ІІ.2. Әдебиет әлеміндегі әфсаналары

Ұлт басылымы «Қазақтың» тұңғыш санын шығарғанда, осы газеттің

бас редакторы А.Байтұрсынұлы былай деген екен: «...Өзіміздің елімізді

сақтау үшін бізге мәдениетке, оқуға, ұмтылу керек. Ол үшін ең алдымен

әдебиет тілін өркендету керек. Өз алдына ел болуға, өзінің тілі, әдебиеті

бар ел ғана жарай алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз. Бұл мәселеде біздің

халымыз оңды емес. Осы күні орыс школы мен татар мектептерінде оқып

шыққандар қазақ тілінен алыстап барады. Бұл, әрине, жаман әдет. Егер тілге

осы көзбен қарасақ, табиғат заңына бағынбай, біздің ата-бабаларымыз

мың жасамаса, ол уақытта тілмен де, сол тілге ие болған қазақ ұлтымен де

мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек. Егер оны істегіміз келмесе, осы бастан

тіл, әдебиет жұмысын қолға алып, өркендететін уақытымыз жетті» [32].

Осы айтқандарының үдесін бірінші болып өзі үлгі-өнеге, жол көрсетті.

Оған айғақ – оның қаламынан шыққан: «Қырық мысал» (1909, 1913,

1922), «Маса» (1911, 1914, 1922) жинақтары мен фольклорлық мұрасы

«Ер Сайын» (1923), «23 жоқтау» (1926).

Ғылым-білім туралы: «...ғылым, өнер турасында жайымыз ...жарлының

халі сықылды. Ғылымның жаңа жолын табуды іздемек түгіл, тапқан

ғылымға қолымызды жеткізерлік бізде еш нәрсе жоқ. Жұртқа ғылым

үйретумен, көрумен, білумен жайылады. Білімнің бас құралы – кітап. Қазақ

арасына білім жайылуына, әуелі, оқу үйрететін орындар сайлы болу керек,

екінші, білім тарататын кітаптар жақсы боларға керек һәм халық арасы-

на көп жайыларға керек» - дейді 1913-ші жылы жазған мақаласында [33].

Міне, осы «керектердің» жолында бірінші болып өзі өзгелерге үлгі бол-

ды. Айғақ: «Оқу құралы» (1912, 1913, 1914), «Тіл – құрал» (1914; 1915;

1923) оқулықтары, әдіскер-ұстаз ретінде «Баяншы» (1920), «Сауат

ашқыш» (1926), «Әліп-би» (1928), «Тіл жұмсар» (1928) атты кітаптар

жазды. Бұл еңбектерінен басқа «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінде

жарық көрген өзекті мақалаларының өзі бір төбе. Осылардың ішіндегі ең

айрықшасы – Абай Құнанбайұлының ақындығы туралы жазған танымдық

зерттеу мақаласы.

А.Байтұрсынұлының ақындық өнері мен аудармашылығы жөнінде

айтылған пікірлер жетерлік. Олар: М.Дулатұлы, Т.Шонанұлы,

186 Райхан Имаханбетова

С.Сейфуллин, М.Әуезов және С.Мұқановтың ұлт көсемінің 50 жылдық

мерейтойы тұсындағы тарихи еңбегін көрсетудегі жеке шығармаларын

шолуға арналған материалдарында кездеседі. Тілші-ғалым Т.Шонанұлының

мақаласы ғылыми ортаға 1992, 1999-шы жылдары ұсынылса да, қажетті

дәрежеде талдана қойған жоқ. Аталған еңбектер тұлғаның есімі оралған

соң БАҚ-та, арнайы жинақтарда бірнеше дүркін басылғаны белгілі.

Ал 1988-ші жылдан бері, ғалым шығармашылығына қатысты ой-

пікірлерін білдірген зерттеуші-ғалымдар: Ш.Сәтбаева, Ү.Субханбердина,

Қ.Мұхамедханов, З.Ахметов, Ғ.Ахмедов, М.Қозыбаев, К.Нұрпейіс,

Р.Нұрғали, Т.Қордабаев, С.Өзбеков, М.Қойгелдиев, С.Қирабаев,

Т.Кәкішұлы, Ж.Ысмағұлов, К.Сағадиев, Ш.Елеукенов, Ә.Қайдари,

Р.Сыздықова, Ө.Айтбайұлы, Б.Әбілқасымов, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиұлы,

С.Дәуітұлы, Т.Жұртбай, А.Ісімақова, Ө.Әбдиманұлы, Д.Қамзабекұлы,

Ш.Құрманбайұлы, А.Қыдыршаев, Қ.Сақ, А.Мектептегі, Ж.Байтілесова,

Ұ.Еркінбаев т.б. болса, қалам тербеген ақын-жазушылар мен журналист-

тілшілер легі қаншама!

С.Қирабаев өзінің ЖОО-на арналған оқу құралында талдап, таратса [34,

Б. 54-68, 110-117], Т.Кәкішев ғылыми-зерттеу мақалаларында: «Ахметтен

тараған азатшыл поэзия», «Ахмет сыни ой-пікірдің, саяси көзқарастың,

көркемдік таным біліктің платформасы» деп оның сын жанрына еркін

және тамаша білімдарлықпен, эстетикалық биік талаппен барғанын, Қазан

төңкерісіне дейін туған әдеби сынымыздың өресін жоғарылата түскені

даусыз екенін айтады [35, Б. 140-167]. Оған дәлел ретінде – Абай туралы

жазған «Қазақтың бас ақыны» атты зерттеу мақаласын атайды.

Мысал жанрын дамытушы. Әдебиеттанушы ғалымдар 1909-шы

жылы шыққан А.Байтұрсынұлының «Қырық мысал» атты жинағын

«қазақ мысал жанрының алтын діңгегі» деп таниды. Қазақ ақын-

жазушыларының мысал жанрында қалам тербеулеріне орыс мысалшысы

И.Крылов шығармаларының әсері болған. Жинақ Петерборда 116 бет-

пен, 1913-ші жылы Орынборда 96 бет, 1922-ші жылы Қазанда 96 бетпен

басылым көрген. Орынбордағы басылымда неге екені белгісіз «1-ші басы-

луы» деп жазады да, ал 1913-ші жылы «Қазақ» газетінде аталған кітапты

«Орынборда Кәримия, Хұсайынов баспаханасында 2-ші рет басылған,

Крыловтан өлеңмен аударылған» деп құлақтандыру хабарлама жасайды

[36]. Татарыстаннан басылған кітапта «3-ші басылуы» деген белгі бар.

ҚР Орталық ұлттық кітапхананың сирек қорлар бөлімінде 1922-ші жылғы

басылымның «2» данасы тіркеулі. Алдыңғы екі басылым туралы мәлімет

болғанымен, түпнұсқалардың өзі бұл қорда жоқ.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 187

Орыс-қазақ мектебінде дәріс алған А.Байтұрсынұлы орыс

әдебиетімен жақсы таныс болған. Ол мысал жанрына көңіл бөліп,

шағын көлемді өлеңдер арқылы маңызды ойлар айта білудің, оны астар-

лап сөйлетудің мүмкіншілігі зор екендігін терең түсінген. Және пат-

ша саясатының ұзын құрығынан құтылудың жолын әлеуметтік ортаға

мысал-өлеңді тәржімалау арқылы насихаттауды мақсат еткен. Ақын

1922-ші жылы қайта басылым көрген туындысының мұқабасының ішкі

бетіне: «Орысшадан қазақшаға 1901-1904 жылдарды тәржімалаған

Ахмед Байтұрсынов» деп жазады [37]. Ақынның аудармашылық өнері

жөнінде М.Әуезов: «Ойына сөзі дәл, тілге жайлы, көркем, халықтың

керегіне, кемшілігіне ғана арналған өлеңдер Ахмет Байтұрсынұлынікі.

Ахмет өлеңдерін ақындық еркі билеп, қиял ермегі айдап шығармайды.

Ойды оятуға, миды сергітуге, мұңлы, мұқтаж, терең мақсат түртіп

шығарады. Біресе ызамен зекіп айтып, біресе зарланып, шермен айтып,

біресе ақыл қылып, сипап айтып, не қылса, халықтың көзін ашпақ.

Өлеңінде толғанған ой, толқыған шердің көп ізі бар, бірақ бұған қарап,

қиялы шалқып, шарықтап кетпейді. Ылғи халықтың нәзіктенбеген

сезімімен, жетілмеген ұғымымен есептесіп отырады. Ахметтің көзге

түсерлік бір өнері – переводқа шеберлігі» деп, ақынның жазу тәсілінің

мазмұндылық түрін атап көрсетеді [38, Б. 93-94].

Шындығында, ақынның мысалдары көлемі жағынан, сюжеттік да-

муы барысынан басқа сөз зергерлерінің туындыларынан дараланып

тұрады. Зерттеушілердің тұжырымына сүйенсек, мысал жанрындағы

негізгі заңдылықтардың бірі: бұрыннан белгілі сарынның негізінде

дүниеге келген мысал сол автордың шеберлігінің арқасында төл туынды

болып кете беруі жиі кездесетін құбылыс екен. Оған дәлел – Эзоп, Федр,

Лафонтен, Крылов мысалдарына арқау болған сюжеттік жүйенің барша

әдебиетке ортақтығы.

А.Байтұрсынұлы мысалдарында халықаралық сюжеттік

жүйенің мазмұны қазақ өміріне бейімделгенін, сол кездегі қазақ

қоғамының саяси-әлеуметтік сұранысына қажетті ой-толғамдармен

толықтырылғандығымен дараланатыны туралы өз тұсындағы замандастары

тарапынан танымдық мақалаларда жазылса, бүгінгі тәуелсіздік

кезеңнің ғалымдары: Ш.Елеукенов, Ж.Ысмағұлов, С.Қирабаев,

Р.Нұрғалиев, А.Ісімақова, С.Мақпыров, Ө.Әбдиманов т.б. зерттеулерінде

ғылыми тұрғыдан талдап таратты.

Әдебиетші-ғалым Ш.Елеукенов ғылыми еңбегінде ақын Ахметтің

орыс мәдениетiмен байланысына тоқтала келіп, оның Крыловтан

аударған мысал-өлеңдерiне мынадай: «Көркем шығарма – ауқымы кең

188 Райхан Имаханбетова

дүние. Мұндағы шындық алуан қырлы болады. Крылов заманы былай

тұрсын, Байтұрсыновтың дәуренiнен берi талай уақыт өттi. Сонда да

олар жазған мысал дәл бүгiнгiдей естiледi. Әрине, бұрынғы мағынада

емес, жаңғырған сапада. Сондықтан Крылов мысалдарын өзiнiң әсем

киiмдерiмен, терең мағыналарымен, жеңiл де татымды тiлiмен жеткiзе

бiлген» деп сыпаттама бередi де, қазақы күйге енген бұл туындылар-

ды «төлтума» деп қабылдау керектiгiн айтады [39, 14-б.]. Мұны басқа

әдебиетшілер де қош көрері анық.

Ұсыныс елеусіз қалмады, 1994-ші жылы Т.Қ.Шаңбаев «Мы-

сал жанрының стилі мен тілі» (А.Байтұрсынұлы 40 мысал) атты

кандидаттық диссертациялық еңбек қорғады [40]. Әдебиет теория-

сы мамандығы бойынша жазылған бұл еңбектің ғылыми жаңалығы

– А.Байтұрсынұлы мысалдарының стильдік төлтума сипаттарының

даралығын ашу болды. Зерттеуші осы «мысалдар арқылы қазақ мысал

жанрының күрт өрлеу кезеңінің табиғатын тану – қазақ әдебиеттану

ғылымының өзекті мәселесі» деп қарастырды. Мысал жанрының дамуы

ұлттық әдебиеттанудың әлемдік ғылымдағы зерттеулерге деңгейлес, әдеби

ұғым-түсініктердің тұңғыш рет ұлттық ұғымға лайықталған, арнайы «пән

сөздері» жарияланған ғылыми зерттеу екенін айтады. Академик З.Қабдолов

1988-ші жылы ғалым есімі ақталғаннан кейін, А.Байтұрсынұлының әдеби

мұрасы хақында «Әдебиет танытқыш» – тұңғыш қазақы трактат, әдебиет

теориясының басы» екенін, кітаптың қадірі мен қасиеті, тарихи мәні мен

маңызы кешегі кеңес кезінде бұрмаланғанымен, әлем ғалымдары арасын-

да ғылыми тұрғыдан мойындалған ғылыми зерттеу еңбек екендігін ашып

жазды, бүгінгі таныммен талдап таратты [50, Б. 70-80; Б. 38-41].

Академик Р.Нұрғали «Күлтегін» баспасынан жарық көрген өзінің

«Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» атты зерттеу-еңбегінде «Әдебиет

танытқыштың» қазір Алматыда сақталған кітаптарының соңғы беттері

жыртылғандықтан, еңбектің тексті түгел берілмей отыр. Зейін салған

кісі аңғарса керек, А.Байтұрсынов былай дейді: «Ұстасу шығармалар

қайраткердің түріне қарай үшке бөлінеді: 1) әлектеніс; 2) азаптаныс; 3)

әуреленіс. Осылардың біріншісі – әлектеніс пен үшіншісі әуреленіс тал-

данады, ал екіншісі – азаптаныс жоқ. Сондықтан сақталған кітап бойын-

ша болашақта «Әдебиет танытқыштың» толық текстін табу міндеті тұр.

Тағы бір мәселе әр түрлі жанрлық формаларды талдап болғаннан кейін

А.Байтұрсынов әр жерде бұларды нұсқалықтың пәленше нөмірлерінен

қара деп ескертеді. Ендеше «Әдебиет танытқыш» оқулық, оның хрестоматиясы

– нұсқалығы да болған ғой. Қазіргі дерек бойынша ол

жарияланбаған секілді. Әлде қолжазба күйінде архивтің бірінде жатыр

ма? «Мәдениет тарихы» деген еңбек бітіргені белгілі – ол да жоқ. Қайда?

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 201

Қысқасы, Ахмет Байтұрсыновтың ұлы еңбегі «Әдебиет танытқыш»

төңірегінде әлі де көп зерттеулер жүргізу керек» деген толғақты ойын

әдебиеттанушы ғалымдарға арнайды [52, 35-б.]. Шындығында, қазақ

әдебиеттану ғылымына негіз болған бұл зерттеу еңбектің келешекте ар-

найы кешенді түрде зерттейтін өзекті тақырып. Еңбектегі әдеби термин-

дер бұл күні әдбен халықаралық терминдерге бой алдырған әдебиеттану

ғылымының сөздік қорын қазақыландыруға септігі тиер еді. Акаде-

мик Р.Нұрғалиұлы: ««Әдебиет танытқыш» әдебиеттанудың әлемдік

терминологиялық стандарт деңгейіне көтеріліп, шет сөзді араластыр-

май, қонымды, ықшамды, бір-бірімен сабақтас, ұйқас, ұялас ұғымдардың

тұтас ұлттық қазақы жүйесін жасап берді. Олардың басым көпшілігі

автор репрессияға ұшырап, кітаптың тыйым салынғанына қарамастан

әдеби тілге кіріп кетті. Интернационализм дегенді желеу етіп, шет тілді

зорлап ендіру науқаны тұсында әдебиеттанудың да шұбарланғаны анық.

Әрине қазір роман, лирика, драманы ұзақ әңгіме, толғау, айтыс-тартыс

деп өзгерту мүмкін болмас, бірақ А.Байтұрсынұлы жасаған бірталай тер-

миндер, сөздер қолдануға сұранып тұр» дейді [52, 36-б.].

