даласы біледі, оның талантын жоғары бағалап

құрмет тұтқанымен, бәрібір оны дұрыс түйсініп бағалай білмейді» деп

жазады [58, Б. 26-38; 130]. Елдес Ахметтің қазақ грамматикасына ерекше

өзгерістер кіргізіп, баға жетпес жаңалық әкелгенін қазақ жұртының санасы

әлі түсініп те, түйсініп те болған жоқ. Мейлі Байтұрсынұлының қаламынан

ертеден келе жатқан қазақ тілінің ережелері қамтылған кағидалар мен

көп томдықтар жазылмаса да оның «Қазақ әліпбиі» мен «Қазақ тілінің

дыбыс және сөз жүйесі» оқулықтарының өн бойына сыйғызған өзекті

өзгерістерінің өзі, қазақ грамматикасына бөлекше реңк әкелгенін тілші-

мамандарға ғылыми жүйеде талдауы арқылы түсіндіреді. Қазақ граммати-

касында ертеде қаншама оқулықтар жазылса да, олардағы өзгерістердің

аңғарылмайтынын, ислам дінімен кірген араб жазуының қадимшеленген

нұсқасының да қазақ дыбыстарының ерекшеліктерін қамти алмағанын

айтады. Ал Ахметтің көлемі шағын ғана оқулықтарына аз сөзбен, саз

жүйені сыйғызған жаңалығы, реформатор тарапынан түрленген қосар

дыбыстардың қазақ тіліне тән түрлі дыбыстарды дәл бере алатынын нақты

деректермен көрсетеді. Қорыта айтқанда, бұл ғылыми зерттеу мақала

Е.Омаровты ахметтанушы деп айтуға толық негіз болады.

Ғалымның үзеңгiлiс замандасы Телжан Шонанұлы да 1923-ші жылы

тұлғаның ғылыми қайраткерлігі туралы «Ахмет Байтурсунович Байтур-

сынов в области народного просвещения и литературы» деген ғылыми

мақала жазған. Мақала жарияланбаған. Т.Шонанұлының қолжазбасын

мемлекет мұрағаттың қорынан алып, жұртшылыққа ұсынған мұрағат

қызметкерi әрi филолог Бейсенбай Байғалиев. Оның дайындауындағы

материал 1992-ші жылы жарық көрдi. Деректi мақаланы «Әдеби мұра»

ретiнде ұсынған «Жұлдыз» журналы редакциясы: «…Оқырман назарына

ұсынылып отырған мақала 1923 жылы Ахмет Байтұрсыновтың 50 жасқа

толған мүшелтойына арнап жеке кiтап ретiнде шығару мақсатымен орыс

тiлiнде жазылған. Бiрақ жарық көрмеген. Мақала қолжазбадан аударылып

берiлiп отыр. Қолжазбаны Қазақ ССР Мемлекеттiк Орталық архивiнiң

№544 қорынан алып жариялауға дайындаған – Бейсенбай Байғалиев» деген

маңызды зор мәлімет береді [132, 123-б.]. Осы ақпараттық мәлімдемеде

бiрiншiден, 50 жасты «мүшелтой» деп жаңылысады, бұл негізінен ме-

рейтой. Мұсылмандардың жыл қайыруына сүйенсек, алғашқы мүшел

– «13 жас», осыған 12-ні еселеп отырасыз. Сонда келесі мүшел – «25,

110 Райхан Имаханбетова

37, 49» болып жалғаса береді. Мақаланың қолжазбадан дайындалғаны

айтылғанымен, түпнұсқаның тағдыры туралы ақпарат бермеген...

«Ахмет Байтұрсынұлы халық ағарту және әдебиет саласында» деп ата-

латын бұл мақаланың ғылыми ортаға беретiн жаңалықтары аса құнды. Линг-

вист Т.Шонанұлының мақаласындағы ерекшелiк – А.Байтұрсынұлының

өлеңдерiнен алынған үзінділердің орыс тiлiне аударылуы мен олардың

шығу тарихына түсiнiк талдау беруi. Сондай-ақ, тұлғаның қазақ халқына

жасаған қызметi туралы: «…қиын кезеңде Ахмет алғашқы болып дауыс

көтерiп, қазақ мектебiн бiр жағынан, дүмше молдалардан, екiншi жағынан

патша миссионерлерi ықпалынан құтқару үшiн қызмет еттi» - деп жаза-

ды [132, 125-б.]. Оның тiл саясатында кемеңгер күрескер екенi және қазақ

үшiн жаңа әлiпбидi тұңғыш рет түрлеп-түзудегi ірі құбылыстың тiзгiнiн

ұстағанын ғылыми тұрғыдан дәлелдейдi. Т.Шонанұлы жаңа әлiпбидiң

ерекшеліктерін былайша жіктейді: «Бiрiншiден, А.Байтұрсынұлы әлiпбиi

тiлiмiздiң таза сақталуына. Екiншiден, әлемдiк мәдениетпен араласу жо-

лын жеңiлдетуi. Үшiншiден, халық мектептерiнiң өркендеуiне алып қадам

жасағаны анық» деп жазады. 1915-1916-шы жылдары Түркi халқының тiлi

таласқа түскенде Ахметтің ана тiлiмiздi қорғап, «Шекiспей, бекiспейдi»

мақаласы мен «Туған тiлiм» деген өлең жазғанын айтады. Ғылыми талдау-

ында мақала мен өлеңнен үзiндiлер келтiрген.

1998-ші жылғы «Қазақ» газетi басылымында «Шекiспей, бекiспейдi»

деген мақала мен «Туған тiлiм» атты өлеңнiң 1916-шы жылы «Қазақ»

газетiнiң 167-ші санында жарық көргенiн, мақаланың авторсыз, ал

өлеңнiң «Байқаушы» деген бүркеншек есiммен берiлгенi туралы қысқаша

ақпараттық мағлұмат берілген [62, Б. 505-524]. Мақала жинақтың 265-267-

ші беттерінде берiледi, өлең мәтіні қарастырылмаған. Ғылыми зерттеулердi

сараптау барысында «Туған тiлiм», «Дағдарыс» атты өлеңдері жөнiнде

әдебиетші Б.Байғалиевтiң 1989-шы жылы «Жетiсу», «Коммунизм таңы»

облыстық газеттерде танымдық мақалаларын кездестірдік [132]. Өлеңдер

Ахметтің аты ақталғаннан кейiн жарияланғанына қарамастан, алғашқы

қайта жарық көрген 1989, 1991-ші жылдардағы әдеби шығармалар

жинағына енбеді.

Т.Шонанұлының мақаласы – ғалымның 125 жылдық меретойына

орай шығарылған «Ұлттық рухтың ұлы тiнi» атты ғылыми жинақта:

«Мақала әуелгi, орыс тiлiндегi нұсқасында тұңғыш жарияланып отыр.

Қолжазба – Қазақ КСР Мемлекеттiк Орталық архивiнен алынды: №544

қор, 1-тiзбе, 104-б» деген ерекше-ескертумен жарияланды [58, 39 б.].

Осы жерде назар аударатын жайт: осындай сiлтеменi Б.Байғалиев 1995-

ші жылы «Санат» баспасынан, тарих ғылымының докторы, профес-

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 111

сор Қ.Тәкеновпен бiрге дайындап шығарған Т.Шонанұлының «Жер

тағдыры – ел тағдыры» атты қайта басылған кітабының 216-бетiнде:

«Телжан Шонанұлының мақалалары» атты хронологиялық тiзiмде де

6-шы реттiк кезекте айырықша атап өтеді. Мұнда «104-б» дегеннiң ор-

нына «iс» деп көрсеткен. Көрсетілген сiлтемелер бойынша қолжазбаның

түпнұсқасымен танысу үшiн ҚР ОММ-ның «544-қор, 1-тізбе, 104-б.»-ке

сұраныс жасағанымызда, папкiнiң бос екендігі анықталды. Құнды дерек

қолды болған. Өкініштісі, тарихи деректі құжаттармен танысуда мұндай

«суыққолдылық» жиі кездеседі. Мұндай келеңсіздіктің белең алуы ұлттық

мәдени болмыстың төмендігінен. Болмаса «менде ғана болсын» деген

мешеулiктен туған пендешілік. Басқаша теңеу жоқ. Осыған ұқсас ахуалдар

Республикалық ұлттық кiтапханада да орын алған. Мәселен, «Байтұрсынов

Ахмет түрмеде жатқанда чекиспен әңгiме» атты мақаламен танысу үшiн

«Торғай таңы» газетiнiң 6-шы маусымдағы 85-ші нөмiрiн, 1991-ші жылғы

тiкпенi көтерткенiмiзде «сұраныс жасаған нөмір» орнында жоқ болды.

Н.Машақанованың «Байтұрсын мен Ақтас» деген мұрағат құжаттарын

сөйлеткен деректi мақаласын мемлекеттік мұрағаттағы тарихи деректер-

мен салыстыра оқу үшiн «Жұлдыз» журналының 1990-шы жылғы 10-шы

нөмiрiн қарағанымызда 200-203-беттерiнiң қырқылғанын көрiп, қатты

қынжылдық. Мұндай дөрекі өрескелдiк – адамдардың адалдығының

кемдiгi, мәдениетінің жадаулығы.

1999-шы жылғы ғылыми жинаққа қайта оралсақ, кiтаптың редакторы

түсiнiктемеде: «…Т.Шонанов мақаласында аталған «Шекiспей, бекiспейдi»,

«Туған тiлiм» сияқты шығармалары әлi қолда жоқ» деген мәселе көтередi

[58, 5-б.]. Бұл – А.Байтұрсынұлы атындағы Тiл бiлiмi институтының ах-

меттану мәселесінде жүргiзiлiп жатқан еңбектерді жіті қадағаламауынан

кеткен әбестік. 1998-ші жылғы «Қазақ газеті» жинағында осы туындылар

туралы мағлұмат берілуімен қатар, «Шекiспей, бекiспейдi» атты мақаланы

тұтас жарияланған. Мәселен, «Туған тiлiм» атты өлеңнiң Т.Шонанұлы

мақаласында берiлетiн алты жолды, яғни, «Кенің бай, келімің мол туған

тілім, Дыбыстың сөз теріп буған гүлін. Қайырған қайдағыны жүйрік ең сен.

Мен ... құтыла алмас қусам білім. Мен болман болдырамын татар десең, Мен

жатпан босағаңда жатар десең» деген үзiндi 1916-шы жылғы нұсқамен

салыстырғанда өлеңнiң бiрiншi шумағы мен соңғы шумағының екі жолы

қамтылғаны анықталып, бұл өлеңнің авторы бір адам екені белгілі болды.

Өлеңді 1989-шы жылы Б.Байғалиев бірнеше рет БАҚ-та жариялады.

Орыстілді ортаға (аудиторияға) ұғынықты болсын деген ниетпен осы

өлеңді Т.Шонанұлы былай аударған: «...Богат и гибок мой родной язык,

Звуки образуют чудный букет слов. Ты быстр, обгоняешь бегунов, Ты несешь

112 Райхан Имаханбетова

нам культуру. Тебя ничем не заставить отатариться, Тебя не заставить

валяться в передней». Салыстырып-сараптауда бiрiншi шумақтың 4-шi

тармағындағы оқылмай көп нүкте қойылған екiншi сөздiң «тосып» де-

ген сөз екенiн, жетiншi шумақтың 2-шi тармағындағы «босағаңда» деген

сөздiң «бiр бөлмеңде» деп жазылғанын анықтадық. Дегенмен, бұл болмашы

өзгерiстер өлеңнiң мазмұнына нұқсан келтiрмейтінiн, қайта «босағаңда»

деген сөздiң мәндiрек, тiптi ұйқас буын болып, жатық оқылатынын

аңғардық. Т.Шонанұлы бұл сөзді «жуан буын» жасау үшін әдейі өзгертсе

керек. «Алмастың ажарын алмас ашады» деген ғұлама Гейненiң ғибратына

жүгiнсек, Телжанның – Ахметтi, Ахметтiң – Телжанды «түзетулерi» өте

жарасымды емес пе?! Телжанның осы арнау-мақаласы бүгінгі тәуелсіздік

кезеңнің әдебиеттану ғылымындағы қалыптаса бастаған ахметтанудың

бағыт-бағдарларын анықтауда, нағыз көмекші. Сондықтан «Т.Шонанұлын

ахметтанушылардың бірегей білгірі» деп тануымыз орынды.

1923-ші жылы тұлғаның 50 жасқа толу мерейтойына орай, С.Сейфуллин,

М.Әуезовтер мен «Ақ жол» газетінің басқармасы тарапынан таны-

мы терең құттықтау мақалалар жазғаны, бұл мақалалардың ахметтану

мәселесінде үлкен рөл атқарғанын, бүгiнгi ғалымдар зерттеу еңбектерінде

таратып талдап, жазып жүр. Мақалалардың құндылығы соншалық,

бiрнеше рет басылым көргенiн атасақ та жеткiлiктi. Осы материалдардағы

мәлiметтердi негiзге алушылар А.Байтұрсынұлының туған жылын «1873»

деп жүр. Естелiк-мақалалардың берерi мол, тағылымы терең екенiн терiске

шығармаймыз. Бiрақ онда келтiрiлген датаны «қатып қалған қағидалар»

көзiне айналдыру, оны кейінгі жинақтарда үнемі негiз етiп алу – бүгiнгi

жетiлген ғылымдағы жетiстiктерге «мiн» болып тиетiнiн аңғару, оны

ғылыми ортаға аңғарту, тіпті «терісті терістеу» заңына сүйеніп, ақиқатын

айту – зерттеудің міндеті. Өйткенi, тәуелсiздiктiң арқасында «көмбеде»

жатқан мұрағаттармен танысу мүмкiндiгi туды?! Ал тарихи деректердегі

құнды құжаттар мен соны айғақтарды сөйлету де – ең өзектi мәселе.

Жоғарыда аталған ғылыми зерттеулер мейлі арнау мақалалар болсын,

қазақ тілі деген үлкен ұғымды, бір ұлттың ылқым заманнан келе жатқан

атауын қасақана ысырған «саясаттан» тайсалмаған тұлғаның туындыла-

рын қамтыған теңдесі жоқ материалдар. Бұл мақалалардың мәтініне қайта

үңіліп, мазмұнына тереңдер болсақ, ахметтану мәселесіндегі тұлға келбетін

байыта түсері сөзсіз. Сонымен, Ахмет Байтұрсынұлынтанудағы негізгі

бағытты бірнеше салаға бөлуге болады: қазақ тіл білімі, әдебиеттану, педа-

гогика, тарих, заң, философия, экономика, экология, көсемсөз салалары

т.б. Осылардың ішінде Қазақ филологиясының әдебиет кафедраларында

ғана ахметтану ілімі факультатив ретінде оқытылып жүр. Жалпы, аталған

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 113

салалар бойынша жазылған еңбектер легі жеткілікті, ендеше ахметтану

курсын ЖОО-да пән ретінде оқытатындай зерттеу жұмыстарының қоры

жинақталды.

Енді зерттеу жұмыстарына сала-сала бойынша тоқталмас

бұрын ахметтану мәселесінің басын ашып алған жөн. Алаш арыста-

ры ақталғаннан кейін шығармалары қайта басылып, әдебиеттану

ғылымына «Алаш әдебиеті» деген үлкен арна қосылды. Осыдан ба-

стап Ахмет Байтұрсынұлының ғұмырбаянын, шығармашылығын тану,

оны келер ұрпаққа таныту аясында тілші, әдебиетші, тарихшы, педа-

гогика т.б. мамандар ғылыми-зерттеу жұмысын қорғап, нәтижесінде

олардың монографиялық еңбектері жарық көруде. Әлбетте, олардың

зерттеу нысандары ғалым замандастарының мақалалары. Атап айтсақ,

М.Дулатұлы, Т.Шонанұлы, Е.Омаров, С.Сейфуллин, М.Әуезовтей

әдебиет алыптарының мақалары бүгінгі ұрпаққа ғалымның өмірнамасын,

шығармаларын жан-жақты танытуда негізгі дерек көзі. Демек, ахметта-

ну, оның әдеби, ғылыми шығармашылық мұрасын таныту – ол өзі өмір

сүрген кезеңнен бастау алатыны басы ашық нәрсе.

Энциклопедиялар мен сөздіктер. Жалпы, әфсанадан адамзаттың

дамуы үшін жұмыс жасаған тұлғалардың еңбегі елеусіз қалмаған. Олар

замандастары не артында қалған ұрпақтары тарапынан тиісті бағасын

алып отырады. Ал ғылымы мен мәдениеті дамыған өркениетті елдерде

мұндай жұмыстармен арнайы жасақталған ғылыми орталық айналысады.

Мәселен, Н.А.Самойловичтің «Түрік халықтарының әдебиеті» деген ма-

териалында ғалымның шыққан ортасы мен жасаған еңбектерін қамтыған

«Байтурсынов Ахмед Байтурсынович» атты биобиблиографиялық

мәлімет – мемлекеттік мәртебесі бар мекеменің арнайы тапсырмасы-

мен жазылған тарихи еңбек. Шығыс әдебиеттері басылымына енген бұл

мақалада «А.Байтұрсынұлының отбасы, оқыған мектептері, ұлт үшін

жасаған қызметтері, қайраткердің «қазақ тілі грамматикасы мен қазақ

әдебиеті теориясының негізін қалаушы, қазақ тілі орфографиясының ре-

форматоры» деп оның атқарған қызметтерін қадап көрсеткен. Қысқаша

мәліметте Ахметтің әкесі Байтұрсынның айдауда болғаны да қамтылған.

«Қазақ» газетінің қазақтың жас ақындары мен жазушыларын айналасы-

на үйіргенін, басылымның мақсаты – қазақ халқының қоғамдық-мәдени

деңгейін көтеру және оны ағартушылық жолмен іс жүзіне асыру болғанын

жазған. А.Байтұрсынұлының әдеби қайраткерлігі 1901-1904-ші жыл-

дары Крылов мысалдарын аударудан басталғанын, оның тілінде өзіндік

көркемдік пен поэтикалық мәнері қарапайым әрі жатық халықтық реңк

басым десе, «Маса» жинағындағы өлеңдерінің негізгі мәні халықтың са-

114 Райхан Имаханбетова

насын ояту болды» дейді. Патшаның бодандық саясатына қарсы тұрған

ақын деп, қайраткерлігін шағын анықтамаға өте шебер сыйғызған [119].

1930-шы жылы Мәскеудің Әдеби энциклопедиясының 1-ші томына

А.Байтұрсынұлының қысқаша биографиялық анықтамалығы, 1931-ші

жылы 5-томына Қазақ әліпбиі (Байтұрсын емлесі) енуі, 1974-ші жылы

А.Н.Кононов «Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы» деген ғылыми

мәлімет беруі – тарих таразысының безбенінен өткен нағыз ғалымдардың

сараптаулары болатын, бұл жөнінде келесі тақырыпшада тоқталамыз [122,

23-б; 123, 115-б.].

Отандық анықтамалық, сөздік, энциклопедиялық басылымдардың

барлығына дерлік ғалым есімі ақталғаннан кейін қысқаша ақпараттық-

мағлұматтар еніп отырды. Кейбірін тоқталсақ, 1994-ші жылы «Абай»

энциклопедиясының 140-141-ші беттерінде: 1,5 беттік ғалым туралы

(т/ж: 1873-1938) мәлімет пен «Қазақтың бас ақыны» мақаласы енген

[133]. 1995-ші жылы «Айқап» энциклопедиясына: «Қазақ» газетінің

қайта оралуы туралы, қаламгердің «Қазақ өкпесі» (Б. 47-49), «Тағы

да жер жайынан» (Б. 59-61), «Тағы да народный сот хақында» (Б. 65-

68), «Қазақ пайдасындағы жерді алу турасындағы низамдар» (Б. 76-

79), «Қазақ һәм төртінші дума» (Б. 118-119), «Шахзаман мырзаға»

(Б. 123-125), «Оқу-ағарту және тәрбие мәселелері» (129-б.), «Жазу

тәртібі» (130-б.), «Кітаптар жайынан» (340-б.) мақалалары; ғалым ту-

ралы мәліметтер мен мақалалар көрсеткіші топтастырылған [66]. 1996-

шы жылы «Алматы» энциклопедиясында А.Байтұрсынұлы атындағы

көшенің пайда болуы, оның қалыптасу тарихы туралы мәлімет берілген

[134, 88-б.]. 1999-шы жылы «Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы – Қазақ

мәдениеті сериясының ұлттық сөз өнеріне арналған. Кітапта ҚКОК-нің

қорытындысы (1988), «Қазақ совет әдебиеті» оқулығы (1989), 1989-

1991-ші жылғы жинақтардағы мәліметтерге сүйенгіп, ықшамдалған

мәліметтер берілген. Мұнда ғалымның туған және өлген жылы

«18.01.1873-1938» деп жазылған [135, Б. 149-150]. 1999-шы жылы

«Қазақстан ұлттық энциклопедиясы» атты кітапта 1989, 1991, 1992-ші

жылғы жинақтар мен әдебиеттанушы-ғалымдар: Т.Кәкішев, С.Қирабаев;

тілші-ғалым Р.Сыздықова; тарихшы-ғалымдар: К.Нұрпейісов,

М.Қойгелдиевтердің зерттеу еңбектеріне сүйенген. Ерекшелігі –

Торғай өңіріндегі ескерткіш: А.Байтұрсынұлы мен М.Дулатұлы және

Алматыдағы ғалымның музей-үйінің суреттері, қысқаша мәліметтер, Ле-

нинге жазған хаттары енген [136, Б. 72-76].

2001-ші жылы жарық көрген «Қазақстан Республикасы 10 жыл

шежіресі» атты кітапта А.Байтұрсынұлының туғанына 120 жыл толуы-

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 115

на суретімен, ғалым бюсті мен мұражайдың ашылуы туралы ақпараттық

мәлімет бар [137, Б. 155, 374]. 2004-ші жылы шыққан Анықтамалықтың

«Қазақстан жазушылары: ХХ-шы ғасыр» атты тақырып аясында

А.Байтұрсынұлының қысқаша ғұмыр жолы, шығармашылығы туралы

мәлімет берілген: «туған жылы – 1873, атылған уақыты – 1938» деп жа-

зады [138, 70-б.]. 2004-ші жылы жарық көрген «Алматының тарихи және

мәдени ескерткіштері» атты деректі анықтамалықта «Тарихи ескерткіш»

айдарымен қазіргі А.Байтұрсынұлы мұражай-үйі туралы мұрағаттық

деректер бойынша мәлімет бергенімен, бұл үйді «көпес Зубовтың үйі»

деген негізсіз мәлімдеме жасайды [139, 56-б.]. Бұдан шығар қорытынды:

энциклопедиялар мен анықтамалықтар кейінгі жинақтарды (1989, 1991,

1992) басшылыққа алады, А.Байтұрсынұлына қатысты мемлекеттік

мұрағаттардағы деректі құжаттар ескерусіз қалып отырған. Дәл осындай

бағытпен жұмыс жасасақ, ахметтану мәселесінде ағаттықтардан арылмай-

тын боламыз.

Ендігі кезекте сөздіктерге тоқталсақ, «Әдебиеттану. Терминдер сөздігі»

атты анықтамалық жинақ – әдебиеттану саласында, әдебиет теориясында

қолданылатын ең қажетті ғылыми ұғымдар мен терминдер жүйелі түрде

берілген тұңғыш еңбек екенін айтады, осы кітаптың құрастырушысы ака-

демик З.Ахметов. Кітаптың бірінші басылған нұсқасы табылмағандықтан

екінші (1998), үшінші басылымындағы А.Байтұрсынұлына қатысты бет-

терге «Пайдаланылған материалдар» тізімінде сілтеме көрсеттік. Десек

те осы жинақтың 2006-шы жылғы жарияланымында бүгінгі тәуелсіздік

ғылымында қалыптасқан «ахметтану» ұғымына анықтамалық берілмеген.

Мәселен, абайтану, жамбылтану, мұхтартануға берілген сипаттамалар

сияқты [140, 141].

1999-шы жылы библиограф-ғалым Ү.Субханбердинаның «Қазақ

халқының атамұралары: Мазмұндалған библиографиялық көрсеткіш»

атты кітабы жарық көрді. Жинақтың аңдатпасында: «Қазан төңкерісінен

бұрынғы қазақ елінің әдебиетін, мәдениетін, тарихын, экономикасын, заң

мәселелерін мазмұндайтын көрсеткіш» деген қысқаша мәлімет берілген.

Осы кітаптың 597-810-беттерінде: «Қазақ» газетінде жарияланған

материалдардың библиографиялық көрсеткіші жасалып, жинақтың

алдыңғы 50-56-шы беттерінде: «Қазақ» үнпарағының пайда болу та-

рихы, оның бас редакторы мен газеттің негізгі көтерген мәселелері,

тілшілері туралы мол мағлұмат қамтылған. Ғалымға қатысты беттерге

«Пайдаланылған материалдарда» сілтеме жасалды [142]. 2007-ші жылы

Р.Мәженқызының құрастыруымен «Кітап – ғасыр мұрасы: Кітап-альбом»

атты жинақ шықты. Жинақта А.Байтұрсынұлының «Тіл – құрал» (1922),

116 Райхан Имаханбетова

«Оқу құралы» (1925), «Маса» (2005) кітаптарының сыртқы мұқабасы

әрі қысқаша аңдатпалық анықтама берілген [143, Б. 86-б., 252-254].

Орыс ғылымы зерттеулеріндегі Байтұрсынұлы әліпбиі. Қазақ

жазуын жетілдірудегі А.Байтұрсынұлы еңбегінің қаншалықты маңызды

екенін 1931-ші жылы Мәскеуде жарық көрген «Литературная энцикло-

педия» атты кітаптың 5-ші томына енуінің өзі, оның тарихилығының зор

екенінің дәлелі. Бұл жөнінде зерттеудің басында айтқан болатынбыз. Де-

сек те орыс ғалымы Е.Д.Поливановтың мынадай қадау сөздерін қайталап

айтсақ, артық болмайды. Ахаң түрлеген әліпбиді «Байтурсуновская ор-

фография» деп атап, осы жаңа емле жөнінде: «...эту последную форму, ко-

торую приняла казах-киргизская графика в 1924 году, я (…) считаю уже

не нуждающейся в исправлениях и представляющей последний шаг в исто-

рическом формировании национальной графики, которым с полным правом

могут гордиться киргизские деятели просвещения – создатели реформы как

крупным культурным завоеванием» деп айтты [58, Б. 52-66; 120]. Орыс

ғалымы Ахаң түрлеп, ұсынған әліпбиді түзетуді қажет етпейтін, тарихи

тұрғыдан қарағанда кемелденген, әрі жетілген ұлттық графика деп танып,

ғылыми тұрғыдан бағалағанын мақтаныш тұтуымыз керек. Профессордың

мақаласының маңызы – сол тұстағы қазақ әліпбиінің таңбасымен, жазылу

ережесінің даулы тұстарын Байтұрсынұлы жүйесімен түгендеп, тоқтам

жасаған тұжырымды еңбек болғанына, оның «…бұл реформа ең ірі мәдени

жетістік» деген айшықты дәйектемесінің тарихилығында жатыр.

Кеңес дәуірінде А.Байтұрсынұлының қысқаша өмірбаянын жазып

және ғалымның еңбектерін ғылыми ортаға ұсынған, әрі тарихи әділ баға

берген сүбелі еңбек – түрколог-ғалым А.Н.Кононовтікі. Бұл анықтамалық

сөздіктің редакциясын басқарып, кіріспе сөзін жазған А.Н.Кононов.

Орыс ғалымы аталмыш сөздіктегі шағын мәліметтің өн бойына барлығы

12 сөйлемге қазақ оқымыстысының болмысын толық сыйғызған.

Түркітанушы анықтамалығындағы мәліметтерді Алекторов, М.Дулатұлы,

Е.Омаровтардың материалдарынан алғандығына сілтеме жасайды. Бір

ғажабы, адам бітімінің 12 мүшемен толығатыны тәрізді, қазақ ғалымының

орасан еңбегін 12 сөйлемге сыйғызған ғалымның әмбебаптығына еріксіз

бас иесіз [58, 80-б.; 123, 115-б.]. Бұл сөздіктің қазақ ғылымы үшін үлкен

сенсация болғаны белгілі. Осы еңбек туралы отандық ғалымдар идео-

логия салдарынан үндерін дабыра ете алмай, жасырып оқығандарын,

«жинаққа» деген ризашылықтарын мұқабанының сыртын сипай-сипай

білдіргендері, кешегі ҚКОК-нің «М.Жұмабаев, А.Байтұрсынұлы және

Жүсіпбек Аймауытұлының мұрасы туралы» қаулысы шыққаннан кейін

ғана айтыла бастады. «Алыптармен қауыштырған қаулы еліміздің

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 117

өміріне, қазақ ғылымына рухани серпіліс әкелді» дейді кеңестік кезеңнің

ғалымдары.

Кеңес кезеңіндегі әдебиет. Алаш арыстарының мұраларын Кеңес

дәуіріндегі әдебиет айналып өтті деуге негіз жоқ. Өйткені, олар өз

тұсында-ақ, қазақ деген ұлысты өз жерінде өгейсіткен алпауыттарға

қарсы тұрған батылдығымен, төл тілімізді өрге сүйреген жанкештілігімен,

мейлі «халық жауы» деген қара таңба таңылғанына қарамастан, ел жа-

дында өзгеше бір ыстық ықыласпен қалғаны анық. Ел ішінде қалған көзі

ашық оқымыстылар олардың атын айналып өтуге мәжбүр болғанымен,

еңбектерінің атынан да, затынан да қашпағанын, сол тұста және

берегіректе жарық көрген кейбір еңбектерінде кездестіруге болады.

Мәселен, ғалым-лингвист Құдайберген Жұбанов 1933-ші жылы алғаш

жарияланған «Политехникалық мектеп» журналының №7-8 санындағы

«Қазақ тілінің ғылыми курсы» атты материалында ағартушы-ғалымның

«Тіл – құрал» оқулығы туралы: «Қазақ тілін зерттеушілердің алдын

Ш.Уәлиханов деп, берігіректе А.Байтұрсынов, Қ.Кемеңгеров, Е.Омаров,

Т.Шонанов, Х.Досмұхамедов екендігінен мәлімет береді де, сол тұстағы

қазақ тілін зерттеп танытуда А.Байтұрсынұлының дәрежесінен «әлі

көш кейін жатырмыз» деп, ғалым-оқытушыларды сапалы жұмыс жасауға

шақырады. Қ.Жұбанов айдауда жүрген қазақ оқығандарының ғылыми-

мәдени жетістіктерін бұл «заңды мұрамыз» деп қорғап, олардан бас

тартуға болмайтынын, керісінше, олардың жетістіктерін қазақ қажетін

өтейтін пайдалы мұра екендігін айтқан.

Лингвист Қ.Жұбанов дәрістерінде «Байтұрсынұлы кітаптарының

1-ші сыныптан жоғары дәрежелі мектептерге (ВУЗ-ға) дейін бәріне де

«жарап» жүр. «Тіл – құралымен» оқытуға тыйым салынған бола тұрса

да мұғалімдердің оның кітаптарын Құрандай қолтықтап, керегін ...

іздейтінін жазады. Әрі сол кезеңде жазылған жолбасшы кітаптардың «Тіл

– құралынан» кем болғанын, оған зерттеушілердің айыпты екенін» баса

айтады [144, 35-б.]. Қазақ ұлттық ғылымының жетістіктерін кеңестік

идеология бірін ақтап, бірін даттап, сәуегейлік танытып, олардың ар-

тында қалған мұраларын «үнсіз» сіңіріп, талдап-тануда «ала-құлалық»

көрсетіп жүргенде, кеңестік жүйедегі жеке басқа табыну саясатынан тай-

салмастан тура сөйлеген Қ.Жұбанов «қара тізімдегі» ұлт зиялыларының

мұраларына араша түсіп, зор адамгершілік жасағанын әрбір сөз сапта-

уынан көреміз. Қазақ әліпбиінің жобасы талқыға түскенде де лингвист-

ғалым Қ.Жұбанов жаңа қазақ харпінің қалыптасуының негізін араб жа-

зуымен байланыстыра отырып, қарастырады. ҚР ОММ-ның қорында

мынадай дерек қатталған: «...с 1912 г., когда впервые была выработана

118 Райхан Имаханбетова

эта система и произошла реформа арабского алфавита, по 1930 г., ког-

да арабский алфавит правительственным декретом был изъять, т.е., в

течение 18 лет казахские слова писались по этой системе, причем ника-

ких недостатков (...) Надо заметить, что отказ от этой системы при-

ниятем латинского алфавита произошел (...) по нажиму ученого совета

вцкна , а не по инициативе Казахстана» [145]. Қайраткердің шегелей

айтқан бұл сөзі – қазақ ұлтының өз жерінде, өз Отанында отырып әліппе

таңдауда еркі болмағанына жаны ауырғанын, шарасыздығын көрсетеді.

Тілтанушы ғалым Қ.Жұбанов қазақ әліпбиінің түзілу тарихын тереңдеп

танытуда А.Байтұрсынұлына дейін де әліпби, жазу болғанын, ағартушы-

ғалым Ы.Алтынсарин жүйелеген әліпбиде кеткен «кемшіліктерді»

түзегенін, ескі әліпбиді қазақ табиғатына бейімдеп, «қосар әріптерді

жаңадан енгізді» деп қазақ тіл ғылымының қалыптасуы мен даму саты-

сына сүзгі сараптама жасайды. Әліпбиге кірген соны жаңалықты құптап,

қабылдайды.

Сәбит Мұқановтың 1932-ші жылы жазылған Алашорда әдебиеті жай-

лы «ХХ-ғасырдағы қазақ әдебиеті» атты кітабы – әрі оқулық, әрі зерт-

теу сипаттағы еңбек [146, Б. 18-32]. Бұл зерттеу еңбекте 1929-шы жылы

«халық жауы» деп қуғынға ұшыраған Ахаң бастаған қазақ зиялыларының

шығармалары сыңаржақ пікірге ұшыраған. Мәселен, «І-бөлімге

Ұлтшылдық, байшылдық дәуірі» деген айдар тағылып, мұнда жиырмасын-

шы ғасыр басындағы қазақ әдібиетінің өкілдері «байшыл», «ұлтшыл»

деп бағалаған. Дегенмен, кеңестік жүйенің талап үдесінен шығу үшін

жазылған бұл кітаптың «қудаланған халық жауларының» мұрасын алғаш

рет зерттеу нысаны етіп қарастыруымен құнды еңбек болып қалатынын

бүгінгі әдебиеттанушы ғалымдар ғылыми зерттеулерінде айтып жүр.

Кітап екі бөлімнен тұрады. Социалистік ғылым-білім ілімін негіз ет-

кен С.Мұқанов: «...Қазақ ұлты ХІХ-ғасырдан бастап құрыла бастады...

Октябрь төңкерісіне дейін ұлт пайда болды», ал «...Алашорда – орыс бай-

ларынан арқа сүйеген қазақ байларының партиясы» оған өңшең байлар

қатысты, «ұлтшылдықтың туын қазақта алғаш ұстап шыққан Ахмет

Байтұрсынұлы 1905-жылға дейін ұлтшыл болған жоқ» деп, ертеректе өзі

де «қазақтың ұлт көсемі» деп таныған тұлғаның қайраткерлігі туралы:

«...Ахметтің Октябрь төңкерісіне шейін қазақ халқын ояту ретінде көп

еңбегі сіңді. Қазақ мектебі, қазақ тілі сықылды орындарда оның еңбегі мол...

Әр тілдің айдауында жүрген қазақ балаларына қазақ тілімен кітап жазған,

қазақ тілінің негізін жасап, қазақ мектебінің іргетасын қалаған алғашқы

адам – Ахмет. Ахметтің бұл тарихи еңбегі бағаланбай қалмақ емес» де-

ген айшығынан айнып шығады [146]. Осы тарауда Алашорда әдебиетінің

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 119

көрнекті өкілдерінің өмірі мен шығармалары қарастырылып, олардың ең

бастылары «А.Байтұрсынұлын және оның әдеби шығармасы: «40 мы-

сал», «Маса» жинақтарына кірген өлеңдердегі сарын «ескішілдікті»

дәріптеу, бұрынғыны аңсау» деп, кеңестік идеология тұрғысынан талдай-

ды [146].

Әдебиетші Ғаббас Тоғжанұлы «Әдебиет және сын мәселелері» атты

еңбегінде замандастарының әдебиетте көтерген тақырыбына сын көзімен

қарап, оларға большевиктік партияның таптық көзқарасы тұрғысынан

дұрыс жол сілтеуді қалайды [147]. Ол өткен кезеңге баға бере отырып,

оның кешегі және бүгінгі сарынын анықтайды. «...Төңкерістен бұрынғы

қазақтың көркем әдебиетінің жалпы сарыны ұлтшылдық еді» деп жазады.

«Ақымет, Міржақып, Омар Ғарашұлы, Сұлтанмахмұт, Жүсіпбек, Мұхтар,

Сәбит Дөнентайұлы қаламының желі бар ақын-жазушыларымыздың бәрі

де қазақтың надандығын, орыс патшалығының қорлығында жүргенін,

«әділ» хан, билердің кеткенін, қазақ әйелдерінің малға сатылатынын,

ескіліктің қазақ еліне бөгет-шырмау болып отырғанын жазушы» еді десе,

ал Кеңес дәуіріндегі Алаш зиялыларының орнын былайша пайымдай-

ды: «...Бүгінгі қазақ байының жоқшысы, көсемі Ақымет, Әлихан, Мағжан

болып тұрса, ертең олар өлсе, олардың орнын басатын басқа Ақымет,

басқа Мағжандар шығады... бұрынғы ұлтшылдығы, байшылдығы енді

бұқрарашылдық болды. Бұқараның атын жамылған баяғы ұлтшылдық,

баяғы байшылдық. ...Смағұлдың дос қылып отырған Ақыметімен

танысыңыз. ...төңкерістен бері өлеңді қойды. Ғалымдықпен шұғылданады.