Ахметтанушы А.Ісімақова «Әдебиет танытқыш» туралы былай-

ша ой саралайды: «Әдебиеттің өз даму заңдылықтары бар екені және

олар тікелей саясатқа, идеологияға байланысты емес екені жөніндегі

тұжырымдар. Яғни, «сөз өнері» деген термин «халықтың ежелден келе

жатқан әдебиеті» деген ұғымды білдіреді. Оны «ауызша», «жазбаша»

деп бөлудің өзі ойдан шығарылғанын» айтады. Демек, әдебиеттің рес-

ми жазба түрі бар деп бөліп-жару соцреализмнің ойлап шығарғаны бо-

лып шықты: бір әдебиетті жоғарылату үшін екіншісін төмендету керек

болғандығы айтады. Зерттеуші Ахмет Байтұрсынұлының сөз өнері ту-

ралы: «...ауыз шығарманы «ауыз сөз» деп қана атап, жазба шығарманы

«сыпайы әдебиет» деп танушылар бар. Бірақ, қалай да асыл сөздің

бәрі де тілдегі әдебиет есебінде жүріледі» деген қисынын негізге алып,

әдебиетті өз қағидалары бойынша түсіндіреді. Яғни, «пәнсөздер» басты

міндет атқаруына баса салмақ салып, сонда зерттеу мағыналы болып

шығып, зерттеушінің жалпылама көпсөзділіктен бас тартуына әкеледі.

Бұл қағида дәлелсіз бос мақтаулардан да сақтандырады» деген қисыны

бүгінгі тәуелсіз кезең әдебиетінің де ұстанатын қағидасы болуы шарт де-

ген тұжырым түйеді [53].

Қазіргі филология таным тұрғысынан қарағанда, «Әдебиет

танытқышта» кездесетін кейбір олқылықтар мен қабыспаушылыққа

қарамастан жазылу ұстанымдары, пікір-тұжырымдары, материалдар-

ды жіктеуі, терминдерді жүйелеуі көңіл аударуға тұратынын тілші,

202 Райхан Имаханбетова

әдебиетші ғалымдар мойындайды. Жазылғанына 80 жылдай уақыт өтсе

де, еңбектің дәл бүгінгі күн тұрғысынан алғанда да көкейкесті болып

отырғандығын ешкім жоққа шығара алмайды. Міне, осы кезеңдерде

мерзімді басылымдарда жарияланған әдеби-ғылыми зерттеулердің

кәсіби, теориялық талдауларының сапалы болуы «Әдебиет танытқыш»

сынды теориялық еңбекпен ауыздануының оң нәтижесін таныт-

са керек. Әдебиетші-ғалым Т.Кәкішұлы «Әр дарынның тарихта өз

орны бар» атты мақаласындағы А.Байтұрсынұлының сол жылдары

егемендікке ұмтылудың, азаттық алудың бірден-бір жолы оқу мен білім

алып, ой-сананы дамытуда екендігін жете ұғынып, оны белгілі дәрежеде

«ағымға айналдыруға мұрындық» болғандығына баса көңіл бөледі

[54]. Қазақ елінің болашағы үшін қаламымен күрескен қайраткердің

қоғамдық белсенді қызметі мен публицистикалық еңбектері, ғылыми

зерттеулеріндегі пікірлері ғалымның осындай қорытындыға келуіне

негіз болды. «Әдебиет танытқыш» туралы, ондағы атаулар мен

терминдердің қазақ әдебиетінің барлық ұғым-түсінігіне сай келетінін

айтып, зерттеуші: «Мұндай еңбек бізде бұған дейін де, бұдан кейін де

қайталанған жоқ. Ол – әдебиет теориясы мен әдебиеттану ғылымының

міндет-парызын қатар атқарып, біздің алдыңғы ағаларымыздың

эстетикалық сауатын ашуға мұрындық болған жүйелі оқулық. Ондағы

анықтамалар мен терминдердің өзі күні бүгінге шейін біздің ғылыми

арсеналымыздан орын алатын құнды қағидалар мен атаулар. Көркемдік

әлеміндегі сөз өнерінің сай-саласын ұғындыратын «Әдебиет танытқыш»

– қазақ әдебиеттану ғылымының негізін қалаған өміршең қондырғы-

фундамент» деген қорытындыға келеді [54, Б. 102, 210-211].

Әдебиеттанушы Т.Кәкішұлы ғалымды қазақ әдебиеттану ғылымының

негізін қалаған зерттеуші ретінде бағалайды. Ол қаламгер еңбектерінен

нақты мысалдар келтіре отырып, тарихи деректер негізінде пайымдау-

лар жасайды. 2000-шы жылы қаламгердің бұрын-соңды ғылыми ортаға

таныс емес «Қалам қайраткерлерінің жайынан» деген мақаласын

жариялады. Зерттеуші бұл мақаланы көпшілікке таныстырып

отырғандағы мақсатын: «…мұндай мұраларды жариялау бізге керек…

Кешегісіз бүгін жоқ, бүгінгісіз ертеңнің кірпіші қаланбайды. Ұрпақтар

сабақтастығы дегеніміз де, міне, осы» дейді. Әрі осы мақалының аста-

рынан бәле іздеген өз қандастарымыз, Ахметті партиядан шығарып

тынғанынан мағлұмат береді. Десе де бұл тарихи маңызы зор мақала

«Ахаңның азаматтығын айқын танытқан, интернационалистерді

үркітіп, айғай-шу шығарған, «ұлтшылдықтың манифесі» деген баға

береді әдебиеттанушы ғалым Т.Кәкішұлы.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 203

«Әдебиет танытқышы» туралы: «...Ұлттық әдебиеттану ғылымында

ең алғаш жазылған еңбек. Үлкен білімдарлықпен, ғылыми терең дәлдікпен

жазылған бұл еңбек екі-үш жылдан соң авторы ұсталып кеткендіктен,

көпшілік арасына кеңінен тарап үлгермеді» деп жазады Ж.Смағұлов

[55]. Және зерттеудің ұлттық әдеби-теориялық ой-пікірдің өсу дәрежесін

көрсететін ғылыми мәні соңғы уақытқа дейін дұрыс бағаланбаған.

«Әдебиет танытқыштың» қазақ әдебиеттану ғылымында алғашқы

ғылыми зерттеу екені енді ғана айтылып, нақты бағасы беріліп жатыр»

деп талдауын әдебиетші-ғалым Р.Нұрғалиев, тілші Р.Сыздықованың ой-

тұжырымдарымен таратады.

Әдебиеттанушы Ж.Смағұловтың пайымымен келісуге де келіспеуге

де болады. Келісетініміз: ғалым есімі ақталғаннан бастап, отандық тілші-

әдебиетші, көсемсөзші, тарихшы т.б. ғалымдардың барлығы дерлік Ах-

мет Байтұрсынұлының шығармашылығы туралы жаңаша көзқарастарын

бүгінгі ұлттық ғылымның таным тұрғысынан жазды, жазып келеді, жаза да

беретіні. Келіспейтініміз: 1919-шы жылы А.Самойловичтің ғылымтанудағы

үрдісі – Ахметке берген қысқаша биографиялық ғылыми сипаттама-

сы тоқтап қалған жоқ. 1974-ші жылы орыс ғалымы А.Н.Кононовтың

биобиблиографиялық басылымға берген анықтамалығында: «...им же на-

писаны на казахском языке учебники по фонетике, синтаксису и этимо-

логии казахского языка, а также по теории словесности и истории куль-

туры» деген мәліметі кеңес жүйесі кезеңіндегі «Ахметті халық жауы деп,

аты аталмай тұрған тұста» тарихи бағалау екенін әсте ұмытуға болмайды.

Орыс ғалымы А.Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышын» жеке дара

алып қарастырмаса да, анықтамалығында «әдебиет теориясын» жазғанын

айтты. Жалпы, «көркем өнер, оның ішінде әдебиеттің барлық болмы-

сы мен бітімін, көркем шығарманың сыры мен сипатын, әдеби дамудың

мағынасы мен мәнін анықтау жолында ұлттық әдеби-теориялық ой-пікірді

ғылыми бір жүйеге түсірген, әдебиет теориясына ұлттық сипат дары-

туда терминдердің қазақша мағынасын тапқан автордың жан-қиярлық

еңбегінің жемісі» деп тұжырым жасаған.

Қорыта айтқанда, «Әдебиет танытқыш» – қазақ әдебиеттану

ғылымының алғашқы іргетасын қалаған қондырғы. 2007 жылы –

Ұ.Еркінбаев «Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышы» ХХ ғасыр

басындағы әдебиеттану контексінде» [56], 2010 жылы – А.Ойсылбай

«Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышындағы» сөз өнері мен

поэтика мәселелері» кандидаттық диссертациялар қорғалып, нәтижесінде

ғылыми негізде тұжырымдалған ой-танымдар мен соны ұсыныстар

әдебиеттануға жаңа арна болып қосылды [57].

204 Райхан Имаханбетова

ІІ-тарау бойынша пайдаланылған материалдар:

1. Байтұрсынұлы А. (Қол қойған: Маса). Кітаптар жайынан //

Айқап №1, Б. 12-13, 1911; Оқыту жайынан // Қазақ №29, 7 қыркүйек

1913.

бликасы Ұлттық кітапханасының Сирек қор кітаптары.

3. Өмірдерек (Жизнеописание). Профессор А.Байтұрсынұлының

№110 ісі. АБМҚ.

4. Әуезов М. Ақаңның елу жылдық тойы // Ақжол, 4 ақпан 1923.

5. Редакция портфелінде баспаға дайын кітаптар. 31/ХІІ.1921. ҚР

ОММ, 81-1-55, 287-288 п/п.

6. Жанпейісов Е. Байтұрсынұлы бастаулары // А.Байтұрсынұлы

атындағы ТБИ Тілтаным №2, 2001, Б. 3-13.

7. Байтұрсынұлы А. Жазу тәртібі // Айқап № 4, Б. 84-86, 1911;

Жазу мәселесі (Қол қ.: А.Б.) // Қазақ №34, 16 қазан 1913.

8. Айтбаев Ө. Қоғамдық ғылымдар терминологиялық

лексикасының қазақ тілінде қалыптасуы мен дамуы. – Алматы, 1991.-

350 б.

маторы. Автореферат. – Алматы, 1994.

10. Қыдыршаев А. Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасы.

Автореферат. – Алматы, 1995.-25 б.; Ахмет Байтұрсынұлының

әдістемелік мұрасы. Орал, 1998.-132 б.

11. Ибраймов Қ. А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі терминоло-

гия және стилистика мәселелері. Автореферат. – Алматы, 2005.-27 б.

12. Үсембаева Р. Ахмет Байтұрсынұлы мұралары арқылы бастауыш

сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу. Автореферат. – Алматы,

1999.-26 б.

13. Иманбекова Б. Ахмет Байтұрсыновтың тәлімдік ой-пікірлерін

педагогикалық колледждердің оқу тәрбие үрдісіне енгізу жолдары. Ав-

тореферат. – Алматы, 2000.-25 б.

14. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің ғылыми курсы // Политехникалық

мектеп» журналы №7-8, 1933., 35-б.

15. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Ғылым,

1994.-288 б., Б. 227-248.

16. Байтұрсынұлы А. Оқу құралы. Бірінші кітап: Балаларға

арналған әліппе. Орынбор, 1912.-40 б.; Тіл тағылымы. – Алматы: Ана

тілі, 1992.-448 б., Б. 33-47.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 205

17. Казакский (Байтурсуновский) алфавит // Литературная энци-

клопедия. (Отв. ред.: Луначарский). Т. 5., – Москва, 1931., С. 23.

18. Байтұрсынов А. Оқу құралы. Қазақша алифба. – Бишкек: Пе-

риодика, 1991.-97 б.

19. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал. Қазақ тілінің тілінің сарфы.

1-нші жылдық: Дыбыс жүйесі мен түрлері. Орынбор, 1914.-53 б.; Тіл

тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992.-448 б., Б. 141-171, 173-198.

20. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал. 2-нші жылдық: Сөздің жүйесі

мен түрлері. Орынбор, 1914.-120 б.; Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі,

1992.-448 б., Б. 141-320.

21. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал. 3-нші жылдық: Сөйлем жүйесі

мен түрлері. Орынбор, 1923.-68 б.; Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі,

1992.-448 б., Б. 263-320.

22. Байтұрсынұлы А. Байаншы. Әдістемелік құрал. Қазан, 1920.-15

б.; Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992.-448 б., Б. 323-333.

23. Байтұрсынұлы А. Тіл – жұмсар. 1-ші кітап. Қызыл-Орда, 1928.-

46 б.; Тіл – жұмсар. 1-ші кітап. Қ-О., 1929.-90 б.; Тіл тағылымы. – Алма-

ты: Ана тілі, 1992.-448 б., Б. 335-356.

24. Байтұрсынұлы А. Сауат ашқыш. Ересектерге әліппе. Орын-

бор, 1924.-114 б.; Семей, 1926.-83 б., Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі,

1992.-448 б., Б. 91-138.

25. Байтұрсынұлы А. Әліпби. Жаңа құрал. Қызыл-Орда, 1926.-114 б.

Қ-О, 1928.-116 б.; Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992.-448 б., Б. 49-89.

26. Байтұрсынұлы А., Әліб-бій. Жаңа құрал. – Алматы: Рауан,

1998.-120 б.

27. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының атасы // Қазақстан

әйелдері №4, Б. 7-8, 1989.

28. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов // Қазақ әдебиеті, 6 қаңтар

1989.

250-261.

2002.-291 б.

31. Құрманбайұлы Ш. Алаш және терминтану. Монография. – Ал-

маты: Ел-шежіре, 2008.-240 б., Б. 7-25, 29-46, 47-53.

32. Байтұрсынұлы А. Құрметті оқушылар! // Қазақ №1, 2 ақпан

1913.

206 Райхан Имаханбетова

34. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. Оқу құралы. –

Алматы: Білім, 1995.-288 б., Б. 54-68, Б. 107-117.

35. Кәкішев Т. Қағидаға айналған қателер // Жұлдыз, Б. 140-167,

1988.; Ахаң жайлы шындық // Коммунизм нұры, 8 наурыз 1989.; Әр

дарынның өз орны бар // Қазақ әдебиеті, 2 наурыз 1990.

36. Бөкейхан Ә. (Қол қойған: Қыр баласы). Қырық мысал (Аударма

өлең туралы) // Қазақ №18, 19маусым 1913.

37. Байтұрсынов А. Қырық мысал. Қазан: Татарыстан, 1922.-96 б.

38. Әуезов М. Абайдан соңғы ақындар. Елу томдық.1-том. – Алма-

ты: Ғылым, 1997.-580 б., Б. 93-94.

39. Елеукенов Ш. Жаңа жолдан. С новый строки. – Алматы: 1989.-

288 б., 14-б.

40. Т.Қ.Шаңбаев «Мысал жанрының стилі мен тілі» (Ахмет

Байтұрсынұлы 40 мысал). Автореферат, 1994.-33 б.

41. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991.- 464 б., 7-б.

42. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті.1-кітап. – Алматы: Ғылым,

1997. -512 б., Б. 410-423

43. А.Байтұрсынұлының мәлімдемесі. 1929. ҚР ҰҚК мұрағаты,

78754-іс, 6-т.

44. Байтұрсынов А. Шығармалары.–Алматы: Жазушы, 1989.-320

б., 13-б.

45. Қирабаев С. Ахметтің ақындығы // ҚазКСР ҒА хабарлары. Тіл,

әдебиет сериясы №1, Б. 3-10, 1991.

46. Мақпырұлы С. Қазына. – Алматы: Арыс, 2004.- 320 б., Б. 44-45,

65.

47. Ер Сайын. – Мәскеу: Күншығыс,1923.-95 б.

Б. 276-279.

49. 23 жоқтау. – Мәскеу: Күншығыс, 1926.-155 б.

50. Қабдолов З. Көзқарас (Талдаулар мен толғаныстар). – Алматы:

Рауан, 1996.-256 б., Б. 70-80.