Баяғы ұлтшылдығын, байшылдығын қойды ма? Қойғаны сол, байшылдығын,

ұлтшылдығын Ақымет «сабағына» кіргізді» деп айтқан біржақты

пікірлерді көреміз. Ғ.Тоғжанұлының 1932-ші жылы Мәскеуден жарық

көрген «О Байтурсунове и байтурсуновщине» атты еңбегі, тұлғаның

«халық жауы» деп қудаланып, айдауда жүрген тұсында республика бас-

шысы Голощекиннің «...әдебиетте жік бар, соны әшкерелеп жою керек»

деген нұсқауына сәйкес арнайы тапсырыспен жазылған қасақана «күйе

жағу» жұмысы болатын [147, Б. 3-39].

Сәбит пен Ғаббасқа заман ауанына қарай түрлі-түлі пікір айтқызған

биліктің екі жікке бөлуінен туған уақытша пайымдар еді. Алдыңғы

айтқанына соңғысы қарсы келіп тұрған ерсілі-қарсылы пікірлерді жан-

жақты кең тұрғыда талдар болсақ, әдебиет майданында отқа түсуге дай-

ын тұрған әрбір тұлғаның ұстанымын өзінше жақтап та, даттап та шығуға

болады. Бірақ, әдебиеттің аты әдебиет, сол уақыт тұрғысынан қарасақ,

мұндай зерттеу жазылуға тиісті жосық, яки арнайы жоспар бағдарлама

бойынша қарастырылған. Ал бүгін біз теріс көрген пікірлердің, сол уақыт

120 Райхан Имаханбетова

өлшемімен «дұрыс жазылған зерттеулер болғаны» ақиқат. Бірақ, жылдар

бойы жиналатын әдебиеттану ғылымындағы әдебиеттанудың тарихы, тео-

риясы, сыны тұрғысынан таным таразысы өз өлшемін жасайды.

Тәуелсіздік кезеңдегі ахметтану мәселесі. Байтұрсынұлытану

қазақ ұлттық ғылымында бағыты белгілі дербес сала. Осы саладағы

мәселелерді ғылыми жүйеде талдап-тарату – бүгінгі тәуелсіздік кезеңдегі

ұлттық ғылымның міндеті. Мұндай тұжырымға келуге себеп соңғы

уақыттары БАҚ-та белең алған жаңсақ пікірлі материалдар. Мәселен,

ғалым шығармашылығы туралы ой-тұжырымдарын «Егемен Қазақстан»

газетінде жазушы Қоғабай Сарсекеевтің «Ұлт ұстазы немесе Алаштың

Ахметі – Ахмет Байтұрсынов жайлы ой-түйін» көлемді талдап-

таныстыру мақаласы жарық көрді [148]. Мақала көпшіліктің тарапы-

нан қалай қабылданғаны белгісіз. Редакция тарапынан қадағалағанбады.

Аталған мақала өріскел қателер мен әрі жазушыға тән шабытқа кіріп,

қиялмен эмоцияға бой алдыруда пайда болған тұжырымдарға толы.

А.Байтұрсынұлының асыл мұрасы ақталып, халқына қайта оралған он

бес-он алты жылда қазақ оқығандары санатындағы жазушы осылайша ой

түзсе «Алаш әдебиетінің ар-ожданы» атанған ғалым шығармашылығын

тануда көпшілік оқырманды адастырары хақ. Мақалаға әдебиет-

зерттеушісі, ғалым Ж.Ысмағұловтың «Ахаң туралы жазсақ, ақаусыз

жазайық» деген жауап мақаласы дер уақытында жазылған уәж болды

[149]. Өкінішке қарай, жазушы Қ.Сарсекеев бұл мақаладағы дәйекті

дәлелдерді қабылдамады. Араға бес ай салып, «Қазақ әдебиеті»

апталығында Ж.Ысмағұловтың «Ақиқаттан аттамайық, бауырым» атты

тағы уәж-жауабы жарияланды [150]. Бүгінгі ахметтану тақырыбында

түрлі догмаларға ұрынып жүрген кемшін тұстарға тойтарыс болғандай

әдебиеттанушы-ғалымның дәйекті дәлелдері мен ғылыми пайымдалған

ой тұжырымымен жазушылар санаспаса, қазақ оқығандарының «білгені

қайсы» деген шартты сұрақ туады екен.

Қос мақаладағы көтерілген негізгі мәселер ғылыми ортада талданып,

одан қорытынды шығарылып, ол міндетті түрде баспасөзде жарияла-

нуы керек-ақ еді. Неге екені белгісіз оқырмандар үнсіз қалды. Демек,

мақаланы көпшілік оқымаған, не қазақ оқығандары әлі «қалың ұйқыда».

Осы айтыс-тартысты мақаладағы көкейтесті көзқарас қайсысында

болғанына және қайсысының ақиқатқа жақындығын біз мұрағат деректері

бойынша таратып көрейік. Жазушының да, ғалымның да Арқа өңірінен

екенін ескерсек, оларға Ахметтің туып-өскен жері, туған уақыты, оқуы,

отбасы т.б. көп жайлар таныс екені даусыз. Дегенмен мұрағаттық дерек-

тер не дейді, сонымен салыстырсақ. Мұндағы бірінші қате – сол баяғы

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 121

туған жылы, яғни тұлғаның өз қолымен жазған сауалнамалардағы дерек

«1872-ші жылдың 5-ші қыркүйегі» тағы назардан тыс қалған. Екінші,

Шошақтың балаларын таратуы, яғни, Үмбетейлердің әулет шежіресінің

игерілмеуі, Шошақ балаларының үлкені Байтұрсын емес, тұңғышы

Ақтас, екінші Байтұрсын, үшінші ұлы Сабалақ (Данияр), төртіншісі

Ерғазы, кенжесі Ермағанбет. Итжеккенге бірге кететін Ақтастың әйелінің

есімі Айсұлу емес, Үбіжан. Байтұрсынның жұбайының аты Күңше емес,

Күңші. Үшіншіден, Ахметті Ыбырайдың алдын көрді деп кесіп айтуы да

ағаттық. Мұнда әдебиет зерттеушісі Ж.Ысмағұловтың жауабы ақиқатқа

жақын.

мәселелердің бір саласы, ғалым туындыларын бүгінгі, келер ұрпаққа та-

ныстыру. Ғалымның шығармашылық мұрасы 1989-2009-шы жылдар

аралығында бірнеше дүркін қайта жарық көрді. Әзірге жалпы саны – 21.

Қандай қоғамда болмасын кiтаптың сатылуы, яғни өтiмдiлiгi қашанда ба-

сты мәселе екенiн ескерсек, А.Байтұрсынұлы туындыларының бiрнеше

рет басылуы оның сұранысқа ие құнды кітап екендігіне айғақ. Бұл

қайраткердің зерттеу-еңбектердiң өмiршеңдiгiн көрсетсе керек. Әрбiр

кiтаптың түрлiше тағдыры болады. Кейбiр кiтаптардың санатта бар

екендігі де байқалмай жатады. Ал кейбiрi басылып шыққан күннен бастап,

ескiнi есеңгiрете, жаңамен қоян-қолтық араласа, «бүгiнгi кiтап – ертеңгi

iс» дегендей қоғамнан өз орнын алады. «Зұлмат заман» оның туынды-

ларын шыңырауға көмiп, есімін айтқызбаса да, ғалымның филология

саласындағы ғылыми еңбектерi қазақ дүниетанымында өзiндiк сара жо-

лын салды. Ғұламаның «Әдебиет танытқыш» оқулығының «әдебиеттану

мен әдебиет теориясының бастауы» болғандығы мойындалып, оны кеңес

тұсындағы әдебиеттану ғылымындағы зерттеу еңбектерде елеусіздеу етіп

жазып келді. Кеңестік дәуірдегі ұлт әдебиетін қатаң бақылауда ұстағанын

ескерсек, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану саласындағы ғалымдардың

ғұламаның есiмiн айналып өтiп, оның туындыларын сiлтемесiз пайдала-

нуына түсінушілікпен қарау керек те сияқты. Енді қайта жарық көрген

шығармаларға тоқталсақ.

1989-шы жылы «Жазушы» баспасынан «А.Байтұрсынов.

Шығармалары Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер» 320 бет,

(Құрастырушылары: Шәрiпов Ә., Дәуiтов С), 20 000 таралыммен жинақ

жарық көрдi. Кітапта алғысөз орнына берілген Ш.Сәтбаеваның «Ах-

мет Байтұрсынов» деген баянатында тұлғаның мемлекеттік қызметтегі

ресми құжаттарының бірі – РКП (б)-ның Орынбор Комитетіне партия

мүшелігіне алуды сұраған өтініші берілген. Жинаққа «Маса», «Қырық мы-

122 Райхан Имаханбетова

сал», «Әдебиет танытқыш» еңбектері топтастырылған. Кітап соңындағы

ғылыми түсінікті С.Дәуітов жазған. Жинақ ғалым есімі ақталғаннан кейiн

басылған – бiрiншi кiтап. Жинақтың офсеттік қағазының сапасы төмен.

Мұндағы ең құнды деректер: жеке суреттері және «Маса», «Қырық

мысал» кітаптарының мұқабалары. Кітапқа редакторлық жасаған

М.Неталиев. Бір қызығы, неге екені белгісіз, қайта басылған кітапта

төлавтор А.Байтұрсынұлының құқы қорғалмаған, тек жинақты бастыру-

шы «Жазушы» баспасының мүддесі қарастырылған.

1991-ші жылы «Жалын» баспасынан «А.Байтұрсынов. Ақжол,

Өлеңдер мен тәржiмелер, публицистикалық мақалалар және әдеби зерт-

теу» 464 бет, (Құрастырушысы әрі алғысөзi Р.Нұрғалиев), 20 000 тара-

лыммен басылым көрдi. Жинақтың 1989-шы жылғы жинақтан өзгешелігі,

мұнда: М.Әуезовтың «Ақаңның елу жылдық тойы» құттықтау-лебiзi, әр

жылдары жарияланған 43 публицистикалық мақала топтастырылған.

Аңдатпасында: «Отызыншы жылдары сталиндік озбырлықтың құрбаны

болған ұлы ғалым-лингвист, әдебиет зерттеуші, ақын-аудармашы, пу-

блицист Ахмет Байтұрсынұлының ардақты есімі қазіргі қайта құру за-

маны арқасында ақталып, артына қалдырған асыл мұрасы халыққа қайта

оралды» деген ақпарат береді. Р.Нұрғалиев «Алып бәйтерек» деген

тақырыпта ғалымның өмірі, қызметтері жөнінде шолу жасай отырып,

әдебиеттанушы ғалымның әдеби мұрасына бүгінгі әдебиет талабы мен

танымы тұрғысынан талдау жасаған. 1-бөлімдегі: «Қырық мысал»,

«Маса» туындыларын – М.Мырзахметов, «Ер Сайын», «23 жоқтау»

ауыз әдебиетінің нұсқалары – Р.Нұрғалиев, 2-бөлімдегі: «Көсемсөз»

мақалалары – А.Мектепов, Ғ.Әнесов, «Әдебиет танытқыш» әдеби зерт-

теу еңбегі – Р.Нұрғалиев дайындаған. Кітап редакторы – Е.Дүйсенбаев,

жинақта тұңғыш рет төлавтордың құқы қарастырылып, мүддесі қорғалған.

Кітаптың офсеттік қағазы сапалы, әрі қажетті тұстарында көркем сурет-

термен безендірілген.

2002-ші жылы «Жiбек жолы» баспа үйiнен «А.Байтұрсынов. Бес

томдық шығармалар жинағы», бiрiншi том. 208 бет, 500 данамен жарық

көрдi. Баспаға әзiрлегендер: А.Iсiмақова, Г.Пірәлиева. Кітап аңдатпасында:

«1926 жылғы «Әдебиет танытқыш» пен 1989, 1991-ші жылдардағы

«Әдебиет танытқыш» салыстырылып, өзгерiске ұшыраған, алынып

тасталған тұстары қалпына келтiрiлiп, толықтырылғаны» туралы мәлімет

берген. «Қазақ тіл білімі мен әдебиеттануының реформаторы» атты

алғысөзінде кітапқа енген түпнұсқалар туралы түсінік береді. Кітапта

ауытқушылықтар кездеседі, мәселен алғысөзде: «Ұсынылып отырған

академиялық басылымда (...), А.Байтұрсынұлының Т.Шонанұлымен бірге

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 123

жазған «Оқу құралы» кітабы толық беріліп отыр» деп көрсетілгенімен,

аталған түпнұсқа жинаққа енбеген. Төлавторының құқы қарастырылмаған,

бірақ жинақты дайындағандар мен баспа үйінің мүддесі қорғалған.

Кітаптың офсеттік қағазының сапасы орташа. 2003-ші жылы осы томдық

«Алаш мұрасы» сериясымен «Алаш» баспасынан «Байтұрсынұлы А.

Бес томдық шығармалар жинағы». 408 бет. 2000 дана таралыммен қайта

басылым көрдi. Бұл томдықтың ерекшелiгi – 1989, 1991-ші жылдардағы

шығармалар түпнұсқамен салыстырылып, толықтырылған. Құрастырып,

алғысөзі мен ғылыми түсінігін жазғандар: А.Ісімақова, Г.Пірәлиева,

С.Сәкенов, К.Мұстафаевалар. Шығарушылардың мүддесі қорғалған.

Басылған қағазының сапасы төмен.

Осы жылы «Атамұра» баспасынан Атамұра кiтапханасы сериясымен

«Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер» 208 бет, 3000

дана таралыммен жарық көрді. Кiтапқа қысқаша аңдатпа берілгенімен,

баспа тарапынан қандай да түсiнiк жасалмаған. Жинақтың сыртқы

мұқабасында А.Байтұрсынұлының суретімен, оның шығармашылығы ту-

ралы анықтамалық мәлімет берілген. Кiтап – зерттеу жұмыс, әрі оқулық

екені негiзге алынбастан, көркем басылым ретiнде ұсынылған. Осы

басылымның бас редакторы – Ә.Пiрманов, редакторы – А.Дәдебаев.

Төлавтор мен баспаның құқы қорғалған. Кітаптың басылған офсеттік

қағазы өте сапалы, әрі көркем безендірілген. 2006-шы жылы Қытай халық

республикасы, Үрімшінің Шыңжаң халық баспасынан «Байтұрсынов

А. Әдебиет танытқыш. 272 бет, 2000 дана таралыммен жарық көрген.

Кітапты баспаға дайындаған: С.Сағатжанұлы. Кітаптың қағазы өте сапалы.

Бірінші бетіндегі аңдатпалық ақпарат қытай тілінде берілген. Жинақтың

елімізде басылған кітаптардан айырмашылығы – Ахаң әліпбиімен басы-

луы. «Автордың қысқаша өмірбайаны» деген тақырып аясында 1,5 беттік

шолу мәлімет берілген.

1990-шы жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Боздағым»

қазақтың жоқтау жырлары кітабы 60 000 тиражбен шықты. Жинаққа

аңдатпа берілмеген. Құрастырушы Т.Арынов. Кiтапқа қазақтың 46

жоқтауы, көне түркi тiлiнен алынған – 2 жоқтау, өзге халықтардан – 4

жоқтау енген. Жинаққа ғалым жинап, өңдеген 20 жоқтау қысқартылып

кірген. Енбеген: «Кенесары-Наурызбай», «Қыздың жоқтауы», «Жол-

дыбай». «...Кiтапқа архивтерден, түрлi қолжазбалардан, ел аузынан

жиналған материалдар тұңғыш рет жүйелi түрде топтастырылып отыр»

деп басталған алғысөзінде: «...осы ХХ-шы ғасырдың 25-26 жылдары араб

жазуымен Москвада басылған «23 жоқтау» деген белгiлi жинақ болды.

1925-ші жылы баспаға дайындалған, 1926-шы жылы басылып шыққан. Ол

124 Райхан Имаханбетова

жинақты құрастырған адамдар өз бастарындағы идеялық қайшылықтары

үшiн тиiстi мiнездемелерiн алған. Қазiргi әңгiме олар туралы емес. «23

жоқтаудың» құрылымы мынадай: 1).Қысқаша алғы сөз. 2).Белгiлi ақын

Шәңгерей Бөкеевтiң (1847-1920) «Сыршы» деп аталатын көлемдi

толғауын беташар етiп берген. 3).Қазақтың 21 жоқтауы берiлген.

4).Қырғыздың екi жоқтауы қосылған. Ертеректе және арабша басылған

жинақ болғандықтан, қазiргi оқырман көпшiлiкке кейбiр жәйттер күңгiрт

түсiнiксiз болып қалмауы үшiн «23 жоқтаудың алғысөзiн ешбiр өзгерiссiз

келтiрiп көрейiк» деп, әдебиеттанушының құрастыруындағы 1926-шы

жылы Мәскеуде басылым көрген «23 жоқтаудың» бастырушыдан дейтін

алғысөзiн қаз-қалпында береді. Алғысөз орнына берілген «Өлгендер ту-

ралы өлмес мұралар» ғибратының мазмұны ақиқатпен қабыспайды.

«Ауыр да болса шындық қымбат» демекші, 1988-ші жылға дейін

«қараланғаны» аздай, әдебиет алыбының есімі ақталып, шығармашылық

мұрасы ортамызға өз атымен оралған тұста құрастырушы айтқан: «...ол

жинақты құрастырған адамдар өз бастарындағы идеялық қайшылықтары

үшiн тиiстi мiнездемелерiн алған. Қазiргi әңгiме олар туралы емес»

деген жолдарды жинақ редакторының түзетуіне болатын баспалық

жұмыс (13-б.). Жинақ тұлғаның есiмi ақталғаннан кейiн басылып отыр.

Нақтырақ, 1989-шы жылы маусымның 27-і күні теруге, ал 1990-шы жылы

қаңтардың 25-і күні басуға қол қойылған. Алаш арысын 1988-ші жылы

ақтағанын еске алсақ, жинаққа баспа тарапынан түзетулер жүргiзiлмегенi

түсiнiксiз. Жазушы Д.Досжанов деректi зерттеуінде: «…1990 жылы дәл

осы жинағын «Жазушы» баспасы бiр әрпiн өзгертпей «Боздағым»

деген атпен қайта шығарады. Әйтсе де А.Байтұрсыновтың есiмiн көпе-

көрнеу сылып тастап, «құрастырушы» болып басқа бiреу өз есiмiн жа-

зыпты» деп жазды [24, 153 б.].

Ғалымның 1914-ші жылы Орынборда жарық көрген «Қазақша әлiппесi»

1991-ші жылы Қырғыз Республикасы Бiшкектегі «Периодика» баспасы-

нан К.Дыйқановтың қаражатымен қайтадан қырғыз тiлiнде шықты. Кiтап

97 бет, 5000 таралыммен, мазмұны еш өзгертiлместен, аздап баспа табақ

көлемi кiшiрейтiлiп басылған. Құрастырушы оқырмандардың түсiнiп

оқуын жеңiлдету үшiн, арабшаның тұсына орыс таңбасымен қырғыз тiлiне

тәржiмалаған. Ағартушының қазақ тiл білімі туралы оқулықтары 1992-ші

жылы «Ана тiлi» баспасынан «Тiл тағылымы» атты қазақ тiлi мен оқу-

ағартуға қатысты еңбектерi, 448 бет, 11 500 таралыммен қайта жарық

көрдi. Жинаққа «Оқу құралы» 1912; «Әлiпби» 1928; «Сауат ашқыш»

1926; «Тiл құрал», (қазақ тiлiнiң сарфы) 1-жылдық 1914, 1925; 2-жылдық

1912; 3-шi тiл танытқыш кiтап 1925; «Баяншы» 1920; «Тiл жұмсар»

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 125

1928; Жазу, емле терминология мәселелерi жөнiндегi 6 публицистикалық,

оқу-ағарту ісі жөнінде 7 мақала топтастырылған. 1998-ші жылы ғалымның

мерейтойына орай, әрi соңғы басылымның жетпiс жылдығына арналып,

«Рауан» баспасынан «Әлiб-бiй: Жаңа құрал» атты 120 беттiк, кiтап

1000

таралыммен жарық көрген. Бұл жинақтың ерекшелiгi – сол тұстағы жазу

Ұ.Асылов. Кiтап бесiншi рет басылып отыр.

1996-шы жылы «Жетi жарғы» баспасынан 128 беттiк, 3000 тара-

лыммен «Жаңа низам» атты жинағы жарық көрдi. Құрастырушысы

З.Қыстаубайұлы, алғысөзi С.Өзбекұлы жазған. Кітапқа қайраткердің

әр жылдары заң тақырыбына жазылған 21 публицистикалық мақаласы

топтастырылған. Алғысөзде ғалым толғаған мәселелердiң күнi бүгiнде өз

мәнiн жоймағанын, қайта уақытпен үндесiп жатқандығын, мысалы «ов,

ова» туралы қазақ iшiне сырттан телiнген осы қосымшаның қажетсiз

екенiн сол кездiң өзiнде дәлелденгенiн айта келе, А.Байтұрсынұлының бұл

идеясы осы күнi де iс-жүзiне асырылып жатқандығын жазады.

1998-ші жылы «Қазақ энциклопедиясы» бас редакциясынан «Қазақ»

газетi жеке жинақ түрiнде таралымы 3000 дана жарық көрдi. Кiтапқа

«Қазақ» газетiнiң (1913-1918) тарихи және танымдық құндылығын

жоғалтпаған мақалалары топтастырылған. Кiтап соңында «Қазақ»

газетiнiң авторлары туралы энциклопедиялық анықтамалар мен газет-

те жазылған мақалалардың қысқаша мазмұны туралы библиографиялық

көрсеткiш берiлген. Көрсеткiш 17 тарауға бөлiнген. Ұзын-саны – 1410

мақала қамтылған. «Мәдениет пен әдебиет мәселелерi» тарауы бойынша

– 66 мақала жарық көргендiгi туралы ақпар берген. «Өлеңдер» тарауын-

да – 93 өлеңге мәлiмет-ақпар берiледi, бiрақ жинақта көптеген өлеңдер

қамтылмаған. «Аударма» тарауы бойынша – 14 тақырыпқа түсiнiк

бергенiмен, мәтiндері тұтас қарастырылмайды. «Баспасөз» тарауында

«Басылып шыққан кiтаптар және оларға сын» деген тақырып бойынша –

60 мақалаға қысқаша мәлiмет бередi де мақалалар мәтiнi толық берiлмеген.

Бұл жинақ ғалымның 125 жылдық мерейтойына орай дайындалғанын

ескерсек, кiтапқа 5 жыл аралықтағы басылым көрген барлық мақалаларды

топтастыру, яғни оны 35 баспа табаққа сыйғызу мүмкiн еместiгi белгiлi.

Кiтап соңында берiлген қысқаша мәлiметтiк ақпар-анықтама әрi сiлтеме

сынды үлкен көмек көзi екендiгi анық. Осы анықтама-ақпар арқылы

түпнұсқалардағы материалдарды қиындықсыз табуға болады.

Ахметтану мәселесінде оның шығармашылық мұрасы жөнінде жазылған

яки қарастырылған ғылыми зерттеу еңбектер жетерлік. Библиограф-

ғалым Ү.Сұбханбердинаның «Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді

126 Райхан Имаханбетова

баспасөзі және көркем әдебиеті» (ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың

басы) атты кандидаттық диссертациясы негізінде 1961-ші жылы жарық

көрген «Қазақтың революциядан бұрынғы баспасөзіндегі материал-

дар» деген 1-бөлімді библиографиялық еңбегі қазақ ғылымындағы

соны жаңалық, ірі бетбұрыс болды [151, 156-б.]. 1956-шы жылдан бері

үзбей қазақтың төңкерістен бұрынғы баспасөзіндегі материалдарды

жинауды, қазақ әдебиетіндегі ақтаңдақ беттерді алғашқылардың бірі

болып зерттеуге, Алаш ардагерлерінің еңбектерін ғылыми айналымға

ендірген Ү.Сұбханбердинаның Қазақстандағы кітапхана қорлары мен

мұрағаттарында қазақтың ертеде басылған газет-журналдары түгел

сақталмағандықтан Санкт-Петербургтегі М.Е.Салтыков-Щедрин

атындағы Мемлекеттік кітапханадан іздестіріп, сонда табылған 1911-

1915-ші жылдар арасында 88 саны шыққан «Айқап» журналының екі

жиынтығын және жеке сандарының біразын Орталық ғылыми кітапханаға

жібертуге себепкер болған. Нәтижесінде «Айқап» бетіндегі мақалалар

мен хат-хабарлар» атты библиографиялық көрсеткіш 1961-ші жылы Қазақ

мемлекеттік баспасынан шықты. Алайда, қолжазбада ерекше аталып,

орын берілген ХХ-шы ғасырдың басындағы ұлт зиялылары Ә.Бөкейхан,

А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Ш.Құдайбердіұлы, Ғ.Қараш, М.Жұмабаев,

Ж.Аймауытов т.б. материалдар мемлекеттік цензураның «суыққолды»

бақылауының салдарынан алынып тасталды. Дегенмен библиограф-

зерттеушінің білімдарлығының нәтижесінде саяси репрессияға ұшыраған

ұлт зиялыларының есімдері бүркеме аттар немесе қысқартылған күйінде

мысалы «А.Б.», «М.Д.» деп жарыққа шығуы сол кез үшін теңдессіз ерлік

еді [151, Б. 151-156].

Жекелеген, ұжымдық монографиялық зерттеулер. 1989-шы жылы

Ш.Елеукенов «Жаңа жолдан. С новый строки» атты ғылыми еңбегі жарыққа

шықты [152]. Кiтапқа Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытов,

М.Жұмабаевтың творчестволық мұраларын зерттеген мақалалары енген.

Бұл Алаш зиялылары ақталғаннан кейін, олардың мұраларын зерттеу-

ге жедел үн қосқан алғашқы еңбек. Әдебиеттанушы-ғалым Ш.Елеукенов

зерттеуінде А.Байтұрсынұлының шығармашылығындағы екi қасиеттi –

редакторлық пен ғалымдығын даралай көрсетiп, оcы қырынан тұлғаны

«Халқының көңiлiн көгерткен» деген тақырыпта қарастырған [152, Б. 94-

109]. Ақынның орыс мәдениетiмен байланысын талдай келе, қаламгердiң

Крыловтан аударған мысал-өлеңдерiн: «Көркем шығарма – ауқымы

кең дүние. Мұндағы шындық алуан қырлы болады. Крылов заманы бы-

лай тұрсын, Байтұрсыновтың дәуренiнен берi талай уақыт өттi. Сонда

да олар жазған мысал дәл бүгiнгiдей естiледi. Әрине, бұрынғы мағынада

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 127

емес, жаңғырған сапада. Сондықтан Крылов мысалдарын өзiнiң әсем

киiмдерiмен, терең мағыналарымен, жеңiл де татымды тiлiмен жеткiзе

бiлген», қазақы күйге енген бұл туындыларды «төлтума» деп қабылдау

керек деген тың ұсыныс жасайды. А.Байтұрсынұлы баламалаған термин-

дер жөнiнде арнайы зерттеулер ұйымдастырып, олармен тiл қорымызды

байытуды ғылыми ортаға жүктейдi. Және «Ер Сайын» атты жинағын

1915-ші жылы Г.Н.Потаниннiң 80 жасқа толуына орай, жинақтап, дай-

ындап басып шығармақ болғанын, бiрақ сәтi 1923-ші жылы Г.Н.Потанин

қайтыс болғаннан кейiн 3 жылдан соң түскенiн айтады [152, Б. 94-109].

1990-шы жылы Арқалық баспаханасынан «Атамұра» атты әдістемелік

көмекшi құрал, (Құрастырушысы С.Кенжеахметов), 3000 данамен басы-

лым көрдi [153]. Бұл кiтапшаға Торғай өлкесiнiң бұрынғы тарихы мен

мәдениетiне, қазақ халқының тұрмыс-салты мен этнографиясына, дiнiне

қатысты деректер мен ғылыми тұжырымдар, мақалалар және ғибратты

сөздер жинақталған. А.Байтұрсынұлына қатысты, оның «қазақ әлiпбиiнiң

тұңғыш реформаторы» екендiгi, Торғайда болған қозғалыстарға басшылық

еткендiгi туралы болжамдар айтып, мұны тарихшыларымыздың тереңдеп

зерттеуiне ұсыныс жасайды [153, Б. 3-10].

Осы жылы «Бiлiм» баспасынан Р.Сыздықованың «А.Байтұрсынов»

атты кiтапшасы, 11 500 таралыммен жарық көрдi [154]. Тілші-ғалым

Алаш арысының шығармашылық өмiрбаяны мен қоғамдық қызметтерiне

тоқталған. «А.Байтұрсыновты тану» атты тараушасында: «…ұлан-ғайыр

еңбегi өз тұсында да, репрессияға дейiн де айырықша аталды. 1923 жылы

қазақ қоғамында бұрын-соңды болып көрмеген бiр оқиға болды. Ол

А.Байтұрсыновтың 50 жасқа толғанын атап өту едi. …Аталған юбилей

Орынборда, қазақ мәдениетiнiң сол кездегi тағы бiр орталығы Ташкенте де

өткiздi» дейді, бiрақ нақты деректер бермеген [154, 47-б.]. Шындығында,

Ташкентте – 1922-ші жылы, Орынборда – 1923-ші жылы, яғни керiсiнше

Орынбор бiрiншi емес, Ташкенте бiрiншi аталып өткен. Тілші зерттеуiнде

ғалымның «…өмiрi мен қызметi туралы деректер А.В.Луначарскийдiң

жауапты редакторлығымен 1929-1931 жылдары шыққан «Әдебиет

энциклопедиясының» I-томында берiлгенiн, ал V-томында «Казахский

алфавит» деген кесте берiп, онда бұл алфавиттi «Байтурсыновский ал-

фавит» деп жазылғанын айтады [154, Б. 48-51]. Және 1979-шы жылдың

18-ші желтоқсанында «Социалисiк Қазақстан» газетiнде академик жазу-

шы Ғ.Мүсiреповтың: «…осы ғасыр басында тұңғыш әлiппемiз жасалды»

деген астар-сөзiндегi еңбектiң А.Байтұрсынұлыныкi екенiн дәлелдейдi.

Ғалым-тiлшi мұнан басқа «А.Байтұрсынов ағартушы, ғалым, қоғам

қайраткерi», «Ахметтану қалай басталды?», «Ғалым ағартушы» т.б.

128 Райхан Имаханбетова

мақалалар жазды. «Тiл тағылымы» жинағының алғысөзiн жазып, жалпы

редакциясын басқарды.

1990-шы жылы «Жалын» баспасынан «О чем не говорили»,

(Құраст.: Л.П.Лукинина, Е.А.Сатыбалдиев), 50 000 таралыммен кiтап

жарық көрдi [155]. Жинақта В.Григорьев, Н.Шапоревтiң «Фрагмен-

ты времени» атты материалының Алаш Орда деген тақырыпшасында

Алаш тарихын 1927-ші жылы А.К.Бочаговтың (ол сол тұста қазақ

мемлекеттiк баспасында қызмет еткен.) 56-б., 3000 таралыммен жарық

көрген кiтапшасынан бастау алатындығы, 1929-шы жылы Н.Мартыненко

Қазақ өлкелiк комитетiнiң ВКП(б) бөлiмiнiң меңгерушiсi, 1935-ші жылы

С.Брайнина, Ш.Шафироның «Очерки по истории Алаш Орды» атты

жинақтарына шолу жасай отырып, ұлт зиялыларының тағдырын толғақты

мәселе етiп көтередi. Тұлғалардың тағдыр-талайын «ақ таңдаққа»

теңегеннен гөрi, «лаулап жанған от-тағдырлар» деген ой-тұжырымдарын

ортаға салады [155]. Осы жылы «Жалын» баспасынан «Нәубет»

атты публицистикалық ой-толғаулар, (құрастырушысы З.Қыстаубаев)

жарыққа шықты. Кітап – ел басынан туған нәубеттің зардаптары мен

жеке басқа табыну кезеңінде жазықсыз жапа шеккендердің тағдыры тура-

лы сыр шертеді. Бірінші бөлім 1931-1933-ші жылдардағы, екінші бөлімі

1937-1953-ші жылдардың ел жақсыларын қырып кеткен геноцидтің зар-

даптарын нақты деректер арқылы баяндаған мақалалар топтастырылған

[156, Б. 122-145].

1991-ші жылы жарық көрген Р.Нұрғалидың «Арқау» атты екі

томдық жинағының 1-томы: Айдын. Қазақ драматургиясының жанр

жүйесі мәселелері, 2-томы: әдеби дәстүр, әдеби даму мәселелері әдеби

шығарма, әдеби тұлға, әдеби қозғалыс тұрғысынан талданады. Автор

әлемдегі қазіргі көркемдік процеске, жанрлық түрлердің дамуы мен

өркендеуі, дәстүр мен жаңашылдықтың категорияларының кемелденуі,

қазақ сөз өнерінің туып, қалыптасуына үлкен үлес қосқан, бірақ әдеби

айналымға 1988-ші жылғы қаулыдан кейін ғана кеңінен ене бастаған

көрнекті қоғам әрі қалам қайраткерлері: А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытов,

М.Дулатұлы, М.Дәулетбаев, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, Б.Майлин

т.б. тарихи-теориялық еңбектерін жаңаша көзқараспен талдап, зерттейді.

«Әуезов және Алаш» атты монографиясында Алаш арыстарының

шығармаларының туу тарихына, түрлі нұсқаларына, жанрлық формаларға,

сюжеттік-композициялық ұқсастықтарға, типологиялық қайталауларға,

әдеби дамудың ерекшеліктеріне мән беріп, әлеуметтік-қоғамдық идеялар-

ды қарастырып, ғылыми қорытындылар мен байламдар жасаған [157, Б. 5;

157; 543-546].

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 129

1992-ші жылы «Жалын» баспасынан 30 000 таралыммен «Бес

арыс» атты естеліктер жинағы жарық көрді. Құрастырушысы

Д.Әшiмханов. Кiтапқа Ш.Құдайбердіұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев,

Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы туралы жазылған тарихи очерктер, әдеби

зерттеу мақалалар, естелiктер енген. Ахаң туралы тарауына С.Сейфуллин,

М.Әуезовтердің құттықтау-лебiздерi, Т.Қожакеев, Р.Нұрғалиев

А.Мектепов, Ғ.Әнестердiң ғылыми зерттеу мақалалары, С.Кәкiшев,

Қ.Мұхаметовтердің естелiктерi топтастырылған [21, Б. 478-540]. Алғысөз

орнына берілген кітаптың беташарына жазушы Ғ.Мұстафиннiң «Сыр

ашу» эпостолярлық мұрасынан – әр заңғарды заманында танудың, тани

отырып талант құдiретiн мойындаудың, өнер жолындағы «тайғақсыз

адалдықтың» үн-уағызын сезесiз. Жазушының «…Шәкәрiм, Ахмет,

Жүсiпбек, Мағжандардың ғылыми, әдеби тамаша еңбектерi әлi көмулi

жатыр. Неге? Өйткенi ол еңбектердi ұрлап, жырымдап пайдаланып атақ

алғандар, қарнына қазы бiткендер бар. Бұлар көмбенi ашқызбауға тырыса-

ды. Ашылса, өздерiнiң қоясы бiрге ашылады. Мен осы жайды кейiнгi 5-6

жылда өзiмiздiң Орталық Комитетке үш рет кiрiп, айттым» деген, 1979-

шы жылғы жанайқайын берген [21, 7-б.]

1993-ші жылы Ө.Әбдимановтың «Қазақстан» баспасынан 5000 ти-

ражбен «Қазақ» газетi ғылыми зерттеуi жарық көрдi [78]. «Қазақ»

газетiнiң өмiрге келу себептерi, ұлттық баспасөз ашу жолындағы күрес

жан-жақты қарастырылады. Зерттеу еңбекте энциклопедиялық басылымға

айналған апталық газеттің болмысы ашылған. Ғылыми еңбек III тараудан

тұрады: «Оянған сана өлкесi», «Замана шежiресi», «Әдебиет айнасы».

Зерттеушi ғалымның туған халқына iстеген қызметiнiң үлкен бiр сала-

сы – қазақ баспасөзiнiң қалыптастасуын, яғни бейресми «Қазақ» газетi

арқылы ұлт баспасөзiнiң негiзiн қаланғанын, газет қазақ оқығандарының

саяси орталығы айналып бүкiл саяси-әлеуметтiк iс әрекеттердiң ұйытқысы

болғандығын тарихи дерек көздерiмен талдап, дәлелдейдi [78].

Әдебиеттанушы ғалымның мұнан басқа «Қазақ әдебиетіндегі

ұлт-азаттық идея», «Ахмет Байтұрсынұлы» атты монографияла-

ры бар. Негізінен, ахметтанушы Ө.Әбдиманов 1992-ші жылы «Ахмет

Байтұрсыновтың әдеби мұрасы» атты кандидаттық, 2007-ші жылы

«Ұлттық идеяның ХХ ғасыр басындағы көркемдік мәні мен жаңашылдық

сипаты» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғаған.

1994-ші жылы «Қазақстан» баспасынан Қызыл қырғын (Құраст.

Қ.Касенов, Ә.Төреханов., 80-б., 50 000 таралыммен) атты кiтап жарық

көрген [158]. Жинаққа 1937-ші жылдары жеке басқа табынушылықтан,

репрессия құрбаны болған қоғам қайраткерлерi мен қаламгерлерi туралы

130 Райхан Имаханбетова

материалдар топтастырылған. Мұнда А.Байтұрсынұлының өмiрбаяны мен

қоғамдық қызметтерi туралы мақаланы А.Мектепов дайындаған. Автор «…

оның тағдыры – қиын, бiрақ кiсi қызығарлық тағдыр. Ғұмыры ащы арманға

толы, алайда, адамға өнеге боларлық ғұмыр. Мақсат-мұратының мазмұны

кей тұста қайшылыққа соқтырды десек те, өте терең» дей келе, ғалымның

шығармасына тереңдеген сайын, оның тұлғасының зорайып, еңсесi биiктеп

бара жатқанын бүгiнгi ұрпаққа өнеге етiп ұсынады [158, 16-б.]