51. Қабдолов З. Ахаң ана тілін түрлеуші // Мемлекеттік тіл: бүгіні

мен болашағы. – Астана: 1998-256 б., Б. 38-41.

52. Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. – Астана,

Күлтегін, 2002.-528 б., Б. 12-35.

53. Ісімақова А. Әдебиеттегі Бахтин мен Байтұрсынұлының

үндестігі // Заман Қазақстан, 7 ақпан 1997.

54. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. – Алматы: Қазақстан, 1992.-264

б.; Кер заманның кереғар ойлары. – Алматы: Атамұра, 1995. -168 б.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 207

55. Смағұлов Ж. Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы. Моногра-

фия. – Алматы: Қазақ университеті, 1999.-432 б.

56. Еркінбаев Ұ. Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышы»

ХХ ғасыр басындағы әдебиеттану контексінде. Автореферат. – Алматы,

2007.-26 б.; «Әдебиет танытқыштың» теориялық негізі. Монография.

– Алматы, 2008.-136 б.

57. Ойсылбай А. Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышындағы

» сөз өнері мен поэтика мәселелері. Автореферат. – Алматы,

2010.-26 б.

208 Райхан Имаханбетова

ІІІ-тарау

Еленбеген еңбект ері

«Еленбеген еңбектері» деген бұл тараудың осылайша аталуының да

өзіндік ерекшеліктері мен түрлі себептері болды. Біріншіден, Ахаңның

аяулы есімі оралғаннан кейін оның туындыларын қайта бастыру

жұмыстары жедел қолға алынды [1, 2, 3, 4, 5]. Жинақтар қысқа мерзімде

басылғандықтан, ғалымның туындылары мұрағаттардан жинастыры-

лып үлгерілмеді. Жабық қорлардың тіркеуіндегі кейбір еңбектерге ар-

найы мекеменің ұлықсаты қажет болды. Екіншіден, тәуелсіздік кезеңдегі

ғалымдардың арасында Ахаң әліпбиін танитындар саны некен-саяқ

болғандықтан, Алаш мұрасын танып-оқуға, зерттеп-зерделеуге, сараптауға

біршама уақытпен қатар, пайымдау керек болды. Өйткені, 1912-1933-

ші жылдардағы кітаптар төте (арабша) таңбамен басылғандықтан, оны

оқып шығуға «екінің бірінің тісі батпайтын». Үшіншіден, гуманитарлық

білім саласында: тарих, филология, философия, педагогика, журналисти-

ка мамандықтары бойынша ізденіп жүрген кейбір жас зерттеушілердің

БАҚ-та тұлғалардың тың туындылар туралы мақалалар жарияланғанына

қарамастан, ғылыми ортада бұл деректер бірде еленсе, бірде еленбей,

тыс қалып отырды. Нақтырақ, бұл деректердің еленбей қалуының басты

себебі, алынған материалдың дерек көзі анық көрсетілмеуі, біржақты ба-

яндалуында болды.

Сонымен қатар, кейбір көрсетілген сілтемелердің ала-құлалығы:

тура аталмауы, мұраларды сараптап-саралауда, оның ғылыми айналымға

түсуіне біршама кедергілер келтірді. Мәселен, «Байқаушы» деген

бүркеншік есімді ғалым-зерттеушілер бірде «Міржақыптыкі» десе, тағы

бірде «Ахметтікі», не «Әлихандыкі» деген болжамдарын ұсынып отыр-

ды [6; 7, 372-б.; 8, 556-б.]. Десек те талай жылғы ғылыми-зерттеулерді

салыстырып, сарапталуы негізінде, бүркеншік аттың тек «Ахмет

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 209

Байтұрсынұлына» ғана тән екендігі анықталды [9, Б. 122-125; 10, Б. 6-12,

22-23; 11, 227-230]. Әрі осы атпен 1915-1916-шы жылдары «Қазақ»

газетінде жарық көрген үш өлеңі, ғалымның бес томдық шығармалар

жинағының 3, 5-ші томына енді [12, 5-б.; 13, Б. 175-182]. Бірақ, 2006-

шы жылғы басылымның таратылу тиражы – 2000 дана ғана. 1989, 1991,

1992-ші жылдары қайта басылған туындылардың тиражы 10 000-20 000

данамен таратылса, кейінгі ХХІ-ғасырға аяқ басқан тұста жарық көрген

кітаптардың тиражы қысқарды. Мұндай ауытқушылық оқырманның

кітапқа деген сұранысының төмендеуінен емес, бүгінгі жаһандану

заманындағы адамзаттың қоғамдағы жаңалықтарды қабылдауында

ақпараттық жүйеге (технология) көбірек ден қоюынан болса керек.

Нақтырақ айтсақ, өскелең ұрпақтардың ғаламтордағы жаңа сипаттағы

оқулықтарға (электрондық кітаптар) көп жүгінуі себепті, баспаханалық

кітаптардың шығарылу саны күрт төмендеді. Бірақ, бұл заманның та-

лабы десек те өзіндік қиындығы жеткілікті. Өйткені, техниканың аты

– техника. Ол қашанда аса ыждаһатты күтімге зәру, әрі үнемі жоғары

сапалы қуатқа тәуелді. Ал мұндай техниканың адамның денсаулығына

тигізер зияны шаш етектен. Сонымен қатар, бұл электрондық оқулықтар

компьютердің бағдарламалық жадында жылдар бойы сақталуына ешкім

кепілдік бере алмайды.

Жалпы, басылып шыққан кітаптардың өміршеңдігін іс жүзінде көріп

те жүрміз. Оған дәлел: мұрағаттардағы ғасырлар бойы қатталған кітаптар.

Мәселен, кітап бастыру жұмысы ХІХ-шы ғасырдан бастап қолға алынғаны,

1807-ші жылы «Сейфул-Мәлік» кітабының тұңғыш рет басылғандығы

туралы мәлімет бар [14]. Бұл кітаптарды оқу қолайлы, әрі денсаулыққа

қандай да зияны жоқ. Әлі осы кітаптарды «шырақ алып жүріп» іздейтін

боламыз... Тасқа қашалған жазулар мен басылған кітаптарды мәңгілік де-

сек, артық айтқандық емес. «Қаламмен жазылғанды, балталап өшіре ал-

мас» деген осы болар, сірә! Сондай-ақ, Алланың сөзін хақиқат деп таныған

киелі төрт кітаптың ұрпаққа жалғасуы баспа жұмысы арқылы іске асты

емес пе?! Ендеше, кітап – біздің өткеніміз, бүгініміз һәм болашағымыз.

Тарауға оралсақ, «Ахаңның асыл әндері» атты тараушада композитор-

ғалымның ән-күй әлеміндегі иірімдері, музыка өнеріне қосқан еңбектері

сөз болады. Тұлғаның композиторлығына тоқталғанда, халық әнінің

қорықшысы, этнограф-ғалым Александр Затаевичті қатар қойып, бірін –

қазақ әндерінің тынысы десек, екіншісін – қазық-тірегі дейміз. Егер қазақ

әндерін А.Затаевичтей дарын иесі нотаға түсірмегенде, қобыз бен домбыра

ішегінде күмбірлеген үні сүбесі сөгілмей саф қалпында жетер ме еді?! Әлде

бірнеше нұсқасын қатар ұстап, таласып-тармасып, бөлісе алмай жүрер ме

210 Райхан Имаханбетова

едік. Композитор-ғалым Ахмет Байтұрсынұлының ән-күйлерінің кеңестік

тұсында «халықтыкі» болып айтылу себептері, кейінгі уақыттары кейбір

әнінің авторына қайтарылғаны жөнінде талдаулармен қатар, танымдық

ой-сараптаулар жасалды.

«Табылған тың туындылары» деген тараушада ғалым есімі ақталғаннан

бері әдебиеттану ғылымындағы әр түрлі ұжымдық зерттеулер мен жекеле-

ген монографияларға арқау болған Ахаңның бүркеншік атпен жарияланған

өлеңдері, кейбір көсемсөз, тіл туралы мақалалары, бәймәлім болып келген

ресми мәлімдемелері топтастырылды. «Хаттар тағы да хаттар» атты тарау-

шада күрескер-тұлғаның тағдыр тәлкегінің ауыр сынында жүрген сәттерде

ең жақын досы, рухани інісі Міржақып Дулатұлына жазған хаттары, әрі за-

мандасы Әлихан Бөкейхан екеуінің арасында жазысқан хаттары берілді.

Тарихи маңызы зор хаттар БАҚ-та, белгілі әдебиетші-ғалымдардың зерт-

теу еңбектерінде, жекелеген авторлардың жинақтарында жарияланды. Де-

генмен ғұламаның шығармашылық өмірнамасына арналған зерттеуде бұл

хаттарды қайталап берудің еш артықшылығы болмас деп ойлаймыз.

ІІІ.1. Ахаңның асыл әндері

А.Байтұрсынұлының ғалымдығымен қатар, аса дарынды компози-

тор болғандығы жөнінде мағлұматтар жетерлік. Әмбебап ғалымның өз

сөзімен айтсақ, жан қоштау керегінен шығатын «көрнек өнері», оның

бір түрі «...әуез өнері (еуропаша – музыка) әуездің түрлі орайын, шырайын,

сазын, сайрамын келтіріп, құлаққа жағып, көңілді әсерлейтін ән салу, күй

тарту өнері» екен [1, Б. 137-138; 3, Б. 340-341]. Осылайша әуез өнерінің

анықтамасын, ереже-қисынын шегелеп жазып отырған Ахаңның бұл

өнерге де «қара жаяу» емес, керісінше өте сезімтал әрі қара сөздің өзінен

әуезе іздейтін хас шебер болғандығын көрсетеді. Мәселен, «Әдебиет

танытқыш» зерттеуінде көрнек өнерін бес түрге бөліп, оның ішінде адам

баласына аса қажетті – сөз өнерінің (қазақша – асыл сөз, арабша – әдебиет,

еуропаша – литература) әдеби қисындарын жазып берді [1, 138-б.; 3,

341-б.]. Асылы, «...әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса ол

әдебиет адасып кетпек...» деген әдебиеттанушы бабалардан мирас болған

ән-жырларға, күй-толғауларға, дастан-қиссаларға зор көңіл бөлген, әрі

оны ұлт әдебиетінің «асылы» деп бағалап, өз зерттеулеріне тірек еткен

[1, 138-б.; 3, 341-б.].

Осылайша ел ішіндегі ауыз әдебиетінің түрлі нұсқаларын жинап,

оларды сөз өнерінің бір тарауы ретінде жүйелеген. «Ертегі жыр, Тари-

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 211

хи жыр, Айтыс өлең, Үгіт өлең, Үміт өлең, Толғау (мұңды өлең), Терме;

Той бастар, Жар-жар, Беташар, Бесік жыры» т.б. толып жатқан өлең-

жырлардың құрылымы мен құрылысын зерттеген ол, енді олардың

әуезінің (музыкасы) ахуалы не болмақ деп ойласып жүргені анық. Дәл

осы тұста қазақ ортасына тап келген Затаевичтей өзгеше өнер иесін Ахаң

құшағын айқара ашып, қарсы алғаны хақ. А.Затаевичтің есімі – оның

қазақ жұрты үшін жасаған жұмысы арқылы елі ішіне кең тараған. Бұл күні

оның атын білмейтін адам кем де кем шығар. ХХ-шы ғасыр басында қазақ

әнінің қорықшысына айналған Александр Викторович Затаевич пен Ах-

мет Байтұрсынұлының бір-бірімен кез келуі кездейсоқтық емес. Ал қазақ

ортасына тағдыр айдап келген осы Затаевичке бірінші болып көмек қолын

созған, оның шығармашылығын жан-дүниесімен сезініп, қолдау көрсеткен

де А.Байтұрсынұлы болғандығын, көргендер естеліктерінде жазып жүр.

Қазақтың кең сахарасында атадан – балаға мирас болған бабалар

мұрасының бір саласы ән мен күйлер ғасырлар бойы қағаз арқылы емес,

ауызша тарағаны ежелден белгілі. Көк аспанның астында туған қазақ

арасындағы мыңдаған әсем ән-жырлар мен күмбез күй-толғаулардың

тылсым иірімдері алғаш нотаға Затаевичтің қылқаламымен қаланғаны

баршамызға аян. Ұмытыла бастаған ел аузындағы ән-жырларды, күй-

толғауларды, қисса-дастандарды жинап, оны талмай-қажымай қағаз бетіне

түсіргенде де Затаевичтің жанына жалау болып, көңіл-күйінің кілтін тау-

ып, бабын жасаған Байтұрсынұлы бірнеше әндерді өзінің қызыл домбыра-

сында шебер ойнап беріп, өзінің қоңыр дауысымен әндете отырып, халық

мұрасын жинауға бас-көз болып, жетекшілік жасаған.

А.Затаевичтің 1925-ші жылы Орынборда 402 бетпен жарық көрген

«Қазақ халқының 1000 әні» атты жинағына А.Байтұрсынұлының

орындап, жеткізуінде бірнеше ән-жырлар мен күй-толғаулар енген.

Олар: 1).«Әйда-яй», 2).«Екі алма», 3).«Тоқыбас әні», 4).«Кәмшат

бөрік», 5).«Қара қоңыр», 6).«Жаяу Мұса әні», 7).«Әйда! Былпым»

күйі, 8).«Тепен-көк» күйі, 9).«Есейжол жыршы әні», 10).«Шырғау»,

11).«Дауыс» (Кісі өлгендегі жоқтау), 12).«Ай-хай, Ғазиза!», 13).«Жар-

жар» (Үйлену тойы әні), 14).«Кел-кел, жұбым-ай!», 15).«Көр-ұлы»

(Бала моласы), 16).«Қаләйлім», 17).«Мүкен әні», 18).«Бигінің әні»,

19).«Жыршы әні» [15, Б. 74, 88, 206-207, 240-246].

Бұл әндердің басым көпшілігі Ахаңның кіндік қаны тамған Тосын

болысының №5-ші аулына тән болса, тек кейбірі «Қара қоңыр», «Кәмшат

бөрік» – Қарқаралы уезіне, «Жаяу Мұса әні» – Павлодар уезіне тән

екендігі, нотаға түсірілген қағаздың маңдайшасына жеткізушісімен

қатар жазылған. Осы аталған туындылардың телкөшірмелері Шолпан

212 Райхан Имаханбетова

Ахметқызының жеке қорында сақталып, бұл күні Алматыдағы Ахмет

Байтұрсынұлы мұражай-үйінің экспонатына айналып отыр [16]. А.Затаевич

пен А.Байтұрсынұлының жас шамалары қарайлас. Өнертанушылар,

әдебиетші, тарихшы ғалымдардың деректеріне сүйенсек, А.Затаевич қазақ

жері – Орынборға 1920-шы жылдары Варшава қаласынан қоныс аударған.

1923-ші жылы ғалымның 50 жылдық меретойы құрметіне арналған сал-

танатта А.Затаевичтің күйсандықта қазақ әндерін, оның ішінде Ахаңның

«Қаракөз» әнін орындағанын, осы мәжілісте «қазақ халқының руха-

ни көсеміне» зор құрмет көрсеткенін Ғ.Ахмедов өзінің «Ахаңның өмір

кезеңдерінен» деген мақаласында жазды [17, Б. 23-37].