1995-ші жылы Өзбекстан Республикасын «Узбекстон» баспасынан

М.Джусуповтың «Фонемография Ахмета Байтурсынова и фонология

сингормонизма» атты зерттеу еңбегi орыс тiлiнде 1000 данамен басы-

лып шықты [159]. Бұл зерттеу еңбектің тіл мамандарына берер жаңалығы

зор. 2002-ші жылы Ресей ғылым академиясының Шығыстану инсти-

туты Ф.Ашнин, В.Алпатов, Д.Насиловтардың құрастыруымен жарық

көрген «Репрессированная тюркология» атты жинақ осы айтқанымызға

толық айғақ бола алады [160, Б. 177-195]. Бұл ғылыми басылым 5 тарау-

дан тұрады. Төртінші тарауы Қазақстан ғалымдарына арналған. Тарау

«А.Байтұрсынов», «Лингвист Шонанов пен Жұбанов», «Еуропашы

бірінші қазақ (Ә.Бөкейханов)», «М.Жұмабаев және басқа жазушылар»,

«Тарихшылар, көсемсөзшілер, сыншылар», «Орыс ағартушылары» деген

алты ірі тақырыптан тұрады. А.Байтұрсынұлы туралы ғылыми талдаудың

негізгі зерттеу нысаны – М.Джусуповтың мәліметтері бойынша талданып,

таратылады. Мұнда ғалымның шығармашылық өмір жолы, мемлекеттік

және қоғамдық қызметтері, сондай-ақ, түрмеге отырғызылу себептері

мұрағат деректері негізінде баяндаған. Ерекше көңіл аударарлық жайт:

зерттеуші М.Джусуповтың Байтұрсынұлы әліпбиінің негізгі қасиеттерін

бүге-шегісіне дейін қарастыра келе, Н.Яковлевтің «Байтұрсынов өз за-

манына лайықты әліпби түзуші, «мәдениниет қайраткері» деген пікірін

жалаң пікір санап, онымен келіспейді. Өзбек ғалымы М.Джусупов

А.Байтұрсынұлы өз замандастарынан озық тұрған «лингвист-ғалым»

деп санайтынын мынадай нақты ойлармен дәлелдеп шығады. «1930-

шы жылдары Мәскеулік фонология мектебінің негізі қаланса, Ахмет

Байтұрсынұлы бұл фонология теориясының негізін 1910-1920-шы жыл-

дары қалыптастырып, қазақ әліпбиін түрлеп түзеуде осы теорияны негізге

алған» деген тұжырым жасайды [160, Б. 177-195].

Мәскеулік зерттеушілер М.Джусуповтың ой-танымдары мен ғылыми

тұжырымдарын «Байтұрсынұлын аса дәріптеу болар» дейді. Дегенмен де

«тарихи тұлғаның жоғарғы білім ордасын оқымағанына қарамастан, орыс

тілтанушыларымен ғылыми байланыс жасай отырып, өзінің ғылымдағы

белсенді қайраткерлігінің нәтижесінде озық ғылыммен қатар тұрғанын

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 131

мойындамасқа болмайды» деген тұжырым жасайды. Әрі сол тұстағы латын

әліпбиінің заман сұранымына қарай өмірге келгенімен, оны түзушілер де

Байтұрсынұлы әліпбиіндегі жүйені негізге алды. Демен, М.Джусуповтың

пікірі ақиқатқа жақын деген ғылыми тоқтамға келеді [160, Б. 176-187].

1995-ші жылы «Атамұра» баспасынан «Абай мұрагерлерi» атты

Қ.Мұхамедхановтың 10 000 таралыммен кiтабы жарық көрдi [161, Б.

130-141]. Автор данышпан ақын Абай Құнанбайұлының iзбасарларына:

Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,

М.Дулатұлын жатқызады. Қ.Мұхамедханов А.Байтұрсынұлының ұлан-

ғайыр еңбегiн баяндай келе, ғалымның сүреңсiз күндердi сұрыптай оты-

рып, қазақ баласына «әлiпби» түзгенiн айтады. Өкiнiшке қарай, әлiпби

өзгертудегi саясаттың салдарынан тарихи тұлғаларымыздың төл туынды-

ларын оқи алмайтын мәңгүрт ұрпақ өсiрген Кеңестiк кезеңнiң күнгейiн

«жанайқайымен» бiлдiредi. А.Байтұрсынұлы туралы мақаласында «…

ақындық өнерде Ахметтiң ұлы ұстазы Абай» деп, оның «Қазағым, елiм»

атты өлеңiнен үзiндi келтiредi де, қазақ халқының басынан өткен тари-

хи дәуiрiн жыр еткенде, «…Бұхар тұсы, Абай тұсы, Маса тұсы…» деп

бөлген С.Торайғыровтың сонылығына сүйенедi [161, 134-б.]

1996-шы жылы «Әділет» тарихи-ағарту қоғамының дайындауымен

«Азалы кітап» – «Книга скорби». Атылғандардың тізімі, 1000 дана-

мен орыс тілінде жарық көрді. Кітаптың құрастырушысы әрі редакторы

Н.Ялымов, М.Алданиязова. Мұнда Байтұрсынұлы Ахмет туралы мәлімет

суретімен 53-бетте былайша беріледі: «Байтурсынов Ахмет. Род. 1870 г.,

ур. Тургайской обл. прож. гор. А-Ате, казах, один из лидеров «Алаш-Орды»,

лингвист, обществ. и гос. деятель, б/работн. Осужд. тр. УНКВД по А-Атин.

Обл. 25.11.1937 г. Реабилитирован опред. СУ ВС КазССР от 04.11.1989 г.»

[162, Б. 6-19, 53-б]. Осы мәліметті берушілер А.Байтұрсынұлының шын

туған мерзімін негізге алмаған, сол түрме қабырғасында қатталған сұрақ-

жауап барысында айтылған дата жазылып отыр. Мүмкін бұл дұрыс та шығар,

десе де ғалымның өзі берген деректерге сүйенсек, ол былай деп, тым бол-

маса жақша ішінде анық мәліметті беруге болады ғой. Егер бүгінгі кітап

түзушілер бас-басымызға түрлі-түрлі деректерді түрліше сайратар болсақ,

оқырманды адастырамыз. Бір адамның басында үш түрлі 1870, 1872,

1873 туған жыл болуы мүмкін емес. Оның үстіне осы үш түрлі датаның

қайсысының анық, дәл екенін айғақтайтын мұрағат деректері жеткілікті.

Сондықтан сөзбұйдалыққа салынбай, А.Байтұрсынұлының өз қолымен

жазылған сауалнамалардағы датаға – «5/09.1872»-ге тоқтауымыз шарт.

1996-шы жылы З.Қабдоловтың «Көзқарас» атты талдаулар мен

толғаныстары «Рауан» баспасынан 3000 таралыммен басылып

132 Райхан Имаханбетова

шықты [163, Б. 70-80]. Кiтапқа бүгiнгi жаңа кезеңдегi «жаңаша ой-

лау» тұрғысынан соңғы жылдары жазған әдеби сын, ғылыми зерттеу

еңбектерi мен публицистикалық очерктерi кiрген. «Ахаңның әдеби

қисындары» деген толғау-толғанысында: «…Ахаң жоқта бiздегi

әдебиет теориясы басы жоқ кеуде секiлдi едi. Ал басы жоқ дене бола-

ма. Қайтейiк, болады деп келдiк…» дей келе, туған топырағымыздағы

Әдебиет теориясының басы болып табылатын «Әдебиет танытқыштың»

қадiр-қасиетiн бүгiнгi күн тарапынан талғап-талдайды [163, 70-б.].

Зерттеуінді ғасыр басында ғалым салған пәнсөздік: ұғым-атауларды

«Ахаңның қисындары» деп әспеттейді.

«Дау шешедi дана сөз» атты кiтап 1996-шы жылы жарық көрдi

[164]. Құрастырушысы О.Әбдiлдаұлы. Кiтапқа бабалар мұраларының

ең таңдаулы шығармалары топтастырылған. Абыз ақындар айтқан

ғибратты ұғымдардың дәл қазiргi «құқықтық мемлекет құрамыз» деп

жүрген дербестiк тұсқа тірек болғандай жырларын ұсынған. Кiтапқа

82 тұлғаның таңдаулы туындылары енген. Сонау ХII-ХIII ғасырдағы

Майқы биден бастап, кешегi 1900-1946-шы жылдардағы И.Байзақовтың

толғаулары да қамтылады. Хронологиялық тәртiптi ұстанған бұл

жинаққа Байтұрсынұлы Ахмет 66-шы реттiк нөмiрмен орналасып,

оның «Жауға түскен жан сөзi» мен «Қазақ салты» өлеңдерi кiрген

[164, Б. 247-248].

1996-шы жылы «Жетi жарғы» баспасынан М.Құл-Мұхаммедтiң

«Алаш ардагері: Ж.Ақбаевтың саяси-құқылық көзқарастары» атты

зерттеу жинағы жарияланды [165]. Тарихи тұлға – Санкт-Петербург

университетiн бiтiрген қазақтың тұңғыш құқық магистрi Ж.Ақбаевтың

тағдыр-талайы мұрағаттық құжаттар негiзiнде қарастырылып, талдана-

ды. М.Құл-Мұхаммед сарғайған материалдарды саралауда Ж.Ақбаев,

А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейхановтың түрмеге қамалуының себептерін

қатталған құжат тiлiмен сөйлеткен. Ғасыр басында халқына келген iндетке

қарсы тұрып, қара жұртын ығына алған алыптардың тағдыры бiр-бiрiмен

тығыз байланыста болғаны – зерттеудiң өн бойында шынайы баяндалады

[165, Б. 4, 17, 19-22, 29, 54-61, 77-96].

1997-ші жылы физик-ғалым М.Сүлейменовтiң «Яркий носитель духа

человечности» атты кiтапшасы өте аз таралыммен басылып шықты [166].

Кiтапшаға күрескер-ақынның 11 өлеңi орыс тiлiне аударылып, олардың

мазмұны туралы автор өзiнiң ой-тұжырымдарын бiрге бередi. Сонымен

қатар, ғұламаның қысқаша өмiрнамасы мен ақын өлеңдерiндегi кейбiр

тәржiмаға көнбейтiн, мәселен, «Греке, арыс, би, сұңқар, жұт, әруақ»

сөздерiне түсiнiк берiп, талдап-таратқан.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 133

Осы жылы «Бiлiм» баспасынан жарық көрген Д.Қамзабекұлының

«Руханият» атты зерттеу жинағына алдыңғы тараушада тоқталғанбыз

[127]. Қосарымыз, жалпы 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың

басында Алаш зиялыларының «ақталып», ресми тарихымызға қайта ора-

лу кезеңiмен қатар енген «руханият» сөзiнiң мән-мазмұнын тәуелсiздiк

тұрғысынан талдап, екшейдi. Рухани мәдениеттiң бiр белгiсi – ғылым жо-

лын тану, өршiл Рух ұстыны бекем руханияттан туатыны, А.Байтұрсынұлы

анықтаған халықтың «тiрнек өнерi мен көрнек өнерi» Рух һәм

руханиятқа байлаулы екенi айтылады. Д.Қамзабекұлы мұнан басқа «Алаш

және әдебиет» атты монографиясында қазақ оқымыстыларының ағарту

саласындағы танымдарын Бастапқы (1860-1890 ж/ж.), Негiзгi немесе

Алаш (1890-1920 ж/ж.), Инерциялы (1920-1929 ж/ж.) ағартушылық деп

бөлiп, қарастырған [167].

1998-ші жылы Г.Дулатованың «Шындық шырағы» атты бірінші

кітабы 298 бет, екіншісі 363 бетпен басылып шықты [168]. Өкініштісі, бұл

тарихи әрі көркем шығарманың баспасы мен таралымы көрсетілмеген.

Кітап авторы Алаш ардақтысы Міржақыптың ұрпағы екенін ескерсек,

мемуардағы естелік-әңгімелердің қаншалықты маңызды екені түсінікті. Ал

Г.Міржақыпқызының әке айналасындағы қазақ зиялыларының көзін көріп,

тәрбиесін алғандығы тіпті, бөлек әңгіме. Қолжазбаны оқыған әдебиетші-

ғалым Т.Кәкішұлы 1997-ші жылы мамырдың 1-і күні «Ақиқаттың ана-

сы – шындық» атты алғысөз жазған. Т.Кәкішұлы кітаптың 1995-ші

жылы 500 данамен басылып шыққандығына тоқтала отырып, жалпы

Гүлнар апайдың БАҚ-та әкесі туралы жазылған мақалаларына да өз

кезегінде де пікір білдіргендігін, бұл еңбектің Алаш ардақтылары туралы

ақиқатқа негіз боларлық дерек көзі деп, мұндағы мәліметтерді келешек

зерттеушілердің айналып өтпеулеріне ескерту жасайды. Шындығында,

Т.Кәкішұлының бұл кітапқа жазған тұсаукесер сөзінде, «88»-де ақталды

деп жүрген аяулыларымыздың мұралары ел ішіне 1957-ші жылы Уфадан

жеткізілген жеті жүз кітаппен бірге келгенін естігенде «апыр-ай, неткен

момынбыз» деп еріксіз бас шайқайсыз. Ал, сол келген соны дүниелерден

хабардар болған кейбір саналы жандардың «жар жағалап жүріп» Алаш

шығармаларынан көшірме жасап алғандығын естіп, арамызда арлы аза-

маттар бар екен-ау деп шүкіршілік етесің.

Г.Міржақыпқызының естелігіндегі атаекесі Ахмет Байтұрсынұлына

қатысты жазылған тұстарды толқымай оқу мүмкін емес. Бірінші кітапта

Ахаңа арналып арнайы тақырып берілмесе де, әкесі жөнінде өрбіген әрбір

әңгіменің өн бойында «атасы – Асқар, юст – Ахаң, прос – Ахаң, Әлихан

– атаекесі», жолдастары көрініс береді. Гүлнар өзі мен замандастарының

134 Райхан Имаханбетова

ерте есейгенін, балалық балдәурен шақ ғұмырының шолақ болғанын

көкірек шері тілімен риясыз жеткізген. Әлбетте, қазақ ішінде тұңғыш ро-

ман жазған Міржақыптың мәр-мәр тілі қызы Гүлнарға жұғысты болмауы

мүмкін де емес шығар. Қалай десек те апайдың бала күндегі тауқыметті

тағдыры, есейгенде де етегінен шалған есерлердің көргенсіздігі көңіліне

түйткіл салып, жүрек жарасын қозғап отырған. Міне, осылардың барлығы

да қаламына жан бітірген.

Төрт көзі түгел, айналасы аман, жайма шуақ күндерде, әкесі

Міржақыптың атып әкелген құстарынан таңдап отырып, Қырғауылды

атаекесіне алып бара жатқан кішкентай Гүлнардың мейірбандығына мәз

боласың. Қатар отырған қос үйдің ерке балаларына «Аталарың кітап

жазып отыр», «Үлкен кісінің демалысын бұзбаңдар», «Тамаққа алды-

мен ата-әжелеріңді шақырыңдар» деген инабатты келіні Ғайнижамалдың

қамқор жүрегіне сүйсінесің. Өмір шіркін, тек жақсылықтан тұрмайды

екен ғой. Бастарына қайғы-қасірет түскенде де бірге болған туған інісіндей

жанашыры Міржақыптың ұлы Әлібектің қазасына қабырғасы қайысып,

келініне жұбату айтқан Ахаңның мұңын тағдыр тәрк етіп, онан да үлкен

сынақ жібереді. Қарашаның қара суығымен бірге «Міржақып өлді» деген

қаралы хабар алған олар, қан жұтады. «–Гая, қарағым, сен үлкен қазаның

үстінде отырсың, Әлібек қайтқанда, «ақырын сұра» деген едім, енді

Міржақып інім өлгенде, «не айтарымды білмей отырмын» деп, өксіген

Ахаңның бейнесі көз алдымда деген Ботакөз Асқарқызының лебізін

оқығанда, жанарың тұманданып, деміңе тұншығасың. Екінші кітаптағы

«Тағдырластар» (Б. 230-260) және Ахаңның ағасы Қали қызы Сәкеннің

әңгімесі (Б. 286-299, 309, 361) баяндалған тақырыптар қуаныш пен

қасіретке толы күндерді көз алдыңызға кинодағыдай тізбелеп береді. Жал-

пы, бұл кітаптарды бір деммен оқып шығу мүмкін емес, бірде – сүйсінсең,

енді бірде күйінесің. 1910-шы жылдары «Бақытсыз Жамалды» жастанып

оқыған жандар сықылды, мен де «сұрап алған бұл кітапты» уақытынан

ұзағырақ ұстап, қайта-қайта оқығаным рас. Кейбір тұстарында көз жасы-

на ерік бердім десем, ол әсірелегінім емес, имандай шыным еді. Кітаптың

санаулы тиражына қарамастан, қолдан-қолға өткені анық. Әлбетте, мұндай

тарихи шығарманы мемлекет тапсырысымен жарияласа, талайлардың

тұмшаланған көкірек көзі ашылар еді-ау.

1998-ші жылы Б.Ілиястың «Алтын бесік» атты кітабы қазақ, орыс

тілінде «Қостанай баспа үйі» баспасынан бар-жоғы 600 дана таралым-

мен жарық көрді [22]. Бұл кітап А.Байтұрсынұлының туған елі мен өскен

ортасына Қостанай университеті тарапынан жоспарлы түрде жүргізілген

экспедиция материалдары негізінде жазылған. Кітап – Қостанай облы-

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 135

сы әкімінің аппараты, ҚР Ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі

облыстық басқармасының тікелей қолдауымен, «Халық бірлігі және

ұлттық тарих жылына» орай шығарылған арнайы басылым. Б.Ілияс – Ах-

мет Байтұрсынұлының өмірі мен шығармашылығы туралы зерттеулерін

жазғанда, оның шыққын тегі, туған топырағымен байланыстыра отырып,

тағылымы зор тәрбиелік мәліметтер бере алған қаламы қарымды жазушы.

Автордың Ахаң өміріне қатысты басқа да материалдары ағымдағы БАҚ-та

үнемі жарияланып отырды. Б.Ілиястың Қостанай қаласында Ахаң тұрған

үйді тауып, оны тарихи ескерткішке айналдыру қажеттігін айтып, 1993-

ші «Егемен Қазақстан» газетінде өзекті мәселе көтергені, кезінде қолдау

тапқанымен, аяқсыз қалды. Бұл тағылым үйіне Қостанай облысының

әкімшілігі 1998-ші жылы ғалымның 125 жылдық мерейтойы қарсаңында

тек тақта ілумен шектелді. Жазушының Ахметтің жұбайы Бадрисафаның

тағдыры туралы «Құсалықпен өткен өмір» атты толғақты мақаласы кім-

кімнің де жүрегін қозғағаны анық.

1998-ші жылы А.Асқаровтың «Ұлы Тұранның Ұлдары» атты кiтабы

«Нұр әлемi» баспасынан жарық көрдi, таралымы 3000 дана [169, Б. 142-

144]. Қазақ, орыс тiлiнде. Автор еңбегiн Тұранды өркендетiп, өркениеттi

әлемнiң қатарына қосу еншiсi бұйырып тұрған бүгiнгi һәм болашақ өскiн

ұрпақтарға арнаған. Осы жинаққа А.Байтұрсынұлы (1873-1938 ж.ж.)