Ахметқызы Шолпанмен тете өскен, құрбысы Гүлнар Міржақыпқызы

1990-шы жылы «Ардақтап өтем әкемді» атты мақаласында Ахмет

атаекесінің қызыл домбырасы мен қара күйсандығында қоңыр дауысымен

ән салатыны жөнінде әпкесі Б.Асқарқызының естелігі бойынша баяндаған-

ды. Гүлнар апа құлағында қалған әндерді былайша тізбелейді: ««Елім-

ай», «Екі жирен», «Қаракөз» атаекемнің сүйіп салатын әндері болатын

дей келе, «...Қазіргі «Қыз Жібек» операсында айтылып жүрген «Қаракөз»

ариясы – Ахмет Байтұрсынұлының шығармасы» деп, өзінің деректерін

келтіреді [18, Б. 117-124; 19, Б. 478-541, 508-б.]. Әрі осы әннің сөзін де

әуенін де жазған Ахмет атаекесі екенін айтады. Бұл айтылғандардың

негізсіз еместігі анық, өйткені Ахаң мен Жақаңның қазақ көшінде бірге

жүріп, бірге тұрғаны өз алдына, ал олардың тел өскен балаларының жа-

дында бұл әсем әндердің жатталып қалуы заңды да.

Шындығында, «халық әні» деп айтылып келген «Аққұм», «Қарғаш»,

«Қаракөз», «Екі жирен» әндері Ахаңның аяулы есімі ортамызға 1988-

ші жылдан оралғаннан бері, бірде «Ахметтікі», бірде «халық әні» деп

алма-кезек айтылып жүр. Бұл ғалым туындыларына қиянат жасағандық

болады. Жалпы, «халықтыкі» деп танылып, халық әні қазынасының

қоржынына түсетін ән-жырлар, күй-толғаулардың өзіндік қағидалары

мен түрлі себептері бар. Мұның ара-жігін өнертанушы мамандар ажы-

ратып, сараптаулары мен тұжырымдарын келтірер. Дегенмен қазақ

ұғымында қалыптасқан пайымдау бойынша, «шығарушысы анық туынды

сол шығарушысының атымен айтылуы шарт». Авторы анық туындыны

«халықтыкі» деп айтуға негіз жоқ.

1929-шы жылы «халық жауы» деп нақақтан қараланып, айдауға түскен

тұста тұлғаның қаламынан тіл, әдебиет, тарих, мәдениет, өнер, заң салалары

бойынша шыққан төл туындыларының кейбірінің талан-таражға түскені

мұрағат деректерінен мәлім. Мәселен, қазақ тілі білімі мен әдебиеттану

ғылымының қисындарын жазған Ахметтің аяулы есімі Кеңестер

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 213

одағының жүйесі қасақана айтқызбады. Бірақ, тұлғаның туындылары сол

қалпында, тек кирилшеленген нұсқада азғана өзгерістермен оқу-ағарту

саласында толық қолданыста болды. Мұны тарихи тұлғаның ардақты есімі

ақталғаннан кейін, арлы ғалымдар мойындап, ғұламаның төл туындыла-

ры туралы «қапастағы шындықты» ашты. Айтылған ақиқаттың аясында

нәтиже де жемісті болды. Бұған дәлел: 1990-шы Үкімет қаулысымен ҚР

ҰҒА Тіл білімі институтына Қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымының

негізін салушы, реформатор-ғалым Ахмет Байтұрсынұлының есімі берілуі

еді! [20].

1999-шы жылы ХХ-шы ғасырдың ұлы реформаторының «ұлттық

рухымыздың ұлы тіні» екені толық мойындалып, бүгінгі тәуелсіз еліміздің

ресми мекемелері: Халықаралық қазақ тілі қоғамы кеңесінің тарапы-

нан «Ана тілдің айбары» омырау-белгісі, Халықаралық Абылайхан

қоры, Қазақтың тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамы мен

«Алтын адам» қоры бірлескен Қоғамдық кеңесінің шешімімен Ахмет

Байтұрсынұлы «Ғасыр саңлағы» деп жарияланып, байрақ түстес алқа-

белгімен марапатталды [21]. «Ана тілдің айбары» омырау-белгісінің

титулында: «Ахаң рухы мәңгі өшпейді!» деген рух оятар сөздер жазылса,

«Ғасыр саңлағы» алқа-белгісі «Малым – жанымның, жаным – арымның

садақасы» деген бабалар ұлағатымен көмкерілген. Бабалар өсиетін

бойтұмардай қадір тұтқан Ахаңды, ақиқатында, исі қазақ жұртына, түркі

тектес қандастарға арымен қызмет жасаған Ахмет Байтұрсынұлының

қызметі замандастары тарапынан да еленіп, қайраткерді «қазақ халқының

рухани көсемі» (М.Әуезов) деп ұлықтағанын әсте естен шығаруға болмай-

ды [22]. Міне, осындай игі қадамдар музыка саласының «майталман өнер

иелеріміз» деп жүрген кәсіби мамандарына қандай да бір ой салса керек.

Ахаңның аяулы есімі ортамызға оралғанына 22 жылдың жүзі болды.

Содан бері БАҚ-тың «Қазақстан» телеарнасы – «100 ән», Қазақ радиосы

– «Алтын қор» бағдарламалары бойынша танымдық сұхбаттар жүргізіп

келеді. Осы танымдық сұхбаттардың пікірталасы – Ахаң әндерінің ай-

наласында өрбіп, соңы сиырқұйымшықтанып, сол «баяғы жартас бір

жартас» демекші, «халық әні» деп түйіндейді. Бұндай көпе көрнеу

«жалпақшешейлік» Ахаңдай ғалым композитордың аз да болса саз

мұрасына адалдық танытпағанымыз болып табылады. Ақиқатында, «за-

ман басқа, заң басқа» деп, өтпелдегі өткенін түгендеп жатқан тұста, кеңес

кезіндегі «келеңсіздіктерден» арылатын кез жеткенін музыка мамандары

неге мойындағысы келмейтіні түсініксіз.

Қорыта айтқанда, Кеңес Одағының солақай саясатына тәуелді болған

тұста амалсыздан «халықтыкі» деп танылған: «Қаракөз», «Екі жирен»,

214 Райхан Имаханбетова

«Аққұм», «Ахау, достар!», «Қарғаш» сынды әндерді, осы туындылардың

төл авторы Ахметке қайтару – бүгінгі таңдағы кезек күттірмейтін өзекті

мәселе. А.Байтұрсынұлының ән-күй саласындағы мұрасын ғылыми

тұрғыдан дәлелдеп, зерттеу еңбектер жазуды қолға алу – мәдениет сала-

сын басқарып отырған мемлекеттік мекеменің құзырындағы игі ісшара

екені де анық. «Қалауын тапса, қар жанады» демекші, бастаушысы дұрыс

болса, қолдайтын қосшылары қашанда табылады емес пе?!

Енді осы әндердің бізге жеткен мәтіні мен кейін біршама өзгерістерге

түскен мәтіндерін қатар береміз.

1). Қаракөз

Құдайдың құдіретіне таң қаламын,

Жолында бір ғашықтың зарланамын.

Ішімді ғашық оты жандырады,

Сыртыма шығаруға арланамын.

Қайырмасы:

Ей-ей, сүмбіл шаш!

Беу-у, жұбайым,

Болды-ау, уайым,

Жан сәулем, айта беріп,

Не қылайын...

Әппақ етің қояндай,

Шошып сәулем оянды-ай.

Ғашық болған Қаракөз,

Қызығыңа тоя алмай.

Қайырмасы:

Кейінгі нұсқа:

Жете алмай жолда шаршап тұрған кезде,

Бір ғана елес берші сәулем, көзге.

Аққуым айдын көлде жеке жүзген,

Көңілімде көлеңкем жоқ сенен өзге.

Қайырмасы:

Ақсұңқарым, жібегім,

Жалғыз сенде тілегім.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 215

Сегіз жылдай сергелдең,

Қасірет шегіп, жүдедім.

Ой, сүмбіл шаш, сенсің уайым,

Беу жұбайым,

Түскенде сен есіме не қылайын.

Сұм жалған сегіз жылдай қолды матап,

Жолыңа шыға алмадым сарбас атап.

Аққуым айдын көлде жүзген,

Жүрмісің іліктірмей жаман атақ.

Қайырмасы:

* * *

2). Екі жирен

Аулыңа барушы едім даламенен.

Түскенде сен есіме беу, қарағым,

Сағынып, сарғаямын саламенен.

Қайырмасы:

Екі жирен жалын түйген,

Жалғанда ғашығымсың жаным сүйген.

Ей, құрбым, сөз сөйлейін көрген жайдан,

Айтпаймын күдер үз деп ақ сұңқардан.

Көңілімде еш дауалық болмаған соң,

Бойымда толып жатыр ар мен арман.

Қайырмасы:

Ғизатлу хат жазамын қалқам саған,

Самарқау осы күнде көңілім шабан.

Мұғаллақ екі дүние бірінде жоқ,

Дариға осыменен өтті заман.

Қайырмасы:

216 Райхан Имаханбетова

3). Аққұм

Аққұмның бір қызы бар Іңкәр атты.

Сөзі бар алуа, шекер, балдан тәтті.

Адамның өзім көрген абзалы екен.

Айтайын өлең қылып перизатты...

Көзімнің жанарындай сәулем едің.

Көңілімнің қуанышты дәурені едің.

Ойымнан жатсам, тұрсам еш кетпейсің.

Басымды не сиқырмен әуреледің?

Кейінгі нұсқа:

Аққұмның бір қызы бар,

Іңкәр атты.

Сөзі бар алуан шекер,

балдан тәтті.

Игигай, игигай.

Адамның өзім көрген,

абзалы екен.

Айтайын өлең қылып,

перизатты...

Игигай, гөй игигай.

Көзімнің қарасындай

сәулем едің,

Көңілімнің балдай әні,

дәурені едің.

Игигай-яй, игигай-яй.

Ойымнан жатсам, тұрсам

бір кетпейсің.

Көңілімді не сиқырмен

әуреледің?

Игигай, сәулем.

Игигай, сәулем, игигай-ай.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 217

4). Ахау, достар

Бұл күнде қашық тартқан біздің достар,

Кез келсе, сыр қалмаған, көңіл қоштар.

Лебіндей айдаһардың тартқан достар,

Бұл күнде бірі де жоқ қолмен ұстар.

Ахау, достар,

Көңіл қоштар.

Хош болып тұр,

Жолыққанша,

Асыл достар!

* * *

5). Қарғаш

Сенсіз жерде салтанат құра алмаймын.

Сен есіме түскенде, беу қарғашым,

Кемесіндей дарияның бұраңдаймын.

Жылқым жатыр Ақкөлдің шаңдағында,

Кімдер сері болмайды бойдағында.

Қыз кеткен соң ауылдан қызық кетер,

Келіп, кетіп жүрсейші ойнағыңа.

ІІІ.2. Табылған тың туындылары

Дағдарыс. Бұл өлең «Қазақ» газетінде 1915-ші жылы желтоқсанның

16-ы күнгі 161-ші санында «Оқшау сөз» айдарымен жарияланған.

Өлең мазмұны – сол тұстағы әділетсіздік жайлаған билеуші заманға

көңілі қалып, әділеттілік іздеген қоғами ортамен бірге дағдарған

кейіпкердің бір құдіретке зарлай арнаған толғауы іспетті. Өлең туралы

мәлімет кейінгі ғылыми зерттеу еңбектерде жоқтың қасы, болса некен-

саяқ. 2006-шы жылы ғалымның бес томдық шығармалар жинағының

5-томына енді [13, 175-б.].

218 Райхан Имаханбетова

Мәселен, 1989-шы жылы қаңтардың 21-і күнгі Қостанай өңірінің

«Коммунизм таңы» атты облыстық басылымында әдебиетші

Б.Байғалиев «Туған тілім» мен «Дағдарысты» төте жазудан бүгінгі

әріпке түсіріп, бірінші рет жариялады [6]. Аталған өлеңдер ақынның

«Маса» кітабына енген «Сөз иесінен», «Жазушының қанағаты»,

«Оқуға шақыру», «Қасқыр мен мысық», «Кісі мен арыстан» сынды

шығармаларымен қатар береді. Зерттеуші бүркеншік атпен шыққан

бұл өлеңдердің «Байтұрсынұлыныкі» екенін қалай анықтағаны тура-

лы нақты дерек бермейді. Мүмкін әдебиетші Б.Байғалиев ортамызда

тірі жүргенде өзінің жұмбақтау ұстанымының шешуін ғылыми тұрғыда

талдап-таратып берер ме еді… Өкініштісі сол, сұм ажал оны ортамыздан

ерте алып кетті. Десек те Б.Байғалиевтің әдебиетші ғана емес, Орталық

мемлекеттік мұрағатының қызметкері болғандығын ескерсек, оның

А.Байтұрсынұлы мұрасына қатысты жазған қандай да мақалаларының

негізі – «қатталған» сирек қорлардағы деректі құжаттардан бастау

алғаны анық.

«Байқаушы» деген бүркеншік есімнің құпиясын ашуға Ахаңның

рухани замандас інілерінің бірі – Телжан Шонанұлының мұрағатта

сақталған мерейтойлық мақаласының қолжазбасы бірден бір көмекші

құрал болды. Т.Шонанұлының орысша жазылған «Ахмет Байтурсы-

нов Байтурсынович в области народного просвещения и литерату-

ры» атты мақаласы басылым бетінде жарияланбаған [23, 24, Б. 39-52].

Мерейтойлық мақаланы 1992-ші жылы әдебиетші Б.Байғалиев «Ах-

мет Байтұрсынұлы халық ағарту және әдебиет саласында» деп, алғаш

рет қазақ тіліне аударып, «Жұлдыз» журналында жариялады [25, Б.

123-128]. Әдебиетші Б.Байғалиевтің 1989-шы жылы жазған танымдық

мақалаларына арқау болған Т.Шонанұлының мұрағаттағы қатталған

материалы екені даусыз. Бұдан шығар қорытынды бұл арнау-мақаланы

Б.Байғалиев қазақ тіліне аудару үстінде Ахметтің әдеби шығармашылық

мұрасы және тағы басқа да қызметтері жөнінде деректі мағлұматтар

алуға толық мүмкіндігі болған. Демек, «Байқаушы» бүркеншік есім де,

жоғарыда аталған өлеңдер де «Ахметтікі» екені ешқандай дау тудыр-

маса керек.

1993-ші жылы әдебиеттанушы Ө.Әбдиманов «Қазақ газеті» атты

әдеби ғылыми еңбегінде зерттеуші Б.Байғалиевтің 1989-шы жылғы

мақаласына сүйене отырып, осы «Байқаушы» есімімен үш өлеңнің

жарық көргенін айтады. Әдебиетші зерттеуінде өлеңдердің жазылу

тарихы мен жарияланған кезеңдеріне анықтамалық сараптама жа-

сап, қарастырады [9, Б. 123-124]. Талдауында өлеңдерден үзінділер

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 219

келтіреді, жарияланған жылын дұрыс көрсеткенімен, газет нөмірін

«116» деп жаңсақ жазған, бұл газеттің «161-ші санында» жарияланған

болатын. Осы зерттеу еңбектегі талданған үзінді шумақпен түпнұсқаны

салыстырғанымызда: төртінші шумақтың соңғы жолы «Баяғы «Абыл-

Қабыл» тұс келіп тұр» деген қатары мен бесінші шумақтың үш жолы

тұтас «бір шумақ» ретінде қарастырылған. Сонда бұл өлең жолдары

былайша өрнектеледі:

«...Баяғы «Абыл-Қабыл» тұс келіп тұр.

Мың қоссаң, бәйгіден күш мың келіп тұр,

Өтірік үкі тағып, тұмар байлап,

Қосқанмен алдында қай шын келіп тұр».

[9, 123-б.]

Осы шумақтың «Өтірік үкі тағып, тұмар байлап» деген жолдары

түпнұсқада: «Томардай үкі тағып, тұмар байлап» деп берілген. Сонда

өлеңнің дұрыс нұсқасы мынадай:

«...Мың қоссаң бәйгеден күш, мың келіп тұр,

Өтірік қатарласып тең келіп тұр.

Томардай үкі тағып, тұмар байлап,

Қосқанмен алдында қай шын келіп тұр».