қазақ, орыс тiлiнде қысқаша мағлұмат берiліп екі өлеңі енген. Кiтап авто-

ры мемлекеттік қайраткер А.Байтұрсынұлын Тұран топырағында рухани

мұра қалдырған данышпан ойшылдардың бірі деп бағалайды [169, Б. 142-

144, 350-351].

Ғұламаның 125 жылдық мерейтойы құрметіне 1998-ші жылы

халықаралық ғылыми конференция өткізіліп, оның материалдары

«Ғылым» баспасынан ҚР БҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тiл бiлiмi

институтының дайындауында «Ұлттық рұхтың ұлы тiнi» атты ғылыми

мақалалар жинағы құрастырылып, 1999-шы жылы жарық көрдi [58].

Жинаққа шетел ғалымдарының да мақалалары енді. «Замандаста-

ры Ахмет Байтұрсынұлы туралы» тарауда 50 жас мерейтойындағы

мақалалар, библиографиялық 2, жалпы саны 8 мақала топтастырыл-

ды. Екiншi тарауда ел хатшысы Ә.Кекiлбаевтiң материалынан бастап,

өркениеттi елдердiң Анкара, Берлин, ТМД елдерiнен Мәскеу, Ташкент,

Бiшкек ғалымдарының ұзын-саны: 16 мақала топтастырылған. Тарау

«А.Байтұрсынұлы ғалым, ағартушы, қоғам қайраткерi» деп аталады.

Ал үшiншi бөлімге, яғни, «А.Байтұрсынұлы және қазақ тiл бiлiмi» деген

тарауға 31 мақала қамтылған. Бұл жинақ хақында алдыңғы тараушада

тоқталғанбыз.

136 Райхан Имаханбетова

1998-ші жылы «Ғылым» баспасынан әдебиеттанушы А.Ісімақованың

«Казахская художественная проза» атты зерттеу еңбегі жарыққа шықты

[170]. Зерттеу ХХ-шы ғасыр басындағы және қазіргі әдебиеттегі Қазақ

көркем прозасының поэтикасы, жанры, стилі туралы Алаш арыста-

ры: Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынұлы,

М.Дулатовтардың Абай шығармашылығына жазылған ғылыми талдау

материалдарына теориялық сараптама жасайды. Зерттеуші-ғалым қазақ

көркем прозаларының фольклормен терең байланысын, әлемдік әдебиет

дамуының тәжірибелері мен беталыстары (тенденциялары) негізінде

қарастырады. Зерттеушінің мұнан басқа «Ғылым» баспасынан 2000-

шы жылы «Возвращение плеяды» атты монографиясы басылым көрді

[171]. Зерттеуде «...ресей ғалымы М.Бахтиннің «романизация стиля»

деген тұжырымымен 1970-ші жылдары танысып, таң қалып жүрсек, Ах-

мет Байтұрсынұлы бұл қағиданы сонау ХХ-шы ғасырдың 20-жылдары

түсіндіріп кетіпті» деп жазады. Әдебиеттанушы өз пайымын «…әдебиет

теориясының терминдерін, талдау жүйелерін қазақша күмбірлете сөйлетіп,

ғылыми тілдің деңгейін сол кезде көтеріп тастағанын біз бүгін мақтаныш

ете аламыз» деп қорытады [171].

2001-ші жылы Н.Бектемісұлының «Ахмет ұшқан алтын ұя» атты

кітабы «Елорда» баспасынан таралымы 1000 данамен жарық көрді

[172]. Автор кітабында А.Байтұрсынұлы өмірге келген өңірдің данагөй

ақындары туралы, нақтырақ Торғайдағы ақындық мектеп жөнінде ой

толғайды. Осы ежелгі Торғайдағы ақындық мектептің Ахметтің ақын

болып қалыптасуына себепші болғанын, оның көнекөз, аузы дұғалы

ақындардан бата алғанын, сол батамен Ахметтің ақын ғана емес, күрескер

болып ел намысын арлағанын айтады.

2002-ші жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлтық университетінің

Қазақ әдебиеті кафедрасы дайындауымен «Қазақ әдебиетінің қысқаша

тарихы. 2-кітап: Оқу құралы» атты жинақ аталған оқу орнының баспа-

ханасынан жарық көрді [173, Б. 64-82]. Кітаптың жалпы редакциясын

басқарған Т.Кәкішұлы, ғылыми редакторлары: Р.Тұрысбек, Қ.Мәдібай.

Оқулық 455 бет, таралымы 1000 дана. Кітаптың бірінші бөлімі: «ХХ ғасыр

басындағы әдебиет» деп аталып, мұнда «Алаштың азатшыл әдебиеті»

деген тақырып аясында ХХ-шы ғасыр басындағы әдебиеттер алыпта-

ры: А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы,

С.Торайғыров, Ж.Аймауытовтардың шығармашылықтары туралы

талдаулар топтастырылған. «Кеңес дәуіріндегі әдебиет» атты екінші

бөлімі «Кеңес заманы – қазақ әдебиетінің дамуындағы бір кезең» және

«Шетелдегі қазақ әдебиеті» деген тараулардан тұрады.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 137

ЖОО-на арналған оқулықтың «А.Байтұрсынұлы» тақырыбында

берілген ақпараттық мәліметтерде өмір жолында қателер жіберілген.

Тұлғаның туған жылы, айы, күні, өлген уақыты дұрыс емес «28/01.1873-

1938». Ахметтанушы Ө.Әбдиманұлының ғалым жазған «Өмірдерек»

атты мұрағаттық құжатқа сілтеме жасай отырып, ондағы «туған жы-

лым «мешін» (1872)» деген мәліметті неге ескермегені түсініксіздеу.

Ахметтің үлкен әкесі Ақтасты, Байтұрсынның «інісі» десе, ал қайраткердің

өміріндегі ерекше кезең оның 50 жасы туралы Орынбордағы өткізілген

шараны таратып талданғанымен, 1922-ші жылы Ташкенттегі ғалымға

арналған «Лайықты қошеметті» назардан тыс қалдырған. Ғалымның

әдеби мұрасы туралы толық 1895-ші жылы жазылған оның тырнақалды

мақаласынан бастап, 1926-шы жылғы соңғы соны туындылары толық

қарастырған. А.Байтұрсынұлының әдебиетке қатысты ой-пікірінің бастау

көзін «Қазақтың бас ақынынан» басталып, сөз өнерін танудағы әйгілі

еңбегі «Әдебиет танытқышқа» ұласты дейді. Ал аудармасы хақында,

Крыловтан аударылған мысалдарды «төл туынды» деп, «Маса» өлеңдер

жинағы – қазақ поэзиясына күресшілдік сарын әкеліп, азаттық жырдың

озық үлгісін шашты дейді. Күрескер ақынның шығармашылығы ХХ-шы

ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің даму тарихындағы биік белес

болып қалады, әрі төңкерісшіл-демократиялық поэзияның негізін қалап,

қазақ өлеңіне азаттыққа ұмтылған азаматтық жыр үлгісін алып келді деп

қорытады.[173, Б. 64-83]

2002-ші жылы әдебиеттанушы Н.Рымғалидың «Қазақ әдебиетінің ал-

тын ғасыры» деп атты зерттеу еңбегі Астанадағы «Күлтегін» баспасы-

нан жарық көрді [129, Б. 12-35]. Кітапқа ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің

Ахмет, Әлихан, Мағжан, Міржақып, Мұхтар, Сәкен, Ілияс, Сәбит, Ғабит

сынды алып тұлғаларының шығармашылық тағдыры ұлттық рухтың

бейнеленуі деңгейі тұрғысынан жаңаша зерттеген. Зерттеу беташары етіп

А.Байтұрсынұлының «Қазақ салты» деген 7 шумақты өлеңін, ал кітап басы

етіп «Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған» деген тақырыпта осы жолдардың

авторы, әрі өзінің әдебиеттегі рухани ұстазы А.Байтұрсынұлының

ғұмыры, шығармашылығына туралы (1991) жаңа тұрғыда толықтыру,

соны пайым, түйінді тұжырым жасайды. Зерттеуін «ХХ ғасырдағы

қазақ әдебиетін – ұлттық өнердің алтын ғасыры» деп, аялауының аста-

рында «...партия қаулы-қарарларымен ой нысанасын, тақырып жүйесін,

бейне бағытын, әдіс тәсілін белгілеп берген кеңес дәуірі әдебиетінің

алғашқы өкілдерінің бәрі де Алаш ұранды әдебиет шығармаларымен

ауызданған, жазу-сызудың әліпбиін солардан үйренген» деген лебізінен

өзінің шыққан мектебін нұсқаған ишараны анық байқауға болады [129,

138 Райхан Имаханбетова

Б. 5-8]. Автор А.Байтұрсынұлының есімі Кеңес Одағы тұсында қасақана

сылынып қалғанына тоқтала отырып, ғалымның аяулы есімінің 1988-

ші жылдан ресми оралуымен қатар, тұлғаның төл туындыларының да

телнұсқаларының қайта басылым көргеніне және бұл еңбектер хақында

тілші-әдебиетшілердің айтқан пікірлеріне жүгінеді. Ғалым-реформатор

туралы түйін сөзін, оның «Жазған сөз жаным ашып Алашыма» деген

өлең сөзімен қорытады.

2004-ші жылы Алаш зиялыларының бірі Ф.Сатыбалдыұлының

«Шерлі жылдар, шерулі жылдар» туындысы Қостанай «Баспа үйі»

баспаханасынан 500 данамен, құрастырушылары: Т.С.Сатыбалдин,

Р.Зияуйтденовтың дайындауымен жарияланды [174]. Бас редакторы Ха-

митбек Мұсабаев. Кітапқа аңдатпасында «...ойранды 30-шы жылдары

жазықсыз қуғын-сүргінге ұшырап, тағдыр тауқыметін тартқан, адалдықтан

айнымай, қиындыққа мойымай, өмірі мен қызметін туған халқына

арнаған Ф.Сатыбалдыұлының әр жылдарда – абақтыда, айдауда жүріп

жазған, кезінде газет-журналдарда, кітаптарда жарық көрген еңбектері

жинақталып берілгені» жазылған. Осы кітаптың 62-63-ші беттеріндегі:

«Тас түрмеде», 121-123-ші беттеріндегі: «Ахмет қайтыс болды дегенде»

атты өлеңдер А.Байтұрсынұлына арналған. Ф.Сатыбалдыұлы – Ахаңмен

замандас, әрі жерлес. Ол өз кезеңінде құранқари ақын атанған, діни сауа-

ты зор, көзі ашық, ауқатты, он саусағынан өнер тамған шебер зергер адам

болған. Оның Ахаң қазасына арналған жоқтау-жырының өн-бойында

ғұламаға деген құрметімен қатар, үлкен қайғысы да шынайы суреттелген.

Кемеңгер Ахаңды данышпанға теңеген өлеңіндегі:

«...Азамат тату-тәтті болса сыйлас,

Өлімге бірін-бірі сірә қимас.

Тең жорға төрт аяғы тұлпар едің,

Сендей жан бұл фәниде қайта тумас», -

деген жолдардан оның «аһ, ұрған шерін, енді мұндай ұл тумас» деп, өзек

өртеген өкініші өріледі. Бірақ, «қазақ көшін алға сүйреген Ахметтің»

еңбегі ақталатынына: «Ақиқат ақ сөйлейтін туар заман, Боларын он-

дай күштің білмес надан. Халыққа зәбір берген зәнталақтың, Көрерміз

сонда жайын болсақ аман» деп, зор үміт артады. Рухани замандас інісі

Файзолланың үкілі үміті ортаға жарты ғасыр уақытты салып, мұқым елді

үздіктіріп барып, іске асты.

Осы жылы ақын-ғалым Серік Оспанұлының «Ахмет өскен ақындық

орта» атты кітабы Қостанайдың «Шапақ» баспасынан 12 000 данамен

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 139

жарыққа шықты [175]. Еңбекте Ахмет Байтұрсынұлының ақын болып

қалыптасуына игі әсерін тигізген аға ұрпақ өкілдері және ақын Ахметтің

ықпалы тиген кейінгі буын туралы сөз болады. Автор Торғай ақындық

мектебі өкілдерінің жалпы ерекшеліктер мен нәзік иірімдеріне өзіндік са-

раптаулар жасайды.

2006-шы жылы «Гауһар» баспасынан академик К.Сағадиевтің «Ре-

формы: аналитический взгляд» атты 4 кітабы, таралымы 1000 дана

жарық көрді [176, Б. 281-286]. Кітапқа ғалымның әр жылдары БАҚ-та

жарияланған мақалалары, сұхбаттары, ресми мекемелерге жазған хаттары,

түрлі ғылыми конференцияларда жасаған баяндамалары енген. Бірінші

кітабы «Жаңару көшінде» деп аталып, үш бөлімге жіктелген. Кітаптың

беташары ретінде ХХ-шы ғасыр басында ұлттық ғылымның негізін

қалап көшбасшы болған ғалым-реформатор Ахмет Байтұрсынұлының

ғибратнамасы: «Дүниенің төріне қызыққандар төрде орын алып жатыр.

Тырыспағандар есікте қалып жатыр. Есікте қалмай төрге тырмысалық,

басқалар төрге қалай бара жатқанына қарап, бізде солардың істегенін

істейік» деген айшығы беріліпті. Өте қонымды қисын. Адам баласы уақыт

озған сайын, замана ауанындағы көштен қалғысы келмейді. Іргеңдегі озық

елдің екпініне төтеп берер экономикаң, білімің мен ғылымың сай болма-

са, адыра қалатынымызды сұңғыла ойлы ғалым дөп басып, анық көрген.

Дәл осы ойды бүгінгі жаһандану кезеңіндегі өркениетті елдердің

көшінен қалмас үшін қалай, қандай қадамдар жасау қажеттілігі жөнінде

ХХІ-ші ғасырдың тоғысында Ахаң шыққан Торғайдың түлегі Сағадиев

өзінің өмір тәжірибесінен жинақтаған салиқалы ой-тұжырымдарын ортаға

салады. Арада ғасырға жуық мезгіл өтсе де, адамзат баласының ғылымның

ғаламдану көшінде өзінің ұлттық болмысын жоғалтпауы ең өзекті мәселе

екенін алғашқы ғалым да кейінгі ғалым да айтады. К.Сағадиев ғасырлар

тоғысындағы түрлі жаңартулардың жаңғырығы ұлттық рухымыздың

діңгегін шайқамайтынына сенімді. Оның пайымдауынша жер бетіндегі

барлық ұлтқа ортақ техника ғылымдарымен қатар, әр ұлттың болмысын

танытатын ұлттық ғылымы – оның тілі, әдебиеті, өнері, мәдениеті, тарихы

бір сөзбен айтқанда гуманитарлық ғылымы қатар дамып, бірге жүргізіліп

отыру керек екен. Өзінің келелі ойын «ғылымсыз ғұмыр – тұл» деп

қорытады тәуелсіздік кезеңнің бүгінгі ғалымы.

К.Сағадиевтің екінші кітабы осы алғашқы кітаптың жалғасы іспетті.

Мұнда бүгінгі егеменді Қазақстандағы экономика ғылымының еліміздегі

өндірістің барлық саласындағы тұрақты даму жолдарының өзекті

мәселелері сөз болады. Экономист-ғалым қазақ ғылымына кеңінен енген

экономика терминінің адамзат баласының қалыптасуы мен даму үрдісінде

140 Райхан Имаханбетова

қатар жүретін егіз ұғым екенін жаңаша пайыммен түсіндіреді. Әрі бұл

саладағы ой-танымның «өткені, бүгіні, келешегі үнемі жалғастықта да-

мып, өрбіп отыратыны табиғи құбылыс яғни, ұрпақтар үндестігі» деп

таниды. Ол ғасыр басындағы ұлт зиялыларының экономика саласындағы

ой-тұжырымдарына «Ахмет Байтұрсынұлы және алашордашылардың

экономикалық көзқарасы» атты тақырып аясында кеңінен тоқталып,

адамзаттың даму тарихындағы жойқын өзгерістерге шолу жасайды.

Мәселен, А.Байтұрсынұлы – ХХ-шы ғасыр басындағы ұлттық мәдениеттің

шыңы ғана емес, қазақ халқының рухани көсемі деп дәріптелуінің тылсым

тарихына тоқталады. Ұлтымыздың ар-ожданы деп танылған Ахаң бастаған

Алаш зиялыларының ғасыр басында қалаған әлеуметті-экономикалық

платформасынының бүгінгі таңдағы тарихи және экономикалық

ғылымдарының мамандары тарапынан жеткілікті көңіл бөлініп, зерт-

телмей отырғанына өкініш білдіреді.Үшінші, төртінші кітабында Қазақ

елі өркениетті 50 елдің қатарына ену үшін зайырлы мемлекет ретінде

оның бүгінгі келбеті қандай болуынын шартты жолдары әрі экономи-

касы дамыған елдермен қалай иықтіресудің қажеттіліктері туралы ой-

танымдары мен пайым-тұжырымдары айтылған [176, Б. 116-127].

2006-шы жылы «Ордабасы» баспасынан Оңтүстік Қазақстанның

Облыстық саяси қуғын-сүргін құрбандары мұражайының директо-

ры, ақын Ханбибі Есенқарақызының құрастыруымен «Қан жүректі

қайғылым» атты жинақ, таралымы 2000 дана жарыққа шықты [177,

Б. 15-20]. Кітапқа кеңестік жүйенің құрбаны болған Алаш ақиықтары

ұрпақтарының естеліктері топтастырылған. Жинақ Х.Есенқарақызының

«Осы жұрт бұл мұражайды біле ме екен?» деген алғысөз орнына берілген

танымдық мақаласымен ашылған. Шындығында, бір кезде «музей» деп

аудармасыз қабылдаған бұл халықаралық термин, бұл күні «мұражай»

деген баламаға ие болды. Осы бір сөздің киесі барын, тіпті тағылым ор-

нына айналарын кім білген?! Мұражай өте сәтті аударылған. Мүмкін

бұған кейбіреулер келіспес, десе де қазақ сөзін, қазақы болмысты өзге

тілмен шұбарлағысы келмеген ана тілдің айбары Ахаң қандай көреген

десеңізші! Ғасыр басында-ақ мәдениеті озық жұрттардың өскелең тілі

айналасындағы аз санды ұлт пен ұлыстың тәй-тәй басқан тілінің өрісін

тарылтарын, керек десеңіз жұтып қоярын сезген А.Байтұрсынұлы «сөзі

жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» деп дабыл қаққан. Дабыл қағып

қана қойған жоқ, төтеп берер тосқауыл болар ұлт тілінің әліпбиін әрледі,

бала тілін ана тілімен дағдыландыру үшін оқу, тіл құралдарын жасақтады.

Осылайша ұлтының бабадан жеткен жасампаз тілі бар екенін жан-жақтан

анталаған өзге жұртқа танытты. Туған халқы үшін қан жұтты, ұлты үшін

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 141

басын құрбан етті. Кітаптың атауы да осы аяулы Алаш арыстарымыздың

нақақтан қиылған ақтық демін «Қан жүректі қайғылым» деген үш тіркеске

сыйғызып, бүгінгі ұрпаққа мұражайдың қаншалықты қажеттілігін айтады.