[26, Қ., № 161, 1915].

Әдебиетші-ғалым Ө.Әбдимановтың талдауындағы үзінді-шумақта,

түпнұсқадағы: «Өтірік қатарласып тең келіп тұр» деген бір жолы түсіп

қалған. Зерттеуші өлеңнің соңғы шумағы туралы: «...Ақын жалған намыс,

жалған ұранмен өркениетті деген Европа елдерінің бір-бірімен қырқысуын,

халық басына әкелген зор қасіретін өткір сынайды» - деп, ой-тұжырымын

айтады да, өлең шумағын береді:

«...Жер жүзі қызыл қанға боялып тұр,

Ес кетіп, ескі намыс оянып тұр.

Үлгілі Европа ұлттарынан

Үлгі ал деп айтуға ауыз ұялып тұр».

[9, 124-б.].

Асты сызылған әріптер түпнұсқаға сәйкес келмейді. Зерттеуші тара-

пынан бүгінге әріпке түсірілгенде қазіргі емле заңына сүйеніп, өзгертілсе

керек.

Сонымен қатар, зерттеуші Ө.Әбдиманов аталған өлеңдерден

бөлек, авторы белгісіз бірнеше өлең үзінділеріне де тоқталады, әрі

осы өлең жолдарының құрылымына қарап: «...өлең авторы белгісіз,

қол қойылмаған. Бірақ Ахмет қолтаңбасы байқалады. Ахметтің (...)

кейін де бүркеншік есіммен бірнеше өлеңдер жариялағанын еске алсақ,

«Қазақтағы» өлең-жырдың бастауында өзі тұрғандығына күмәндануға

болмайды» деген тұжырымды пікірін айтады [9, 123-б.]. Бірақ

өлеңдердің мәтінін толық жарияламайды. Тек талдаудың қажетіне

қарай үзінді келтірумен шектелген.

1991-ші жылы жарық көрген «Міржақып Дулатов шығармалары»

атты жинақтың құрастырушысы М.Әбсеметов, осы кітаптың соңында

берілген ғылыми түсінікте бұл бүркеншік есімді «М.Дулатовтыкі»

дейді [7, 372-б.]. Міржақыптанушы-ғалым қандай дерекке сүйеніп,

осындай тұжырым жасағанын ашып түстемеді. Тек, «...Міржақыптың

(...) Тургайский, М.Д., Түрік баласы, Азамат, Мадияр, М-яр, Байқаушы,

Азамат, Алашұлы, Алашбайұғлы, Таймінер, Тайбағар, Алакөз, Қолғанат

деген бүркеншік аттары болған» - деп, бірнеше есімді қаз-қатар ұсынады

[7, 372-б.]. Бұл тізбеленген бүркеншік есімдерді Міржақып Дулатұлына

қимай немесе көпсініп отырғанымыз жоқ. Десек те қолтаңбасы таны-

лып, дәйекті дәлелдермен анықталған туындылар, қашанда өз иесіне

қайтарылғаны дұрыс.

1998-ші жылы жарық көрген «Қазақ» газеті атты энциклопедиялық

жинақтың тақырып бойынша топтастырылған библиографиялық

көрсеткіші аясындағы «Өлеңдер» бөлімінде «Байқаушы» бүркеншік

атпен «Дағдарыс, Қоян, Туған тілімнің» қашан жарияланғандығы ту-

ралы мағлұмат беріледі [8, Б. 502, 504-505]. Бірақ өлеңдер жинақта

қарастырылмаған. «Байқаушы» ашылмаған бүркеншік есімдер

қатарында жүр [8, 556-б.]. 1989, 1993-ші жылдары осы «Байқаушы» де-

ген бүркеншік есім, аталған үш өлең туралы жазылған материалдар легі

кейінгі ғалымның таңдамалы жинақтарында ескерілмей елеусіз қалып

отырған [1; 3].

Қорыта айтқанда, Т.Шонанұлының материалына сүйеніп, осы

уақытқа дейін тілші-әдебиетшілер арасында күмәнді, әрі таласты бо-

лып келген «Байқаушы» бүркеншік есімнің М.Дулатұлыныкі емес,

А.Байтұрсынұлыныкі екенін салыстырып, сараптау барысында нақты

деректермен анықталды. Әдебиетші Б.Байғалиев жариялаған өлеңді

1915-ші жылғы түпнұсқасымен салыстырғанда айтарлықтай өзгерістер

байқалмады. Өлең қаз-қалпында, сол тұстағы емле ережесі бойынша

берілді, құрылымы алты шумақтан тұрады.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 221

Дағдарыс

Айтуға тілің жүрмей күрмеліп тұр.

Оң-теріс, обал-сауап құр сөз болып,

Сан заттар «сап» деп жүрген кірленіп тұр.

Көпірген көп қиалдар жел болып тұр,

Негіздік «күрес» пенен «бел» болып тұр.

«Қанқұмар Шыңғыс пенен Темір еді,

Несі одан бұ күнгінің кем болып тұр».

«Мысықтар» Арыстанға жем болып тұр,

Көз жасы көртышқанның көл болып тұр.

Айырылып атадан ұл, құстан сыңар

Алысқан «ауру» «сау» тең болып тұр.

Бәйгеден қосқан жерде күш келіп тұр,

Жолдасып қанша нәрсе істеліп тұр.

«Ғайса» жоқ, «Мұхаметті» қатал дейтін,

Байағы «Абыл-Қабыл» тұс келіп тұр.

Мың қоссаң бәйгеден күш, мың келіп тұр,

Өтірік қатарласып тең келіп тұр.

Томардай үкі тағып, тұмар байлап,

Қосқанмен алдында қай шын келіп тұр.

Жер жүзі қызыл қанға бойалып тұр,

Ес кетіп, ескі намыс ойанып тұр.

Үлгілі Еуропа ұлттарынан,

Үлгі ал деп айтуға ауыз ұйалып тұр.

[26, Қ., № 161, 1915].

Қоян. «Қазақ» газетінің 1915-ші жылы желтоқсанның 31-і күнгі

163-ші санында жарияланған. «Қоян» өлеңі «Байқаушынікі» екендігі

жөнінде 1998-ші жылғы «Қазақ» газеті жинағында айтылғанымен, мәтіні

берілмейді [8, 504-б.]. Бұл өлең де 1922-ші жылғы «Маса» жинағына енбе-

ген. Өлеңде мұсылманша жыл қайыру атауына ие болған «Қоян» жылының

елге жайсыз тигені жырланады, газеттің «Оқшау сөз» айдары аясында

жарияланған. Негізгі идея мазмұны төрт шумаққа сыйдырылғанымен,

222 Райхан Имаханбетова

өлең құрылымы – 19 жол. Өлеңнің ұйқасынан гөрі, сол тұстағы «еңбексіз

байлық тілеген адамның пиғылы» мен «табиғат апатының» арпалысы

ақынды ашындырса керек. Жыл он екі айда келетін табиғат апатымен

қатар, қазақты сүлікше сорған мұжықтың мазағы қосылған сұм-уақытқа

қазақтың қарсы тұрар қауқары болмағанына налиды.

Бұл өлең туралы зерттеуші Ө.Әбдиманов өз таным-талдауын бы-

лайша таратады: «...қазақ жұртын қатты қыста қамсыз қалмауға

шақырады» - деп қысқа түсінік береді де, жарық көрген уақытын «1916-

шы жыл» дейді [9, 123-б.]. Өлеңнің мәтіні Ө.Әбдиманұлының зерттеуінде

қарастырылмайды. Негізінен, бұл өлең атынан көрініп тұрғандай га-

зет бетінде 1915-ші, яғни «Қоян жылы» жарияланған. Газет қағазы өте

көнеріп, ескіргендіктен кейбір жолдар өше бастаған, асты сызылған

жол дұрыс оқылмады. Өлеңнің мәтіні 1989, 1993-ші жылдары БАҚ-та

жарияланған мақалаларда қамтылмаған. 2006-шы жылғы жинақтың

5-томына тұңғыш рет енді [13, 176-б.].

Қойан

Мұз төсеп, қармен басып, құбан қып тұр,

«Қабанды қоймен өтсе имену жоқ,

Бір жайып жүрегіңді қойам» деп тұр.

Ала көз қимасыңа жетіп алып,

«Малды алып, адамыңды ашықтырып,

Қырамын бәріңді де жойам!» деп тұр.

Ал, Алаш, білге салып, бермен жібер!

Ол қай бір-біріңе неге тобам» деп тұр.

«Әй мұжық, сіз де мына біл!» деп отыр,

«Сөзімді құлағыңа ал!» деп отыр.

«Қорқытып қазақтардан көп қолқа алғыш,

Атақты мен ақ қойан жыл», деп отыр.

Мұжықтар: «Мынау астық, анау пішен!

Солардан өнгендей сен кім?» деп отыр.

«...» да адам қор нар аң ба әйді?» деп,

Кемсініп, келемеж ғып, ендеп отыр.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 223

Қай қазақ нақ осындай балуан боп,

Қойанға қарсылық қып үндеп отыр.

[27, Қ., №163, 1915].

Туған тілім. Бұл 1916-шы жылы қазақ елінің жазу тілі таласқа түскен

тұста, қазақ тілін қорғап, қарсылық ретінде жазылған өлең. Сол жылы

«Қазақ» газетінің қаңтар айының 31-і күнгі 167-ші санына «Байқаушы»

деген бүркеншік есіммен жарияланған [28]. Дәл осы уақытта зама-

на ауанымен «барлық түркі тектес халықтар иен далаға кеңінен тарап,

өріс алған татар тілін, жазуын қабылдасын» деген өктем қысымға қазақ

оқығандарынан бірінші болып Ахмет Байтұрсынұлы қарсы шыққандығы

жөнінде жазылған замандастарының мақалалары баршылық [23, 29, 30].

Жеті шумақтан тұратын бұл өлеңнің алты жолы, яғни, бірінші шумағы

мен соңғы шумақтың алдыңғы екі қатары лингвист-ғалым Т.Шонанұлының

мақаласында «Родной язык» деген атаумен:

«Богат и гибок мой родной язык,

Звуки образуют чудный букет слов.

Ты быстр, обгоняешь бегунов,

Ты несешь нам культуру.

...Тебя ничем не заставить отатариться,

Тебя не заставить валяться в передней» -

деп, өзге ұлт өкілдеріне түсінікті болуы үшін орыс тіліне арнайы аудары-

лып таратылып, талданған болатын [24, 45-б.]. Т.Шонанұлының мақаласы

1999-шы жылы «Ұлттық рухтың ұлы тіні» атты ғылыми мақалалар

жинағында тұңғыш рет жарияланды [24, Б. 39-52].

Әдебиетші Б.Байғалиев жариялаған 1989-шы жылғы нұсқаны

түпнұсқамен салыстырғанымызда кейбір сөздердің өзгергені анықталды.

Мәселен, 5-ші шумақтағы екінші жол «Құрттай деп жыр дегбені күлетінді»

6-шы шумақтың төртінші жолында қайталанады. Соңғы шумақтағы үш рет

айтылатын «десең» сөзі «деме» болып өзгеріске түскен. 1993-ші жылы

ахметтанушы Ө.Әбдиманов «Туған тілім» атты өлең туралы ой-танымын

былайша таратады: «...саналы ғұмырында тіл тазалығы жолында күрескен

Ахаң, қазақ тілінің өзгелермен араласып, шұбарланып кетпеуін қатты

қадағалағаны белгілі...» - дейді де, автор зерттеуінде жеті шумақты өлеңнің

4 шумағына ғана тоқталып, Ахмет «кені бай, кемелі мол туған тілін жыр-

лайды және тіл ұстартудағы тіл үйретудің бағытын айқындап береді» деп

жазады [9, 124-б.]. Зерттеуде қарастырылған өлең үзіндісі төмендегідей:

224 Райхан Имаханбетова

«...Қонып тұр ордаң міне, жаңа жұртқа,

Салып тұр ұлың «Қазақ» көзін сыртқа.

Жау болсаң, жақындама, аулақ жүр деп,

Ел болсаң, есігім бос, ен деп ұлтқа.

Балықтай жүзіп адам, құс боп ұшқан,

Түндігің ашулы тұр күн батыстан.

Ғылым мен кереметін кейін тапқан,

Нұр кірер білім-өнер мол жақ тұстан».

[9, 124- б.].

Осы өлең жолдары туралы зерттеуші: «...батыстық өркениеттен

үйренуді, солар салған ғылым-білімді игеруді көздегені аңғарылады» де-

ген тұжырым жасайды [9, 124-б.]. Шумақтағы асты сызылған жолдар

түпнұсқадағы өлең мәтінімен сәйкес келмейді.

«...Кемсініп кең ордамды адасқандар,

Тіліме жау боп найза қадаспаңдар.

Бір айттым, екі айттым, бұл – үшінші,

Кемсініп кең ордамды адасқандар,

Мен болман болдырамын «татар» десең,

Мен сыйман «бір бөлмеңде» жатар десең.

Өтпеймін тамағыңнан жұтам деме,

Жолым бір, қолым міне, «қатар» десең.

«Міне, осы өлеңде сол бір өзіндік бағытынан айнымаған Ахаңды тағы

да танимыз» деп қорытады сөзін Ө.Әбдиманов.

Өлең 2003-ші жылғы ғалымның бес томдық шығармалар жинағының

3-томына беташар ретінде ұсынылса, 5-томында тағы жарияланым көрді

[11, 5-б.; 12, 177-б.].

Туған тілім

Кенің бай, келімің мол, туған тілім!

Дыбыстың теріп сөз ғып, буған гүлін.

Қайырған қайдағыны жүйрік ең сен,

Мен тосып құтыла алмас қусам білім.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 225

Қонып тұр, ордаң міне, жаңа жұртқа,

Салып тұр ұлың «қазақ» көзін сыртқа.

Жау болсаң, жақындама, аулақ жүр деп,

Ел болсаң, есігім бос, ен деп ұлтқа.

Балықтай жүзіп адам, құстай ұшқан,

Түндігің ашулы тұр күн-батыстан.

Ғылым мен кереметтің кенін тапқан,

Нұр кірер білім, өнер мол жақ тұстан.

Кірлетпей келген сақтап анам бұрын,

Ордаңды шала қоймас енді құрым.

Алыстан әлде қандай жат көргенсіп,

Кіргендер тамсанатын танып сырын.

Біреулер мұнараға «мінетін-ді»,

Құрындай деп жыр дегбеге күлетін-ді.

Биіктен төмен түсіп қарағанда,

Көзінің жаңылғанын білетін-ді.

Кемсініп көбің ордамды адасқандар!

Тіліме жау боп найза қадасқандар!

Бір айттым, екінші айтам, бұл үшінші,

Жорта бер, жолың алыс, адассаңдар.

Мен болман болдырамын «татар» десең,

Мен жатпан «бір бөлмеңде» жатар десең!

Өтпеймін тамағыңнан «жұтам» десең,

Жолым бір, қолым міне, «қатар» десең!».

[28, Қ., № 167, 1916].

* * *

қаңтардың 31-і күнгі 167-ші санында «Туған тілім» өлеңімен бір уақытта

басылым көрген [28]. Өлең татар тілінде шығатын «Уақыт» газетінде

басылған қазақ тілінде газет шығару ісіне қарсы жазылған мақалаға жауап

ретінде жазылған. Мақала авторсыз «тілшілерден» деген айдармен жа-

рияланады.

226 Райхан Имаханбетова

Осы мақала мен «Туған тілім» туралы 1999-шы жылғы Ахаңның

125 жылдық мерейтойына орай шығарылған ғылыми жинақта:

«…Т.Шонанов мақаласында аталған «Шекiспей, бекiспейдi», «Туған

тiлiм» сияқты шығармалары әлi қолда жоқ» деп, редакция тарапынан

мәселе көтеріледі [24, 5-б.]. Бірақ, бір жыл бұрын 1998-ші жылғы «Қазақ»

газеті атты жинаққа бұл мақала тұтас берiлсе, ал «Туған тілім» өлеңінің

Байқаушы бүркеншік есімімен жарық көргені айтылады. Өлеңнің БАҚ-та

1989-шы жылы оқырман назарына ұсынылғанын жоғарыда айтқанбыз.

Мақала 5-ші томға енді [13, Б. 178-181]. Жинақтың таралу тиражы са-

наулы болғандықтан, мақаланы тағы да жариялағанды жөн көрдік. Мәтін

тілінде сол кездегі емлелік ереже сақталды. Емле ережесіне бағынудағы

мақсат – Ахаңның төте жазуындағы әліпбидің астарын ұғынуға бір табан

жақындау. Қазақ тілінің ұлттық ерекшелігін, дыбысталу табиғатын тануға

қадам жасағандық деп түсінгендеріңіз жөн.

Шекіспей, бекіспейді

«Қазақтың» 162-ші нөмірінде басылған «Медресе Ғалиа» шәкірттерінің

қаты туралы әріптестеріміз «Уақыт» газетасының бетінде түрлі

сөздер айтып өтті. Бұл сыйақты сөздер газета жүзінде болғанымен, ауыз

айтылуы «Қазақ» газетасы шыққаннан бері бар еді. Енді ғана газета

жүзінде шығып отыр. «Бүйректен сирақ шығарған» сыйақты – татардан

бөлек өз алдарына әдебиет түзейін деп жүрсіңдер деп, газета шыққаннан

бері ноғай бауырларымыздың «білімдімін» дегендерінің көбі-ақ айтып

келеді. Ана жылы Упаға бардым. Онда да осы сөз алдымнан шықты. Был-

тыр Садри әпенде Мақсұдовты көрдім.

Ол да көргеннен сөзін осыдан бастады. «Уақыт» бетінде болған ереуіл

сөздер, бұ да сонан шығып отыр. Әйтпесе, қазақ баласын қазақша оқыту

керек деген сөзден дау шықпасқа тиіс еді.

Олай дейтінім «Қазақ» балаларын бастауыш мектепте ана тілінде

оқыту керек деген сөз «Қазақ» бетінде сөйленіп отырғаны жалғыз бұл

емес еді, ауылнай ышколдар туралы да талай айтылып еді. Әуелі, қазақша

оқу деген сөз «Қазақ» газетасының бетінде шығып отырғанда даулы бо-

латын орны жоқ. «Қазақ» қазақша шығып отырып, қазақша оқу керек

десе, ол онша қалыптан тысқары сорақы көрінерлік нәрсе емес еді. Екінші,

басқа газеталар жүзінде бола қалса да, дау шығаратын орны тағы жоқ еді.

Өйткені, бастауыш мектепте балалар ана тілінде оқуы тиістілігі, миссио-

нерлер болмаса, басқалар таласпайтын ақиқат еді. Үшінші, шәкірттердің

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 227

қаты татар мұғалімдеріне емес, қазақ мұғалімдеріне жазылған қат еді. Олай

болса, ноғай бауырларымыздың шиқанының аузын жұлып алғандай онда

еш нәрсе жоқ еді. Төртінші, татар мұғалімдері туралы айтыла қойғанда да

ана тілінде оқудың артықшылғы мұғалімдер үшін неге құрбан етілмейді

деп өкпелеуге орын жоқ еді. Өйткені, қалық мұғалімдер үшін қалық бо-

лып отырған жоқ, мұғалімдер қалық үшін мұғалім болып отыр еді. Даудың

асыл түбі шәкірттердің қатында емес, қазақша газета һәм кітаптар шығып

отырғанында. Қазақша кітаптар һәм газета шықпаса, шәкірттер балалар-

ды қазақша оқыту керек деп та айтпас еді. Сөз түбі бізге тірелетін болған

соң, қазақша газета һәм кітаптар шығарып отырған біз сөйлеп, газета һәм

кітаптардың неге қазақша шығарып отырғанымызды байандап, даудың

түбін арылтпасқа болмады. Мұнан былай да сәл нәрседен осындай ереуіл

сөздер шыға бермес үшін, анықтап ашып, біржолата кесіп айтпасқа бо-

латын емес. Қазақша газета һәм кітаптар шығарғанымызға, қазақша

оқығанымызға өкпелейтіндер біржолата өкпелеп күдерлерін үзер, өйтпесе

қазақ үшін татарша газета һәм кітаптар шығару амалын тауып берер, бол-

маса, қақтықпа сөздерін қойар.

Біздің ойымызша, неге қазақша газета һәм кітаптар шығарасыңдар деп

өкпелеу, қазаққа неге газета һәм кітаптар таратасыңдар деп өкпелеумен

бірдей. Қазаққа газета һәм кітап қажет емес деу керек, қажет болса, ол

газета мен кітаптар қазақ тілінде шықпайынша шарасы жоқ. Басқа тілде

шыққан газета һәм кітаптар қалық ықыласын түсіре алмайды. Қалық

ықыласы түспеген газета һәм кітаптар қалыққа тарап, оқылмайды. Қалыққа

таралмаған газета һәм кітаптар пайда болады деп айта алмаймыз. Егерде

осы шығарып отырған газетамыз татар тілінде шықса, Түркістанда шығып

тоқтаған газеталардың айағын құшар еді. Бұл – бір.

Екінші, қазақша газета һәм кітаптар шығарып отырған біздер, татар-

ша газета шығарамыз десек те, шығара алмаймыз. Олай болған соң қазақ

қалқы татарша газета һәм кітап шығаратын болса туын көтеруге керек

болады. Татар бауырларымыздың қазақ үшін татарша газета шығаратын

көңілі болса, мезгіл жеткілікті еді. Татар үшін талай газеталар шығып жат-

ты, бірақ қазақ үшін шыққан газета да көре алмадық. Қазақ мәселелері

үшін газеталарымыздың бір бұрышын бер деп, сұраған қазақтарға да қазақ

мәселелері оқушыларымыздың керекті мәселе болмаған соң, керексіз

сөзбен газетаның бетін алдырсақ, оқушыларымызға жәбір болады деп, оны

да қабыл етпеген. Қабыл етпеулері газетаның бір бұрышын қимағандық

емес, газета мәселесі сыймағандықтан. Қазақ үшін өз алдына газета аш-

паса, татар газеталарының бір бұрышына сыймайды. Газеталарының

бұрышын бер деп сұраушылардың сұраулары білместік, біздің қазақша

228 Райхан Имаханбетова

газета шығаруымыз қыйсық болып, әлде болса, татар бауырларымыздың

қазақша-татарша газета шығарамыз десе біз тоқталдық.

Біздің қазақша газета шығаруымызды «бүйректен сирақ шығару»

деу де жетіспегендік, қазақ пен татар тілі бүйректей бірігіп тұрғанда,

біз келіп газетаны қазақша шығара бастасақ, сонда айтылса, дұрыс бо-

лар еді. Бүйректей болып жігі біріккен қазақ пен татарда тіл жоқ. Бұған

дейін бірікпеген тіл жігі, мұнан былай да екі қалық тең жасап отырса,

бірікпейді. Тең жасамай бір жағы кем жасаса, келесі артық жағынан

аударылмақшы, Мақсат қазақ тілін татарша аудару болса, татарлар қазақ

жұртының қатар жасамасына тырысу керек. Оны істемей, қатар жасауын

тілесе, тіл жігі осы күйінде кете бермекші. Өйткені, қазір жұрттың

бәрі тырмысып, ілгері ұмтылып жатыр. Бұл күнде айанбай жатып қалған

жұрт, кетіп бара жатқан жұрттардың айағының астанда қалмақ. Қазақ

қалқы болып жасаймын десе, ілгері ұмтылып талпынатын кезі осы.

Жайғасып жататын бұрынғы кеңшілік заман жоқ. Басқа жұрттың екпіні

жатқызып қоймайды. Газета һәм кітаптар қалық ойанып ілгері ұмтылуына

себепші зат болса, олардың да шығатын кезі осы шақ. Сондай заманда

«шай алмасақ қант та жоқ» деп отырған осы күнгі саудагерлер сыйақты.

Татарша болмаса, газета да, кітап та жоқ деп татар тілін білмейміз деп

қамалып, біз отырсақ, татар үшін ол жағымды болса болар, бірақ қазақ

үшін қалай болады? Құрбандық тым зор болмас па?!

Қазақтың татар болуын тілеушілер ертерек ойанарға, ертерек ойларға

керек еді. Көбінесе қазақтың елтірі, сең-сең, 5-10 тиын садақасын жыйыуды

мақсұт көрген «азғындарыңды жібермей, медресе, мектеп ашып,

қазақты татарластыру жолында еңбек етерлік идейа иесі «адамдарыңды»

қазақ ішіне жіберіп іс қылу керек еді. Сонда қазақтар бүгінге дейін не

татар тіліне ауып болар еді, йа татар әдебиетін түсінерлік адамдары көп

болып, қазақша газета шығарудың қажеті болмас еді. Сонда һәм қазақ

көзін ашқан біз деп зілденулерің де орындырақ болар еді. Ондай еңбек

сіңірмей, қазақты адам қылған біз едік деген сөз байағы «ноғай мен қазақ

айтысқан» өлеңдегі сөздерге ұқсайды. Біреуді адамдыққа жеткізу әуелі,

өзінде адамдық боларға керек. «Қазақтың» татар матбұғатына еркелерлік

қақы жоқ, тиісін айтуға қақылы. Біздіңше баласы ғана ата-анасына

еркелейді. «Қазақты» тудырған татар емес, татар тәрбиесінде өскен жұрт

та емес, татар әдебиетінен үлгі алған адамдар да емес. Сондай болған соң

«еркелеу» деген сөздің қанша орынды-орынсыз айтылғанын айыру қиын

да емес.

Қысқасы, басқалар қалай ойласа, олай ойласын. Қалай сөйлесе, олай

сөйлесін. Татар тілін қабыл етпесең, саған газета да, кітап та жоқ деп

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 229

қазақты бір жарға қамай алмаймыз. Олай саудаласуға уақыт тар. Ба-

рымызды «ал» деп алдына салып, жалынып, тезірек алғанына Алла

разы болсын айтып, тапқанымызды бере беру. Біздің бұлай істеуіміз

басқалардан бөліну үшін емес, амалсыз «барымен базарлау». Мұны

басқаша түсінетіндер болса, татар тілінде қазаққа газета һәм кітаптар

шығарып, қазақ ішіне таратып, міне деп, бізге жол көрсетсін. Әйтпесе,

арзан пәлсапа алысқа апара алмас.

Біздің әуелден-ақ айтып келе жатқанымыз, қатар жүріп, аптықпай екі

жұрттың да тең жасап, көркейіуіне қолдан келгенін істеу. Татар балала-

рын татарша оқытқанына қазақ іші тарылмай, қазақ балаларын қазақша

оқытқанына татар іші тарылмай, көңіліміз кең болып, жасауымыз тең бол-

са, бетіміз де жөн болар. Оны азсынсаңыздар өздерің білесіңдер. Қайырлы

сапар болсын дейміз!

1916 жыл.

* * *

Қалам қайраткерлері жайынан. Бұл мақала 1922-ші жылдың шілде

көрген [31]. Мақала авторы сол тұстағы сауатты, көзі ашық «қазақ

оқымыстылары» деп танылған қазақ қаламгерлерінің әлеуметтік ортадағы

атқаратын рөлі мен оның хал-ахуалына талдау жасайды. Қаламгерлер

қауымының қайдан шыққаны, қалай шыққаны, келешекте ұлт жұмысы үшін

не істеу керектігін саралайды. Бұл мақаланы әдебиетші-ғалым, профессор

Тұрсынбек Кәкішев «Егемен Қазақстан» республикалық газеттің 2000-ші

жылы 5-ші ақпандағы кезекті нөміріне бүгінгі қазақ әрпіне түсіріп, тұңғыш

рет оқырман назарына ұсынған болатын. Араға жыл салып мақала 2001-

ші жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі, Орталық ғылыми кітапхана

тарапынан дайындалған «Ұлы тұлғалар» атты ғылыми-библиографиялық

сериясымен жарық көрген «Ұлттың ұлы ұстазы» (халқымыздың көрнекті

қоғам қайраткері, ғалым, ағартушы Ахмет Байтұрсыновқа арналады) де-

ген жинаққа алаштанушы ғалым Т.Кәкішевтің дайындауымен енді [32,

Б. 75-80]. Бір өкініштісі, жинақтың таратылу тиражы – 200 дана. Сол

себепті мақаланы қайтара жариялауды жөн көрдік.

А.Байтұрсынұлының бұл мақаласы қазақ ішінде алалық туған сәтте

басына бәле болып жабысады. Қаламгер деген кім, қайдан шықты деген

сауалға берген жауабы: «1).Қазақ қалам қайраткерлері орыстың қорлық

көрген, таяқ жеген, орыстың табанында езілген жұрттан туған. 2).Қазақ

қалам қайраткерлері қазақ басына қиын-қыстау зар заман түсіп, үстін

230 Райхан Имаханбетова

торлап, қайғы бұлты қаптаған шақта шыққан» дегені үшін өз ішімізден

шыққан шолақ белсенділер «орысқа қарсы шыққан» ұлтшыл деп байбалам

салды, ақыры Ахметтің түбіне жетті, өздері де сол шыңырауға құлады...

Осы тарихи маңызы зор мақаланы сол уақыт талабы мен бүгінгі күннің

талабы үдесін қаншалықты айырмашылығы барын, жалпы қаламгердің

қарымы қайда жұмсалуы қажеттігі жөнінде өзінің ой-сараптауын

әдебиеттанушы-ғалым Д.Қамзабекұлы Байтұрсыновша байыптап, газет

бетінде бүгінгі қаламгерлердің абыройлы міндетін межелейді. Талдау

мақаласының тақырыбын Ақаң айтқан айшықпен әрлеп, яғни «Қазақ

қаламгері бұралқы ит емес» деген тіркеспен талайлардың тат басқан

санасын қозғау үшін, бүгінгі жаңа қоғамдағы тіл, діл, жалпы руханият

мәселелерінің тәуелсіздік талабы деңгейінен көрінбей жатқаны қалай?

деген сауалға өзі жауап берген зерттеуші Ахаңша зерделеуді бүгінгі қазақ

зиялыларының арына жүктейді [33].

Мақала ішінде өзге тілден енген сөздердің қазақы дыбысталу-

ын мәселен, «сиез» – съезд, «иіуін» – июнь (маусым), «өктәбір» –

октябрь (қазан), «иінтернатсійанал» – интернационал (бейбауырмал),

«кәммүнійст» – коммунист, «иінтернатсійаналист» – интернациона-

лист, «декірет» – декрет, «мілійөн» – миллион» сынды тіркестер сол

қалпында сақталды. Бұл сөздер 2000-шы жылғы жарияланымында бүгінгі

әріпке түсіру барысында қазіргі қолданыстағы қазақ тілі емле ережесі

негізінде түзетілген екен. Сонымен қатар, «сиақты – сияқты, тайақ – таяқ,

йағни – яғни, йа – я, қойар – қояр, қойыу – қою, жыйыуға – жиюға, айа-

мау – аямау» деген сөздердің де жазылу ережесі сол қалпымен берілді.

Мақсат – Байтұрсынұлы әліпбиіндегі қазақы дыбыстық ерекшеліктерді

жаңғырта отырып, бүгінгі өзге тілден қисапсыз енген халықаралық тер-

миндермен шұбарланған қойыртпақ тілімізге ескерту жасау. Халықаралық

қатынас тілі дәрежесіне жеткен ағылшын, латын, орыс харіптерінің таса-

сында жүріп тұншығып, булыға бермей, өзіңнің үніңдегі сөзіңді шығар!