Мынау өмір-дариядағы тәуелсіздіктің кешегі Арыстарымыздың қанымен

келген жеңіс екенін, артындағы ұрпақтарының білуі парыз деп санайды.

Сондықтан шейіт болған құрбандарымыздың рухына тағзым етіп, әруағына

арнап Құран оқытар орын осы мұражай болуы – уақыт талабы. Бастарына

түскен қайғыны жылдар бойы үнсіз жұтқан Алаш ұрпақтары: Ахаңның

жиені Айман Қабиденқызы Байсалова, Міржақыптың қызы Гүлнар Дула-

това, Ілиястың ұлы Саят Жансүгіров, Жүсіпбектің ұлы Бектұр Аймауытов,

Құдайбергеннің қызы Мүслима Жұбановалар, тағы да толып жатқан ақиық

арыстардың бүгінгі үрім-бұтақтары жүрек толы сырларын осы тағылым

үйі – мұражайда бүкпесіз ақтарып, шерін тарқатқан. Мұражай 2001-ші

жылы 2-қарашада ашылып, бүгінгі жас ұрпақты ұлтжанды етіп тәрбиелеуде

тағзым етер – тағылым мектебіне айналып отырғанын жазады.

2008-ші жылы ҚР БҒМ Ғылым комитеті, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет

және өнер институты тарапынан «Қазақ әдебиеттану ғылымының тари-

хы» екі томдық жинағының 1-ші томы «Қазақпарат» баспасынан 1000

данамен жарық көрді [178]. Зерттеуде ұлттық әдебиеттану ғылымының

қалыптасуы, даму жолдары, әдебиет тарихы, сыны, теориясы саласындағы

ізденістер қамтылып, кезеңдік тұрғыдан жүйеленген. Еңбекте алғаш

рет көне түркі әдебиетінен бастап, күні бүгінге дейінге әдебиеттанушы

ғалымдардың сөз өнеріне қатысты әдеби-теориялық ойлары, стиль және

жеке жанрлық түрлер мен категорияларды талдаған ғылыми еңбектері

«пән сөздері» аясында арнайы зерделенеді. Зерттеуге кіріспе сөз жазы-

лып, 5 тарауға бөлінген. 1-тарау: «Ежелгі дәуірдегі әдеби таным мұралары

(ҮІ-ХІҮ ғ.ғ.)»; 2-тарау: «Қазақ әдебиеттану ғылымының бастауы (Шоқан

Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы)»; 3-тарау: «Кәсіби

қазақ әдебиеттануының қалыптасуы (1900-1932)»; 4-тарау: «Кеңес

дәуіріндегі қазақ әдебиеттануының дамуы (1932-1956); 5-тарау: «1957-

1991 жылдардағы қазақ әдебиеттануы» деп жеке жүйеленген. Зерттеу

жұмысының «Кәсіби қазақ әдебиеттануының қалыптасуы» атты та-

рауы 1900-1932-ші жылдар аралығын қамтып, осы кезеңдегі оқу-ағарту

саласындағы жарық көрген барлық тақырыптағы кітаптарды және сол

еңбектердің авторлары туралы бүгінгі тәуелсіздік кезеңдегі әдебиеттану

ғылымы танымымен зерттеп-зерделейді [176, Б. 64-166, 181-195, 206-257].

Алаш әдебиетінің ең көрнекті өкілдері: Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы,

С.Сейфуллин сынды әдебиет алыптарының өмірі мен еңбектерін

бүгінгі әдебиеттану пайымымен таразылай отырып, оларды «ХХ ғасыр

142 Райхан Имаханбетова

басындағы ұлт әдебиетінің кәсіби деңгейін қалыптастырушылар» деп та-

ниды. 1900-1932-ші жылдардағы ұлттық әдебиеттің қалыптасуына қазақ

зиялыларының сіңірген еңбектерінің Кеңес кезеңінде дұрыс бағаланбауы

салдарынан, әдебиеттің идеологиялық құралға айналғанын айтады.

Енді А.Байтұрсынұлы әдеби мұрасына қатысты айтылған ой-

тұжырымдарына тоқталсақ [178, Б. 64-166, 181-195, 206-257]. Мұнда

ғалымның қазақ ауыз әдебиеті саласындағы еңбектері: «Ер Сайын», «23

жоқтау» мен әдебиет теориясының негізі болып табылатын «Әдебиет

танытқыш» атты еңбектері қарастырылған. Сөз өнерінің нақты ережелері

мен бастапқы қисын-қағидаларын қамтыған «Әдебиет танытқыш»

зерттеуі негізінде әдебиеттану ғылымына «асыл сөз»-ден бастау алып,

кәсіби қалыпқа түскен қазақы терминдердің түр-түрлерінің ғылыми

айналымға түскенін айтады. Әдебиеттанушы А.Ісімақованың мұнан басқа

«Асыл сөздің теориясы» атты зерттеу еңбегі 2009-шы жылы «Таңбалы»

баспасынан жарыққа шықты [179, Б. 131-196]. Зерттеу 3 бөлімнен тұрады.

1-бөлім «Әлем әдебиетінің теориялық мәселелері», 2-бөлім «Қазақ

әдебиетінің теориялық мәселелері», 3-бөлім «Замана тынысындағы асыл

сөз» деп жіктеліп, мұнда әлемдік әдебиеттану ғылымының теориялық

мәселелері мен ұлттық әдебиеттануымыздың әдіснамалық һәм теориялық

бағыттары, ұлттық прозаның мазмұндық әрі құрылымдық ерекшеліктері

аясында автор өзінің көркем сөздің теориялық сипаты жөніндегі ой-

толғамдарын зерделейді. Әдебиеттанушы көркем сөздің қағидасын

әлемдік әдебиеттану деңгейімен сараптай келе, сөз иірімдерінінің қазақы

нәзік иірімдеріне бойлағанда өз таным-пайымын ұлт тілінің негізін салушы

А.Байтұрсынұлының асыл сөзді танытудағы айшықтарымен тұжырымдап

отырады [179, Б. 186-196].

2008-ші жылы Ұ.Еркінбаевтың «Әдебиет танытқыш» теориялық

негізі» атты монографиясы, таралымы 500 данамен жарыққа шықты

[180]. Ғылыми зерттеу еңбекте Ахмет Байтұрсынұлының көркем

сөздің теориялық сипаты жөніндегі тұжырымдары талқыланған.

Әдебиеттанушы 1926-шы жылы баспа бетін көрген «Әдебиет

танытқыштың» әдеби теориялық һәм әдістемелік жүйесін – ХХ-шы

ғасыр басындағы және бүгінгі әдебиеттану ғылымының жетістіктері

тұрғысынан теориялық поэтиканың негізінде саралайды. Ұ.Еркінбаев

зерттеу жұмысын «Сөз өнерінің ерекшелігі», «Шығарма сөз

жүйесіндегі стилистикалық айшықтар тілі», ««Қара сөз бен дарын-

ды сөз жүйесінің» трактовкасы» деп үш тарауға бөліп қарастырған.

Зерттеуші Ахмет Байтұрсынұлының теориялық пайымдарын ресей

және дүниежүзілік әдебиеттану ғылымының өкілдерімен қатар талдап,

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 143

көркем сөздің табиғатына қатысты тұңғыш әдебиеттанушы теортиктің

тұжырымдарының өзектілігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеген.

«Ахметтанудың негізін салушылар» атты тараушамызды 1998-ші жылы

тарихи тұлғаның 125 жылдық мерейтойы салтанатында сөйлеген жазушы

Ә.Кекілбайұлының «Ұстаз ұлағаты» баяндамасымен қорытындылағанды

жөн көрдік. Жазушы баянатының бүгінгі тәуелсіздік әдебиеттану аясын-

да ахметтану мәселесіне берер мағлұматы мен танымдық пайымы зор деп

есептейміз. Ә.Кекілбайұлы: «...біз бүгін қилы заманда туып, қиямет кешіп,

мерт тапқан ғазиз жанның атын ардақтап, аруағын ұлықтауға жиналдық»

деп бастаған лебізінде ғалымды «...кескекті кезеңде келелі істер тындырған

кемел ер. Кемеңгер. Ұлы тағдырларды ұлан-ғайыр тарих кеңестігінің ұшан

қиырларына үңіліп барып, ұғына аласың... «Ахмет Байтұрсынов – ұлттық

тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға» дейді де

онысын былайша таратады: «Бәлкім, біреулерге бұл орынсыз тамсану боп

көрінер. Оған дейін де бұл далада Фараби, Иасауи, Қорқыт, Асан қайғы,

Ыбырай, Шоқан, Абайлар да өтті десер. Ол рас. Бірақ, Ахмет Байтұрсынов

оларға ұқсайды да, ұқсамайды. Ұқсайтыны: ол да аталмыш алыптар сияқты,

ұлттық дамуымыздың үрдісі мен қарқыны қалған дүниедегі даму үрдісі мен

қарқынына сәйкес келмей кенде қалып, көрер көзге тығырыққа тірелген

халқына адастырмас жол іздеді. Ұқсамайтыны: Ахмет Байтұрсынов ондай

жол Қорқыт пен Асан қайғыдай үйренші үрдісті аман сақтап қалатындай

жаңа қоныс іздеумен табылады деп түсінбеді; Фараби мен Иасауидей

өз тұсындағы кең жайылған антикалық немесе исламдық дүниетанымға

уақытылы көшу арқылы барлық мәселені шешуге болады деп ұқпады; Абай,

Шоқан, Ыбырайлардай теңдікке жетудің жолында тек ағартушылықпен

шектелгісі келмеді» дейді [58, Б. 81-86].

Жазушы Ә.Кекілбайұлы қайраткердің ешқандай атланттардың иығына

шықпай-ақ, бұрынғылардың көздеріне іліге қоймаған соны көкжиектерге

көз жеткізе білген, көрген... ...Басының тәуекелімен бүкіл бір ұлттың

тәуекелінің түгел оянуына түрткі болған «теңдессіз тарихи тұлға» деп

бағалайды, ұлт ұстазының ұлағатына тамсана отырып, оны ұрпақтар үлгі

алатын «тағылым мектебі» деп пір тұтады. Мұнан шығар қорытынды

тарихи тұлғаның есімі ортамызға оралған бері қаншама сүбелі еңбектің

жазылғаны. Зерттеулердің қайсысы болмасын, ғалымның қайраткерлігі

мен шығармашылық мұрасын жекелеген тақырып аясында талдау, не

жалпылама түрде шолу жасаумен шектеліп қана қоймай, бүгінгі тәуелсіз

кезеңдегі әдебиетпен, не мәдениетпен байланыстыра қарастырады. Бұл

дегеніміз ғалым ғибратының ұрпақтан ұрпаққа жалғасты алтын көпір

екендігінің дәлелі. Яғни, Әбішше толғансақ, «...кескекті кезеңде келелі

істер тындырған кемел ер, кемеңгердің» мәңгі келбетін көреміз.

144 Райхан Имаханбетова

І.3. Мұрағаттық деректі құжаттар

Арман болған анықтамалар, көп күттірген қаулы

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 145

Ахмет Байтұрсынұлы. 1920 ж. Бадрисафа Байтұрсынова

Шолпан Ахметқызы Байтұрсынова-Байсалова, 1992 ж.

146 Райхан Имаханбетова

Тарихи маңызы зор жеделхаттар

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 147

Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан,

Міржақып Дулатұлы

Ахмет Байтұрсынұлы

«Ғалия» медресесінің шәкірттерімен бірге

148 Райхан Имаханбетова

Ахмет Байтұрсынұлы мен Сәкен Сейфуллин

әріптестермен бірге

Ахмет Байтұрсынұлы түркістандықтармен, 1922 ж.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 149

Ахмет Байтұрсынұлы Торғайлық делегация

өкілдерімен бірге, 1918 ж.

Ахмет Байтұрсынұлы 1920-1924 жж.

150 Райхан Имаханбетова

Маңыз зор тарихи шешімдер

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 151

Маңыз зор тарихи шешімдер

152 Райхан Имаханбетова

Ахмет Байтұрсынұлының

Міржақып Дулатұлына жазған хаттары

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 153

Күрескердің қилы күндерінің куәсі болған құжаттар

154 Райхан Имаханбетова

Ахмет Байтұрсынұлының

Орынбор мұғалімдер мектебін бітірген куәлігі, 1895 ж.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 155

Ұлттың бағын ашқан басылымдар:

«Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті

156 Райхан Имаханбетова

Ахаңның асыл әндері

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 157

Ахмет Байтұрсынұлының

«Әліб-биі» кітабының эскизі мен түпнұсқасы

158 Райхан Имаханбетова

Ахмет Байтұрсынұлының

өз қолымен жазған «Өмірдерегі», 1929 ж.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 159

Әділетсіз тағдыр... 1937 ж.

160 Райхан Имаханбетова

І-тарау бойынша пайдаланылған материалдар:

1. Қызметкерлерге арналған сауалнама. Орыс тілінде. Қазақстан

Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты, 81-қор, 1-тізбе, 1652-

іс, 11-12-парақтар. (Бұдан әрі – ҚР ОММ, 81-1-1652, 11-12 п/п).

2. Қазақ халыққа білім беру институтының оқытушылары мен

қызметкерлеріне арналған сауалнама (КИНО). ҚР ОММ, 81-1-1652, 52-

53-п/п.

3. Ағарту ісі жөніндегі халық комиссариаты. ҚР ОММ, 81-1-1652, 1-п.

4. Жауапты қызметкерлерге арналған сауалнама. Ресей коммунистік

партиясы. ҚР ОММ, 81-1-1652, 6-п.

5. Сайлауға түсу сауалнамасы. 11/Х.21. ҚР ОММ, 5-18-158, 1-1-п/а

6. Қазақ КСР Министрлер кеңесінің №78 қаулысы. 26-шы ақпан 1990-

шы жыл.Үкімет үйі. Алматы қаласы. Ахмет Байтұрсынұлы мұражай-үйінің

қорынан. (Бұдан әрі – АБМҚ).

7. Қазақ КСР Прокуратурасы. №13/54ж-88. 19/Х.1988; Қазақ КСР

Жоғарғы соты. №11/2 нкр-19/88. 21/ХІ.1988 жыл. АБМҚ.

8. Әулет шежіресі (қолжазба). Шаймерденов А. АБМҚ; Кәкішев С. Ахаң

туралы ақиқат. – Алматы: Шапағат, 1992.-112 б., Б. 7-9.

9. Ағытайұлы И. Бабамыз – Бекзат данышпан. – Қостанай, 2000.-88 б., Б.

15-17, 21, 30, 34-35, 37-39, 85.

10. Сейдахмет Қ., Меңдібай С. Үмбетей батыр // Қостанай таңы, 27

шілде 2007.

11. Әуезов М. Ақаңның елу жылдық тойы // Ақжол №63, 4 ақпан 1923;

Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991.- 464 б., Б.17-20.

12. Өмірдерек (Жизнеописание). Профессор А.Байтұрсынұлының

№110 ісі; Өмірбаян (Биография). ҚазПИ, 209-іс, 1-тізбе, 6-байланым.

АБМҚ.

13. Дулатов М. Ахмет Байтурсынович Байтурсынов // Труды Общества

дана). Р9, К. Т.782. АБМҚ.

14. Торғай облыстық басқармасы. ҚР ОММ, 25-1-2350, 1-10-п/п.

15. Байтұрсынов А. Маса. 3-нші басылуы. – Қазан: Татарыстан, 1922.- 93

б., Б. 31-32, 35.

16. Ғаламтордан: www.383.kz

17. Байтұрсынұлы А. 23 жоқтау. – Мәскеу,1926.-155 б., Б. 111-114.

18. Куәлік /телкөшірме/. ҚР ОММ, 95-2-85, 1-2-п/п.; Орынбор қырғыз

мұғалімдер мектебінің тәлімгерлері. ҚР ОММ, 95-2-93, 24-25-п/п.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 161

19. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.- 320 б.,

9-б.

5/09.1989. АБМҚ.

21. Бес арыс. (Құраст.: Әшімханов Д). – Алматы: Жалын, 1992.-544 б., Б.

478-540.

23. Ұлттың ұлы ұстазы. – Алматы: Орталық ғылыми кітапхана, 2001.-305

б., Б. 17-32.

24. Досжанов Д. Абақты. – Алматы: Қазақстан, 1992.-288 б., Б. 152-218.

25. ЦГИА, көшірме. Д. 32-1905. Ленинград.

26. Омбы жандарм басқармасы. №301, 26/09.1908. ҚР ОММ, 64-1-5847,

2-3-п/п.

27. Дала генерал-губернаторы кеңсесі. №96, 26/11.1908. ҚР ОММ, 64-

1-5847, 1-2-п/п.

28. Дулатұлы М. Абай // Қазақ №67, 1914.

29. Омарханов Н. «Атыңнан айналайын, Қарқаралы». (Сұхбаттасқан:

Жолдыбай К) // Егемен Қазақстан №347(25317), 15 қараша 2008.

30. Дала губернаторы Омбы басқармасы кеңсесіне жеделхат. №901,

6/07.1909. ҚР ОММ, 64-1-5832, 44-п.

31. Бөкейхан Ә. Бейнетқорға ашық хат (40 мысал хақында) // Қазақ №39,

23 қараша 1913; Мұсылман сиезі. №91, 31 желтоқсан 1914.

32. Байтұрсынов А. Қырық мысал. – Қазан: Татарыстан мәтбағасы,

1922.-96 б.

33. Семей губернаторына жеделхат. №2, 9/07.1909. ҚР ОММ, 64-1-

5832, 45-п.

34. Петербор Ішкі істер министріне жеделхат. №4, 15/07.09. ҚР ОММ,

64-1-5832, 47-п.

35. Омбы губернаторы кеңсесіне жеделхат. №2399,16/07.09. ҚР ОММ,

64-1-5832, 48-п.

36. Омбы губернаторына жеделхат. №37636, 17/07.1909. ҚР ОММ, 64-

1-5832, 49-п.

37. Семей губернаторына жеделхат. №750, 17/07.1909. ҚР ОММ, 64-1-

5832, 50-п.

38. Б.Байтұрсынованың жеделхаты. №641, 5/08.1909. ҚР ОММ, 64-1-

5832, 51-52-п/п.

39. Тасымбеков А. Ахметтің жары – Бадрисафа // Қазақ әдебиеті, 22

шілде, 1994.

162 Райхан Имаханбетова

40. Б.Байтұрсыноваға жауап. Көшірме №10, 08/08.1909. ҚР ОММ, 64-

1-5832, 53-п.

41. Семей губернаторына сауалхат. №5454, 08/08.1909. ҚР ОММ, 64-1-

5832, 54-п.

42. Ішкі істер министрі Курловқа сауалхат. Көшірме №58., 17/11.1909.

ҚР ОММ, 64-1-5832, 58-п.

43. Казахское книжное дело в документах и материалах : ХІХ – начало ХХ

в.в. (Научные редакторы: Шалгынбай Ж., Галиев В). – Алматы: Баспалар

үйі, 2009.-632 с., С. 342-343, 351, 374-375, 391.

44. Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері. Жақып Ақбаевтың саяси-құқылық

көзқарастары. – Алматы: Жеті жарғы, 1996.-224 б., Б. 4, 17, 19-22, 29, 54-

61, 77-96.

45. Ғалихан (Ә.Бөкейхан). Николай Лукич Скалозубов // Қазақ №109,

№111, 1915.

46. Бөкейханов Ә. Шығармалар. – Алматы: Қазақстан, 1994.-384 б., Б.

280-282.

47. Дала генерал-губернаторы кеңсесі құпияхат. №172, 13/09.1909. ҚР

ОММ, 64-1-5832, 55-56-п/п.

48. Киргизский народный поэт в тюрьме // Современное слово №682, 6

ноябрь 1909; Газет қиындыларының бюросы. 19/ХІ.1909, ҚР ОММ, 64-

1-5832, 60-61-п/п.

49. Дала генерал-губернаторы кеңсесіне. 7/01.1910. ҚР ОММ, 64-1-

5832, 66-67-п/п.

50. Бекметов М. Киргизский поэт // Оренбургскиий край №374, 1909;

Казахстанская правда, 9 июнь 1992.

51. Ақмола губернаторына жеделхат. №39, 25/02.1910. ҚР ОММ, 369-

1-1101, 1-п.

52. Ақмола обл., Уезд бастығы мен полицейлік бөлімге жеделхат. №726,

5/03.1910. ҚР ОММ, 369-1-1101, 2-п.

53. Ақмола губернаторына жеделхат. №47, 07/03.1910. ҚР ОММ, 369-1-

1101, 3-4-п/п.

54. Губернаторлардың өзгертілуі (Қол қойған: А.Б.) // Қазақ №50, 14

ақпан 1914.

55. Басқармадан. Құрметті оқушылар // Қазақ №1, 2 ақпан 1913.

56. Переселендердің есебі. 17/03.1912. ҚР ОММ, 39-1-1101, 3-4-п/п.

АБМҚ.

57. Байтұрсынұлы А. Орынбор әм 10 пеуірал // Қазақ №1, 10 ақпан

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 163

58. Ұлттық рухтың ұлы тіні. Ғылыми мақалалар жинағы. (Жауапты ред.:

Жанпейісов Е). – Алматы: Ғылым, 1999.-568 б., Б. 52-66, 78.

59. Байтұрсынұлы А. Кітаптар жайынан (Қол қойған: Маса) // Айқап

№1, Б. 12-13, 1911.

60. Байтұрсынұлы А. Оқу құралы. Усул сотие жолымен тәртіп етілген.

Қазақша әліфба. 1-нші кітап. Орынбор, 1912.-40 б.

61. Құдайбердіұлы Ш. Қазақ құтты болсын! (Қол қойған: Ш.Қ.) // Қазақ

№5, 1913.

62. «Қазақ» газеті (Құраст.: Субханбердина Ү., Дәуітов С., Сахов Қ). –

Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998.-560 б., 27 б.

63. Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. Қызыл-Орда – Ташкент, 1926.-

286 б.

215-б., Б. 215-б.

65. Ғабдылрахман Ғ. Орынборда шығатын «Қазақ» туралы // Айқап №2,

Б. 41-43, 1913.

66. «Айқап» энциклопедиясы. (Құраст.: Субханбердина Ү., Дәуітов С).

– Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995.-367., Б. 169-170.

67. Ішкі істер министрлігі Орал облыстық Баспа ісі басқармасы №13248.

26/09.1913. Ленинград Орталық Мемлекеттік мұрағаты. 776-21-16.

(Бұдан әрі – ЛОММ).

68. ІІМ Орынбор губернаторының кеңсесі №6102. 17/10.1913. ЛОММ.

776-21-16.

69. ІІМ ОГК. 22/10.1913. ЛОММ. 776-21-16.

70. ІІМ ОГК №6450. 3/10.1914. ЛОММ. 776-21-16.

71. Торайғырұлы С. Шығармалар жинағы. – Қызылорда, 1933.-344

б.,14-б., 163-182; Екі томдық шығармалар жинағы. 1-т. – Алматы: Ғылым,

1993.-280 б., Б. 88-89, 146-164.

72. Торайғырұлы С. Ғалиханның Семейге келуі // Сары арқа №18, 13

қараша 1917.

73. А.Байтұрсынұлының Үкімет Сенатына шағымы. 20/10.1914. ЛОММ.

776-21-16.

74. М.Дулатұлы. Сенатта бұзылған үкім // Қазақ №220, 1 наурыз 1917.

75. Қозыбаев М. Ғасыр қасіретін арқалаған арыстар // Егемен Қазақстан,

12 тамыз 1994.

76. Әлімбеков И. Қазақ халқының тұңғыш сиезі // Қазақ №225, 12 сәуір

1917.

77. Басқармадан, Алаш партиясы // Қазақ №237, 24 шілде 1917.

78. Әбдиманов Ө. Қазақ газеті. – Алматы: Қазақстан, 1993.-168 б.

79. Сақов Қ. «Қазақ» газетіндегі ұлттық саяси мәселелердің жазылуы. –

Алматы,1998.

80. Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-

1918). – Алматы: Қазақ университеті, 2000.-358 б.

81. Байтелесова Ж. Публицистика Ахмета Байтурсынова. – Алматы:

Санат, 1998.-74 с.; Роль публицистики Ахмета Байтурсынова в

формировании общественного сознания. – Алматы, 2002.-132 с.

82. Ерназарова Ш. Қазақ публицистика тілінің дамуындағы

Байтұрсынұлы кезеңі. 2004.-120 б.

83. Айтжанов Х. «Қазақ» газетіндегі әдебиет мәселелері. – Алматы,

2008.-128 б.

84. Жалпы қазақ-қырғыз сиезінің қаулысы // Қазақ №256, 23 желтоқсан

1917.

85. Басқармаға телеграмма («Үш жүз» партиясы) // Қазақ №253, 2

(Сарыарқадан). Қазақ №260, 17 қаңтар 1918.

86. Атшабаров Б. Алты алашқа әйгілі азамат еді... // Ақиқат №10, Б. 83-

87., қазан 1992.

87. А.Байтұрсынұлы мен Ә.Жангелдин. Келіссөздер. ҚР ОММ, 1145-2-

107, 18-22 п/п.

88. Қазревкомға мүшелікке сайлау. 24/08.1919. ҚР ОММ, 14-3-19, 4-п.

89. Байтұрсынұлының мандаттық билеті №15, ҚР ОММ, 5-18-158, 2-2-

п/п

90. Тізім. 28/ХІ.1919, ҚР ОММ, 14-1-32, 11-п.

92. Бұйрық №10 (8/09.1919 ж.), ҚР ОММ, 14-1-4, 15-п.

93. Хаттама нөмірі көрсетілмеген, ҚР ОММ, 1353-1-4, 4-4-п/п.

94. Хаттама №4, ҚР ОММ, 924-1-4, 53-п.

95. Ленинге хаттары. ҚР ҰҚК мұрағаты, 78754-іс, 6-т., 44-п.

96. Қостанай туралы Ә.Бөкейханға жеделхат, ҚР ОММ, 14-1-19, 26-п.

97. Қазақ АКСР-ы құрылды // Ақ жол. 17 сәуір 1925.

98. ҚКСР Халық комиссарының баяндамасы. ҚР ОММ, 5-1-26, 92-

93/93-а/п.

99. ҚКСР Кеңес халық комиссарының халыққа білім беру бөлімі жөнінде

баяндама. ҚР ОММ, 5-1-25, 14-15-п/п.

100. Жұрынов М. Академияның алпыс асуы // Егемен Қазақстан №250,

13 қазан 2006.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 165

101. А.Байтұрсынұлының ОАК-не өтініші. ҚР ОММ, 5-18-158. 10-10

п/п.

3-10.

104. Шәміл М (Сейфуллин С) Ахмет Байтұрсынұлы 50-ге толды // Ақ

жол

105. Байтұрсынұлын жұмысқа алу туралы бұйрық, ҚР ОММ, 1142-1-1,

106. Нұрпейіс К. «Тәуелсіз Қазақстанның шындық тарихын жазу үшін

русскоцентризим идеясынан толығымен арылу қажет...». (Сұхбаттасқан:

Құрманбай Ш.) // Айқын №91(543), 23 мамыр 2006.

107. Жұртбай Т. «Ұраным Алаш». – Алматы: Ел-шежіре, 2008.-472 б., Б.

415-466.

109. А.Байтұрсынұлын жұмысқа алу туралы Орталық музейдің бұйрығы.

16/ХІІ.1934. ҚР ОММ, 1308-1-128, 58-п.

110. Хлудовтың картиналарына сын-пікір. 2/Ү.1935. ҚР ОММ, 1308-1-

128, 99-п.

111. Жұмыстан шығару туралы бұйрық. 21/ІХ.1936. ҚР ОММ, 1308-1-

128, 98-99 п/п.

112. Тәжібаев Ә. Есімдегілер. – Алматы: Жазушы, 1993.-400 б., 332-б., Б.

331-333.

113. А.Байтұрсынұлын айыптау №725 ісі. 13/.ҮШ.1937-25/ХІ.1937. ҚР

ҰҚК мұрағаты, 78754-іс, 6-т.

114. Айыптау №725 ісі. 25/ХІ.1937. ҚР ҰҚК мұрағаты, 78754-іс, 6-т.,

104-б.А 115. йыптау №725 ісі. 8/ХІІ.1937. ҚР ҰҚК мұрағаты, 78754-іс, 6-т.,

105-б.116. Өлгендік туралы куәлік. 8/ХІІ.1937. И-ИА №285007. 23/Ш.1989.

АБМҚЛ

117. ениннің елу жасы // Ұшқын №22, сәуір 1920.

119. Самойлович А. Литература турецких народов // Литературы

Востока. Вып. І. – Петербург, 1919.; А.Б.Байтурсынов. Кратк. биогр.

справка. Подпись: А.С. // Литературная энциклопедия. (Отв. ред.:

В.Фриче). – Москва, 1930., Том 1., С. 305-306.

120. Поливанов Е. Новая казак-киргизская (Байтурсыновская)

166 Райхан Имаханбетова

орфография // Бюллетень Среднеазиатского государственного

университета. Вып. 7. – Ташкент, 1924., С. 35-43.

121. Яковлев Ф. Математическая формула построения алфавита //

Культура и письменность Востока. Книга І. – Москва, 1928., С. 41-64.

122. Казакский (Байтурсуновский) алфавит // Литературная

энциклопедия. (Отв.ред.:Луначарский). Т. 5., – Москва, 1931., С. 23.

123. Кононов А. Байтурсунов Ахмед Байтурсунович // Биобиблиографический

словарь отечественных тюркологов (дооктябрьский период).

– Москва: Наука, 1974.-342 с., С. 115.

124. Қожакеев Т. Қым-қуыт іздер. – Алматы: Санат, 1999.-400 б., Б. 328-

330, 355-358.

125. «Лайықты қошемет» (Ахаңа жасалған құрмет жайында. Мақаланы

дайындаған: Қамзабекұлы Д) // Социалистік Қазақстан, 12 қаңтар 1991.

126. Қамзабекұлы Д «Ақаңның алдында» // Қазақ әдебиеті №11, 12

наурыз, 1996.

127. Қамзабекұлы Д. Руханият. – Алматы: Білім, 1997.-272 б., Б. 88-100,

99-107,171-200.

128. Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. – Алматы: Жалын, 1996.-224 б.,

Б. 23-37, 173).

129. Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. – Астана: Күлтегін,

2002.-528 б., Б. 12-35.

130. Омаров И. Ученая деятельность А.Байтурсунова // Труды Общества

изучения Киргизского края. Выпуск 3, Оренбург, 1922.

131. Шонанұлы Т. Ахмет Байтұрсынұлы халық ағарту және әдебиет

саласында. Наурыз, 1923 жыл (Дайындаған: Байғалиев Б) // Жұлдыз №2,

Б. 123-128, 1992.

132. Байғалиев Б. Ахметтің кейбір өлеңдері мен аудармалары // Жетісу,

13 қаңтар 1989; Коммунизм таңы, 21 қаңтар 1989.

133. «Абай» энциклопедиясы. – Алматы: Атамұра, 1994.-720., Б. 140-

141.

134. «Алматы» энциклопедия. (Бас ред.: Нұрғалиев Р). – Алматы: БЭ,

135. Қазақ әдебиеті энциклопедиясы. – Алматы: Білік баспа үйі, 1999.-

750 б., Б. 149-150.

136. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. – Алматы: БЭ,1999.-720 б., Б. 72-

76.

137. Қазақстан Республикасы 10 жыл шежіресі. (Құраст.: Нысанбаев Ә.,

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 167

138. Анықтамалық. (Құраст.: Дүйсенбайұлы Е., Естен А., Омарұлы Қ). –

Алматы: Ана тілі, 2004.-392 б., 70-б.

139. Алматының тарихи және мәдени ескерткіштері. Құжаттар тізбесі.

Қазақ, орыс тілдерінде. (Құраст.: Матвеева Л). – Алматы: Өнер, 2003.-208

б., 56 б.

140. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. 2-басылуы. (Құраст.: Ахметов З.,

Шаңбаев Т). – Алматы: Ана тілі, 1998.-384 б., Б. 13, 14-15, 24, 37, 68, 72,

78, 112, 121, 134, 149, 173, 189, 194, 237, 272, 295, 309-310, 326-327, 337,

354-355.

141. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. 3-басылуы. (Құраст.: Ахметов З.,

Шаңбаев Т). – Семей-Новосибирск: Талер-Пресс, 2006.-398 б., Б. 77, 82,

127, 257, 284, 308, 322.

142. Субханбердина Ү. Қазақ халқының атамұралары. – Алматы: ОҒК,

1999.-834., Б. 63; 70; 98-99; 128; 131-132; 203; 600-602; 644-645; 672-673;

716-717; 757; 761.

143. Мәженқызы Р. Кітап – ғасыр мұрасы: Кітап-альбом. (Автор-

құрастырушы). – Алматы: Өнер, 2007.-304 б., Б. 86-б., 252-254.

144. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің ғылыми курсы // Политехникалық

мектеп №7-8, 1933., 35-б.

145. Жұбанов Қ. Жеке ісі. ҚР ОММ, 81-3-68, 103-105-п/п.

146. Мұқанов С. ХХ-ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Қызылорда, 1932.-234 б.,

Б. 18-32.

147. Тоғжанов Ғ. Әдебиет және сын мәселелері; О Байтурсынов и

байтурсыновщине. – Алматы-Москва, 1932.-48., С. 3-39; Большевик

Казахстана №5, 1932., С. 3-21.

148. Сәрсекеев Қ. Ұлт ұстазы немесе Алаштың Ахметі – Ахмет

Байтұрсынов туралы ой-түйін // Егемен Қазақстан. 30 қазан 2003.

149. Ысмағұлов Ж. Ақаң туралы жазсақ ақаусыз жазайық // Егемен

Қазақстан. 7 сәуір 2004.

150. Ысмағұлов Ж. Ақиқаттан аттамайық, бауырым // Қазақ әдебиеті. 10

қыркүйек 2004.

151. Сұбханбердина Ү. Қазақтың революциядан бұрынғы баспасөзіндегі

материалдар. – Алматы: Қазмембас, 1961.-156 б., Б. 151-156.

152. Елеукенов Ш. Жаңа жолдан. – Алматы: 1989.-288 б., Б. 94-109.

153. Атамұра. (Құраст.: Кенжеахметов С). – Арқалық, 1990.-70 б., Б.

3-10.

47-б., Б. 48-51.

168 Райхан Имаханбетова

155. О чем не говорили. /Докум. рассказы и очерки/. – Алматы: Жалын,

1990.-304.

156. Нәубет. (Құраст.: Қыстаубаев З). – Алматы: Жалын, 1990.-448 б., Б.

122-145.

157. Нұрғалиев Р. Арқау. 1 том. – Алматы: Жазушы, 1991.-576., Б. 5,160,

543-546.

158. Қызыл қырғын: 37-де опат болғандар. (Құраст.: Касенов Қ., Төреханов

Қ). – Алматы: Қазақстан, 1994.-80 б., 16-б.

159. Джусупов М. Фонемография Ахмета Байтурсынова и фонология

сингормонизма. – Ташкент-Узбекстан, 1995.-176 б.

160. Ашнин Ф.Д., Алпатов В.М., Насилов Д.М. «Репрессированная

тюркология». – Москва: Восточная литература, 2002.-294., С. 177-195.

161. Мұхамедханов Қ. Абай мұрагерлерi. – Алматы: Атамұра, 1995.-

208-б., Б. 130-141.

162. Азалы кітап – Книга скорби. 1-басылым. – Алматы: 1996.-360 б., Б.

6-19, 53-б.

163. Қабдолов З. Көзқарас. – Алматы: Рауан, 1996.-256 б., Б. 70-80.

164. Дау шешеді дана сөз (Құраст.: Әбділдаұлы О). – Алматы: 1996., Б.

247-248.

көзқарастары. – Алматы: Жеті жарғы, 1996.-224 б., Б. 4, 17, 19-22, 29, 54-

61, 77-96.

166. Сулейманов М-Х. Яркий носитель духа человечности. – Алматы:

1997.-18 с.

167. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002.-474 б.

168. Дулатова Г. Шындық шырағы (Бірінші кітап). – Алматы, 1998.-298

б., Б. 23, 33, 48-53, 65, 69, 71, 84, 91, 104-107, 110-112, 115, 125-127, 276;

Екінші кітап, 1998.-363 б., Б. 230-260, 286-299, 309, 361.

169. Асқаров А. Ұлы Тұранның ұлдары. – Алматы: Нұрлы әлем, 1998.-

560., Б. 142-144, 350-351.

170. Исмакова А. Казахская художественная проза. – Алматы: Ғылым,

1998. - 394 с.

171. Исмакова А. Возвращение плеяды. – Алматы: Ғылым, 2002.- 200 с.

172. Бектемісұлы Н. Ахмет ұшқан алтын ұя. – Астана: Елорда, 2001.-

128 б.

редакц. басқ.: Кәкішұлы Т). – Алматы: Қазақ университеті, 2002.-455., Б.

6-126; Б. 64-82.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 169

174. Сатыбалдыұлы Ф. Шерлі жылдар, шерулі жылдар: Өлеңдер мен

поэмалар. – Қостанай: Баспа үйі, 2004.-470 б., Б. 62-63, 121-122.

175. Оспанұлы С. Ахмет өскен ақындық орта. – Қостанай: Шапақ, 2004.-

204 б.176. Сагадиев К. Реформы: аналитический взгляд. Книга первая. –

Алматы, 2006.-352 с., С. 281-286; Книга вторая. 2006.-286., С. 116-127.

177. Қан жүректі қайғылым. (Құраст.: Есенқарақызы Х). – Шымкент:

Ордабасы, 2006.-208 б., Б. 15-20.

178. Қазақ әдебиеттануының тарихы. Екі томдық. 1-том. – Алматы:

ҚазАқпарат, 2008.-646., Б. 64-166, 181-195, 206-257.

179. Ісімақова А. Асыл сөздің теориясы. – Алматы: Таңбалы, 2009.-376 б.,

Б. 131-146, 186-196; Алаш әдебиеттануы. – Алматы: Мектеп, 2009.-560 б.,

Б. 153-208.

180. Еркінбаев Ұ. «Әдебиет танытқыш» теориялық негізі (монография).

– Алматы, 2008.-136 б.

170 Райхан Имаханбетова