Қазақ үні, қазақ сөзі қазаққа ғана керек. Ендеше есімізді жиып, «сөзімізді

түзейік» дегенді бүгінгі ұрпаққа Ахаңша айту.

Қалам қайраткерлері жайынан

Орынборға шақырған қазақ қайраткерлерінің сиезі адам аз келгендіктен

сиез есебінде болмай, кішкентай ғана кеңес түрінде болып өткені озған

нөмірлерінде жазылды. Орынборда отырғандар, о жақ, бұ жақтан кез кел-

гендер болмаса, сиезге атын атап шақырған адамдар келмеді.

Келмеу себептерін түрлі жоруға болады.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 231

Келмеулеріне бір жағынан жол қаражатына қаржы жоқтығы себеп

болған шығар; екінші жағынан Жүсіпбек жолдас сиақты керексіз сиез

деушілік те себеп болған шығар; үшінші жағынан, қазақ қайраткерлерінің

Орынбор қаласынан қараңғы үйден жаман қашатындығы да себеп болған

шығар; төртінші жағынан, өзгеріс уақытында қайрат жолы өзгеріп, қарқын

беті қайтқаны себеп болған шығар. Бұл көп «шығардың» ішінде көбінен

себеп болатыны екі «шығар».

Сиезге келуге ынталы адамдар болса қаржы да табылады, керексіз сиез

деп айтпайды. Мұның бұлай болуы келуге ынталы адамдар болмағандықтан,

Орынборды көруге табиғаты шаппағандықтан болып отырған қал. Бұрын

Орынбор қазақтың пікір құбылысындай болған заманда, сиез түгілі жай-

да Орынборға келіп, бас қосып, қазақтың қамын ойласып, қайғысына дауа

қарастырып қайтатын ел азаматтары енді еріншектік етіп келмей отыр

деуге болмайды. Мұның мәнісін әрірек, тереңіректен іздеу керек.

Қазақ қалам қайраткерлері қайдан туған, қашан шыққан деп сұрау

қойылса, жауап қиын емес.

1).Қазақ қалам қайраткерлері орыстың қорлық көрген, тайақ жеген,

орыстың табанында езілген жұрттан туған.

2).Қазақ қалам қайраткерлері қазақ басына қиын-қыстау зар заман

түсіп, үстін торлап, қайғы бұлты қаптаған шақта шыққан.

Құл болған халықтан туып, құлдықтың қорлық, зорлығын көріп оты-

рып, қазақ қалам қайраткерлері қаламын ұлтының ауырын жеңілту, ауы-

рын азайту жолына жұмсамасқа мүмкін емес; кемшілік көрген жұрттан

туып, кемшіліктен құтқаруды мақсат етіп, ылғи сол жолда жұмыс қылған

қазақ қалам қайраткерлері жұртшыл, ұлтшыл, йағни, халқына жаны аши-

тын, халқының жаны ауырғанда жаны бірге күйзелетін, бауырмал болмасқа

тағы мүмкін емес. Олай болмаған болмаса, онда табиғат заңының тысқары,

адамнан шошқа, шошқадан күшік туған сықылды болып шығады.

Қазақ баласы ұлтым, жұртым, бауырым деп үйреніп қалған қазақтың

бауырмал қалам қайраткерлері өктәбір өзгерісі болғанда бірден

иінтернатсійанал (бейбауырмал) болып өзгере алмады, өзгелердей

«алымсақтан бері» кәммүнійст, иінтернатсійаналист едім деп айтуға

аузы бармады. Сондықтан бейбауырмалдық жолға қызмет қылып,

басшылық қыла алмады. Бауырмалдық жолында қаламмен қайрат етуін

бейбауырмалдық жолындағы үкімет қош көрмейтін болды. Сөйтіп, қазақ

қалам қайраткердерінің халінде дағдарыс болып, өзгерістен бұрынғы

қарқындары қайтып, тартыңқырап қалды. Сол қайтқан қарқын әлі

күнге қайта келіп жеткен жоқ. Бұрынғы қалам қайраткерлерінің бәрі де

өзгерістен кейін қалам қайратына әлі белсеніп онша кіріскен жоқ.

232 Райхан Имаханбетова

Бұл айтылған себептің үстіне жамалған екінші себеп болды. Ол

Қазақстанға ұлық болған адамдардың лағу-төңкеріс болса істің бәрін

өзінен өзі істеліп, өзінен өзі өзгеріп кететіндей көруі. Қалыпты өзгертетін

адамның ісі, йағни, жұмсайтын күші, қайраты, ісі, білімі екендігін ойла-

мады. Төңкеріс болды, патша үкіметінің орнына саует үкіметі орнықты:

қазақты билеген, патшаның оң қолы болып кәммүнійстер қазақты билейтін

болды. Елдің төбесі өзгерді, төресі өзгерді. Онан былайғысын өзгертуге

көп күш, көп іс, түрлі еңбек, қайрат керек, йағни, істей білетін түрлі адам-

дар керек.

Қазақтың оқығаны аз, оның ішінде халық ісіне қатысып, жұрт үшін

жұмыс қылғандар өте аз. Бірақ, аз да болса, қазақта қызмет қылып ысылған,

төселген адамдар, қазақтың ісіне қатыспақ түгіл қарасын көрмеген,

атын есітпеген жат жұрттың адамдарынан гөрі, қазаққа көбірек пайда

келтіретіні шексіз.

Ескі үкімет тұсында, қазақтың басына қаптаған қара бұлттай қалың

пәле торлаған заманда, жұрт үшін, ұлт үшін қызмет қылған, қиналған

адамдарға «жұртшыл», «ұлтшыл» деген таңба басылып, олар қораға жо-

латпайтын қотыр мал сықылды шетке шығарылып, әлеумет жұмысынан

аулақ ұсталды. Қазаққа жаны ашып, қазақ сөзін сөйлеген адам болса, оны

ұлтшыл деп әдепсіздік еткен сиырдай қылатын болды.

Төбелеске шығатын адам сиақты, төсін ұрып, тұлданып «Жасасын

бейбауырмалдық!» деген қазақ болса, қошемет айтып, қол шапалақтап,

төбесіне көтеретін болды. Қазақтың көрген қорлығын, зорлығын айтатын

адам болса, ауызға қағып сөйлетпейтін болды. Қазақ өзгеріс үшін құрбан

болса, несі құрайды деуші болса, арқаға қағып, дұрыс пікір осы дейді.

Солай болып тұрғанда қазақтың жұртшыл, ұлтшыл, бауырмал қалам

қайраткерлері қалайша белсеніп, қалам қайратына кіріспек? Қалайша

қаламды қолға алуға көңілі шауып, ықыласы түспек?

Қалам қайраткері – жолын тастап, көрінген жолаушыға ере беретін

бұралқы ит емес. Бауырмал болып қалған қазақ қалам қайраткерлері,

йа бойаумен түсін өзгертіп, йа түленмен түгін өзгертіп бейбауырмал

болмаса, нақ ішін өзгертіп бейбауырмал бола алмайды. Жалғыз қалам

қайраткерлері емес қазаққа жаны ашитын, басқа азаматтар да қазақтың

басқалардан көрген кемшілігін айтпай тұра алмайды. Оны айтып отырса,

бауырмал деген сөзден құтыла алмайды. Солай болған соң, иа бауырмал

деген сөзден қашып, бейбауырмал үкіметтің ыңғайымен болып, қазақты

басқалар пісіріп жесін, шикі жесін үндемей қарап отыру керек: не бауыр-

мал деген сөзді басқалар ауыр мағынада айтса да, қазақ азаматтары ауыр-

ламай, қазақтың сөзін қаймықпай сөйлеуі керек. Енді осыған жеттік.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 233

Қазақ деп ауызға алмай, не болса о болсын, қараға қостық, не көрсе

көппен бірге көрер деп отыруға болар еді, егерде қазақ мәдениеті

қасындағы халықтармен бірдей болса. Қазақ қасындағы халықтар: орыс,

неміс, ноғай, жәуіт, ғайрилар.

Бұлардың бәрінің де мәдениеті қазақ мәдениетінен жоғары. Мәдениеті

жоғары халық – мәдениеті төмен халықты аз-көбіне қарамай жем қылатыны

айдай анық, күндей жарық ақиқат. 200 мілійөн (бұдан әрі – миллион) үнді

халқын 50 миллион ағылшын жем қылып отырғаны, 500 миллион Қытайды

өзінен он есе аз жұрттар әжуалап отырғаны – адам баласының теңдігі –

кемдігі мәдениетіне қарай екендігін сыпаттайды.

Қазақ мәдениеті жәуіт, неміс, орыс, қатта ноғай мәдениетіндей бол-

са да, «қазақ» «қазақ» деп айыра сөйлеп, ауыз ауыртып, әуре болмай-

ақ, көппен бірдей көрер деп қойар едік. Қазақ айрықша сөз болатын қалі

айырықша болғандықтан.

Қазақ мәдениеті қасындағы жұрттардан кем екенін біле тұра, мәдениеті

зор халыққа жем екенін біле тұра, қазақты жемтік есебінде жей бер деп

қазақ азаматтары тастай ала ма? Оны қазақ азаматтары істей алмайды.

Олай болса, бауырмал десін, қазақшыл десін, ұлтшыл десін, оған құлақ

ауыртып

ауырламасқа керек.

Қазақ қасындағы жұрттардың қатарына жетіп теңелуіне керек ісімізді

қолға алып, қанаттамасақ, қазақ күнін қараң қылатын бейбауырмалдық

адам арасына жік салады, бауыр керек емес, «жасасын бейбауырмалдық!»

деп айқайлағанмен адам баласының арасындағы құр айқаймен жоғалатын

көрінбейді. Мәдениет жігін жоғалтпай өз жігін жоғалту оңай жұмыс емес.

Бұл айқайдың қолынан келмейтін іс екендігіне көз жетті.

Алдымен бауырмалдық жігін жоғалту керек деп адасқандар адаса

берсін, қазақ азаматтары мәдениет жігін жою жолындағы жұмысқа күшін,

ісін, сарп ету керек. Басқалармен мәдениеті теңеліп, жарыса, жармаса

күнелтуге қазақ жеткен күні, қазақты қасындағылар қыңсылатуын қойады,

қазақ азаматтарының қазақ үшін айырықша қайғыруы, қаны қызуы

жоғалады, бауырмалдық өзінен өзі жоғалады.

Мәдениет алға басуы тірнек ісі шеберленуімен, сана-саңылау

күшейуімен болады. Тірнек ісінен шыққан шеберлікті өнер дейміз, сана-

саңылау күшінен шыққан білімді ғылым дейміз. Бұл екеуі де іштен адаммен

бірге туатын нәрсе емес, үйренумен табылатын нәрсе. Үйрену дегеніміз

– оқу. Сөйтіп, мәдениет жүзінде халықтың алға басуы, алдағы жұрт пен

арттағы жұрт арасындағы мәдениет жігі жоғалуы оқуға келіп тіреледі.

Қазақта оқу ісі қалам қайраткерлеріне қарап тұрғаны, олар не істеуге

керектігі өткен нөмірлерде басылған сиезге арналған мәселелерде ай-

234 Райхан Имаханбетова

тылды. Мұнда айтайын дегеніміз: қалам қайраткерлерінің бас қосып

бақыршылығын сөйлесуі. Қалам қайраткерлерінің иіуін (июнь – И.Р.)

сиезіне «тополаң уақытындағы той» емес, топалаң келмеуіне амал

қарастырайық деген ой еді.

Сиез иіуінде болмады деп қойыу керек емес, иіуіннен басқа да ай-

лар, күндер көп, әлі де болса бас қосып сөйлесу, қалам қайраткерлерінің

ұйымын жасау керек. Жазушылармыз бытыранды болмай, ұйымдасып,

бірлесіп іс істесе, бәлкім істері берекелі, өнімді болар. Өзгеріс

болғанымен өзгермей тұрған қазақта қалып көп, қашаннан бері, қазақ

ішіне сіңіп, орнығып қалған қалыпты өзгерту оңды нәрсе емес. Бас

өзгерді, бастық өзгерді, төре өзгерді, басқасы әлі қарап тұр. Қазақ көрген

қорлық пен зорлық көбеймесе, кеміген жоқ. Жеуге жеңіл тұрғанды жеу

– табиғи іс. Тіске жұмсақ болған соң, қай уақытта да жеуге қазақ жеңіл

болып тұратыны мағлұм. Қазақты бұрын жегендер әлі жеп отыр, бұрын

зорлық қылғандары әлі де зорлық қылып отыр. Өзгеріс кімге жағымды,

кімге жағымсыз болып шыққаны көзі бар адамдар көрерлік, есі бар адам-

дар білерлік болды. Өзгерістің негізі тартыс, талас болған соң тіршілікке

қайым біткен қайраттыларға, күн көруге ептілерге, дүние жыйыуға

құмар адамдарға жағымды болғанымен, момындарға, ақ көңіл, анайы,

аңқауларға жағымсыз болғаны шексіз.

Ақкөңілділік, анайылық, аңқаулық табиғаттан да болады, тәрбиеден

де болады, йағни мәдениет жоғары-төмендігінен де болады. Көбінесе

мәдениеті төмен жұрт ақкөңіл, анайы, аңқау келеді. Сондықтан да мәдениет

жоғары жұртпен араласқан жерде алдауына, арбауына түсіп жем болады.

Қазақ жеріндегі халық көбіне қазақ пен орыс. Қазақ мәдениеті орыстан кем

болған соң жем болатыны шексіз. Ол жем болудан мәдениеті жетілгенше

құтылмайды. Қазақ жем болудан түбінде декірет қуатымен құтылмайды,

мәдениет қуатымен құтылады.

Үкімет тарапынан қазақтың кәзіргі күтетін көмегі – мәдениеті

жетілгенше басқалардың зорлығынан қорғау, мәдениеті көтерілуіне қолдан

келген жәрдемін айамау. Солай болған соң қазақ үкіметі құр декіретін

көбейтумен бола бермей, қазақтың мәдениетін күшейту жағына көз са-

лып, көбірек күшін жұмсау керек.

Мәдениет күшейеді өнер-білім күшімен, өнер-білім күшейеді оқумен.

Оқу ісі сабақтас әдебиетпен. Оқу әдебиетті күшейтеді, әдебиет оқуды

күшейтеді. Оқу мен әдебиет бірін-бірі қолдап, бірін-бірі көтермелеп, бірін-

бірін сүйрейді. Оқусыз әдебиеттің күні жоқ, әдебиетсіз оқудың күні жоқ,

қазақта оқу да, әдебиет те жаңа ғана көктеп көзге ілінген күйде тұр. Оның

өсіп, үлкейіп, гүлденуі үшін көп іс, көп күш керек. Сол көп істі қолынан

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 235

келгенше істейтін, сол көп күш шамасынан келгенше сарп ететін қазақ

қалам қайраткерлері.

Ол қалам қайраткерлері бұл күнде өз жұмысында емес, өзге жұмыста

жүр. Оларды өзге жұмыстан алып, өз жұмысына салу қазақ үкіметінің

міндеті: қалам қайраткерлерінің жұмысы – әдебиет, әдебиетсіз оқу

қуаттану жоқ, оқусыз мәдениет қуаттану жоқ, мәдениет қуаттанбай қазақ

қорлықтан, зорлықтан құтылу жоқ. Орыстан қазақтың көріп отырған

отаршылығы, омыраулығы қазақ мәдениеті орыс мәдениетінен төмен

болғандықтан. Азаттық асылы мәдениетте, мәдениет күшейуінің тетігі –

оқу мен әдебиетте.

1922 жыл.

* * *

Емле туралы. Ахмет Байтұрсынұлының бұл мақаласы 1929-шы жылы

кейінгі басылымдарында жарияланбағандықтан, кейіннен табылған

мұралар қатарындағы тың туындылардың бірі болып табылады. Мақала

2000-шы жылы ҚР БҒМ ҰҒА Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі

институтының ғылыми қызметкері О.Жұбаеваның дайындауымен осы

мекеменің «Тіл, әдебиет сериясы» хабаршысында алғаш рет бүгінгі

әріппен жарық көрді [34]. Келесі жылы «Ұлы тұлғалар» сериясымен

жарық көрген «Ұлттың ұлы ұстазы» атты ғылыми-библиографиялық

жинаққа енді [32, Б. 128-137]. Жинақтың таралымы «200» дана ғана

екендігіне жоғарыда тоқталғанбыз. Сондықтан мақала қаз-қалпында қайта

жарияланды.

Емле конференциясы қарсаңына

Емле туралы

(қысқартылып алынды)

Емле негізі 4 түрлі: 1).Таңба жүйелі (негізгі ынтымақ); 2).Тарих жүйелі

(негізгі дағды); 3).Туыс жүйелі (негізі тегіне қарай); 4).Дыбыс жүйелі

(негізі естілуіне қарай).

1. Таңба жүйелі емле – арғынға «дөңгелек» таңба алайық. Қыпшаққа

«жіп» таңба алайық деген сиақты немесе «бірге» мынадай: «1» белгі,

«екіге» мынадай «2» белгі алайық деген сиақты, не болмаса пәлен

236 Райхан Имаханбетова

дыбысқа пәлен белгі алайық деп дыбыс басына әріп арнаған сиақты, тілі

іліміне тіремей, тек ынтымақпен мына сөзді мынадай, ана сөзді анадай

етіп жазайық деумен жасалатын емле жүйесі, емленің бұл жүйесін алу-

алмау жағын сөз қылмай өтеміз, үйткені жоғарыда емлеміз қалай жасалса

да, негізгі тіл іліміне, тіл жүйесіне тіреліп отырып жасалуы тиіс дедік.

2. Тариқ жүйелі емле – байағы бір жасалған түрінде қолданып

дағдыланғандықтан, тіл өзгерсе де өзгерместен әдеттенген бойынша

қолданатын емле. Ондай емледе бір дыбыстың ортасындағы орта таңба

болуы мүмкін. Бір дыбыста жазуға бірнеше әріп жұмсалуы мүмкін немесе

тіпті дыбысы жоғалып кеткен әріптерді әлі күнге жоғалмастан сөз ішінде

жазылып жүруі мүмкін. Емлеміз бұл жүйені болу-болмауын тағы сөз

қылмай өтеміз, үйткені дағдыланған емлеше жазамыз десек, емле мәселесі

қозғалмас еді.

3. Туыс жүйелі емле – сөздің ауыздан шыққандай дыбыстарына

қарамай, тегіне қарап отырып жазатын емле. Мәселен, ауыздан шыққанда

«қорада бір қара ат тұр екен» деген «ат» деген сөздерді ауыздан

шығуынша «қарат», деп жазбай, «қара ат» деп жазады. Сол секілді

ауыздан шыққанда, «солай болсигеді» болып естілсе де, жазғанда «солай

болса игі еді» деп, «болса», «игі», «еді» деген сөздердің тегіне қарап жа-

зады. Бірақ осы күнгі емлемізше жазу бар болғандықтан, емленің бұл түрі

сөз болуға тиіс.

4. Дыбыс жүйелі емле – сөздерді ауыздан шыққан күйінше жазатын

емле. Сөздің ауыздан шығуынң өзі екі түрлі болады. Сөйлегенде сөздер

бір-біріне жалғаса айтылғанда ауыздан бір түрі болып шығады, әр сөзді

оңаша жеке алып айтқанда ауыздан екінші түрлі болып шығады. Оның мы-

салын айқын түрде «ақ», «көк» деген сөздердің айтылуынан көруге бо-

лады. Осы сөздерді оңаша жеке түрінде айтсақ, ауыздан айнымай шығады.

Сол араға «өгіз» деген сөзді жалғас айтсақ, әлгі сөздеріміздің айағы ай-

нып, екінші түрде естіледі (ақ өгіз – ағ өгіз, көк өгіз – көг өгіз).

Дыбыс жүйелі емленің сөйлегендегі ауыздан шығуынша жазу түрін

тілдік ілім-білім жүзінде қолданбаса, өнер-білім жүзінде еш жұртта

қолдану жоқ. Жеке айтқандағы ауыздан шығуынша жазу түрін біздің

қазақ қолданып келеді. Сондықтан емлемізді туыс жүйесіне қатысқан

жүйелеріне қарамай, көпшілігіне қарап, дыбыс жүйелі деп атап келдік.

Жаңа емлешілер емле үйренуге жеңіл болу үшін дыбыс жүйелі болу

тиіс дейді: керек орындарда ғана туыс жүйелі (сөз жүйелі) болсын дейді.

Бұрынғы емлеміз дыбыс жүйелі емес бе еді? Туыс жүйесін керексіз орын-

да кірістіруші ме едік? Бұрынғы емлемізде дыбыс жүйелі екендігін, туыс

жүйелі қандай керек орындарда кірісетіндігін жоғарыда айтып өттік.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 237

Олай болса, жаңа емлешілердің емле жобасының бұрынғыдан басқалығы

қай жерінде? Басқалығы мынадай: екі сөз, үш сөз жалғаса айтылғандағы

дыбыстарының естілуінше жазу тиіс дейді (бұрынғы емлемізде әр

сөз жеке айтылғандағы естілуінше жазылатын). Бұл бір. Екінші, үйлес

болғандықтан, бірінің орнына бірі алмасып айтылатын дыбыстардың тегі

тексерілмей ауыздан шығуына қарамай, тегіне қарап жазылатын. Мысал

үшін бұрынғы емлеше жазу мен жаңа жобаша жазылу арасындағы айыры-

мын бірнеше сөз алып көрсетіп өтейік. Алдыңғысы бұрынғыша, соңғысы

жаңаша жазылған сөздер болады: Тұрғанбай – Тұрғамбай, қонған – қоңған,

көнген – көңген, інге – іңге, бара алмайды – баралмайды, келе алмайды – ке-

лалмайды, келе алмай тұрмын – келеалмайтұрмын, бүрсі күні – бүрсігүні,

бұрнағы күні – бұрнағыгүні, жазды күні – жаздыгүні, тұссыз – тұссыз, бас-

сыз, басшы – башшы, ізші – ішші, қазса – қасса тағы сондайлар.

Мұнымен емле үйренуге оңай бола ма? Көз тануына, қол жүруіне жеңіл

бола ма? Басқа түріктерге түсініктірек болып жақында ма? – Жоқ. Олай

болса, бұрынғыдан мұның несі артық дей аламыз? Емлені бұрынғысынан

артық болғандай етіп өзгертуге мағана бар; бұрынғысынан төмен

болғандай етіп өзгертуге мағана да, мақсат та жоқ. Кілең туыс жүйелі бол-

сын дейтіндер де, кілең дыбыс жүйелі болсын дейтіндер де алдарында неге

барып қамалатындарына көз салмайды-ау деймін.

Кілең туыс жүйелі емле болсын дегенде, «балалы», «тұзлы», «атлы»,

«баланы», «тұзны», «атны» деп жазатын болмақ. Бұлай жазу қолайлы

болып табылар ма? Кілең дыбыс жүйелі болсын дегенде, «сөзшең» дегенді

«шөшшең» деп, «ізшілер», «ісшілер» деген сөздердің екеуін де бірдей

«ішшілер» деп, «кигізсе» дегенді «кигіссе» деп, «кигізше» дегенді

«кигішше» деп, «жазса» дегенді «жасса» деп, «қызса» дегенді «қысса»

деп, «сезсе» дегенді «сессе» деп жазатын болмақ. Бұлай жазу қолайлы

бола ала ма? Екі жүйені де аралас тұтыну керек деушілер; керегіне қарап,

екеуін де тұтыну керек дейді. Солай дейді де, мынау сөзді мынадай, анау

сөзді анадай етіп жазайық деп, сөз басына ереже жасайды. Сөз басына ере-

же жасайтын болсақ, ондай емле қолайлы, оңай емле болып табылар ма?

Одан басқа тағы бір байқалып тұрған нәрсе сөздерді қосып жазуға

құмарлық. Ол құмарлықтың ар жағы неге барып килігетініне тағы көз

салынбайды-ау деймін. Мәселен, «бара алмайды» дегенде «баралмай-

ды» деп жазу керек дейтіндер бар. Бұл қосылып айтылып тұрған сөздердің

біреуі көсемше, екіншісі етістік екен. Бұл екі түрлі етістіктің бірлесіп ай-

тылуы ылғи бір көсемше, бір көмекшіден болып отырмайды.

Онан көбірек болып бірлесетін орындары болады. Менің ойымша,

қопақардай етіп емле жүйесін өзгертеміз демей, бұрынғы емленің кеміс

238 Райхан Имаханбетова

жерлері болса, соларын ғана түзеу. Басқа түріктерге жазу тіліміз түсінікті

болу үшін мүмкіндігінше жанастыру жағына қарап икемдеу. Осы күнге

дейін тұтынып отырған емлеміздің кемшілігінің бәрін түзеп, жоғарыда

айтылған туыс жүйелі емленің де, дыбыс жүйелі емленің де түкпіріне

қамалмай өтетін екеуінің арасынан жол тауып беретін төменгі ұсыныс бо-

лады деймін.

1. Әрбір өз алдына түбірі бар сөз оңаша айтылғандағы естілуінше жа-

зылу.

2. Азған сөз азған күйіндегі естілуінше жазылу.

естілуінше жазылу.

4. Қосымшалар қосылатын сөздермен бірге жазылу.

5. Қосалқы сөз, қос сөз, қосар сөз, қосынды сөз бәрі де қосарлық (-)

белгімен жазылу.

6. Жалғаулықтар бөлек жазылу орындарынан басқа жағы жалғау

ережесінше болады.

7. Үйір айтылатын сын есім мен зат есім бөлек жазылу. Қосынды сөзге

айналғандары басқа қосында сөздерше қосарлықпен (-) жазылу. Сын

есімнің шырай күшейткіштері де қосарлықпен (-) жазылу.

8. Көсемше, көмекші етістіктер бөлек жазылу.

Мұның әрқайсысын бас-басына байандасақ мынау болады:

1. «Әрбір түбірлі сөз» дегенде мағана жағынан алмай, тұлға жағынан

алып, өз алдына түбірі бар сөзді айтып отырмын. Қазақ тілінде екі сөз, үш

сөз, төрт сөз қатта бес сөз бірлесіп, бір ұғым, бір мағаналы болып келуі

жиі ұшырайды. Мәселен: «кете берер», «кете берер ме?», «кете берер

ме екен?», «кете бере алар ма екен?», «кете бере алмай отырғанымды-

ау». Осыларды бірге айтылғанына қарай, бір мағана көрсетуіне қарай

біріктіріп, тұтастырып айтып, естілуінше тұтастырып жазу емлені

оңайлатпайды. Сондықтан әрқайсысын түбір-түбірімен айырып алып,

оңаша шығарып айтып, сондағы естілуінше жазамыз.

2. «Азған сөз» дегенде «үйтіп», «бүйтіп», «сүйтіп», «әйтседе»,

«әйтпесе», «бұрнағы», «бүрсі», «белбеу» деген сиақты сөздерді айта-

мын. Сөздің азып өзгеруі бар. Соңғысы – дыбысы айнып, бірде олай, бірде

бұлай айтылуынан болатын өзгеріс. Алдыңғысы – ондай емес, тұрлаулы

өзгеріс. Солай болған соң сол күйінде айнымай қалатын сөзді айтамыз.

3. «Үйлестікпен» дүдәмал естілетін дыбыстар деп б - п, т - д, ж - ш, з - с,

ш - з, ш - н сиақты айтылуында ұқсастық, үйлестік бар дыбыстар жанындағы

басқа дыбыстардың әсерімен күңгейленіп немесе өздері қатар келіп, бірін-

бірі күңгейлеп не болмаса біріне-бірі үйлес болған соң бірінің орнына

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 239

бірін алмастырып айтуы мүмкін болатын орындары қайсысы екені ашық

естілмейді. Сондай орындарда күңгейленбейтін айқын жерге келтіріп ай-

тып, сондағы естілуінше жазу. Мәселен: «Қасекең сау күндегі әнге басты»

дегенде «басты» деген жіктеу жалғауында «т» естіле ме, «д» естіле ме?

– Дүдәмал, ашық емес. Қасындағы «с» дыбысының әсерімен күңгейленіп,

анық естілмей тұр.

Күңгейлеп тұрған дыбыстар аулақ, басқа жерге қойып айтып көру

керек. Мәселен, «Қас-екең сау күндегі әнге салды» десек, қай дыбыс

екені анық естіледі. Сол сиақты септеу жалғаулары да көмескі естіліп,

дүдәмәлдік болады: Мәселен: бастың ба? – басдың ба?, басты ма? – басды

ма?, баста ма? – басда ма?, бастан ба? – басдан ба? Дүдәмал, анық емес.

Мұнда да әлгідей жалғауларды әсер етіп тұрған дыбыстан құтқару үшін

айағында әсер етпейтін дыбыс бар сөздерге жалғап қарау керек. Мәселен,

балдың, малдың, қардың, қаздың, балды, малды, қазды, қарды, балда, малда,

қарда, қазда, балдан, қардан, қаздан. Қай дыбыс екені мұнда анық естіліп

тұр. Бұлар үйлес дыбыстар, басқа дыбыстардың әсерімен күңгейленгенде

болатын дүдәмәлдік.

Енді үйлес дыбыстардың әсерімен күңгейленгенде болатын дүдәмәлдікті

мысалмен көрсетелік: «мылтық атты». Мұнда жіктеу жалғауы не бола-

тыны дүдәмал болып тұр: -ты ма? -ды ма? белгісіз, анық емес. «Қымыз

ашшы», «су кешше», «киім пішше», «құс ұшша», «құлын қашша»

айағына қосылып тұрған рай белгісі дүдәмал: ше ме? ша ма? са ма? Бұлар

үйлес дыбыстардың бірін-бірі күңгейлеуінің бір түрі. Бұлардың анығына

жету үшін алдыңғы айтылған әдіс істеледі. Мәселен, «мылтық алды» де-

сек, не жалғау екені ашылады. «Қымызға қанса», «су сепсе», «киім кисе»,

«құс қонса», «құлын қуса» дегенде рай белгісінің қандай екені анық ашы-

лады. Үйлес дыбыстардың бірін-бірі күңгейлегенде болатын дүдәмәлдіктің

екінші түрі бар. Олар мынау сиақтылар: «құрған тешше», «басқан ішше»,

«төккен тұсса», «тұздық тұссыз», «қазан ашшы», «нан кешші»,

«көссіз көбелектей», «ішшілер ізіне түсті», «ішшілер ісін тоқтатты»,

«башшылар баж басты», «башшылар алға түсті».

Сөздің бұл жалғауларында емес, негізіне әсер ету, негізін күңгейлеу

болғандықтан, сөздің негізін айқын шығарып, айтқандағы естілуінше

жазу. Үйлес болғандықтан, бірінің орнына бірі айтылу мүмкіндіктен бо-

латын дүдәмәлдік мынау сиақтылар: Қорғамбай – Қорғанбай, Арғымбай

– Арғынбай, Тасқымбай – Тасқынбай, қоңған – қонған, жаңған – жанған,

жоңған – жонған, көңген – көнген, өңген – өнген, міңген – мінген, сеңген – сен-

ген, күңге – күнге тағысын тағы сондай сөздер. Бұлардың қайсысы дұрыс?

Әрине, соңғылары дұрыс. Үйткені «қорғам», «арғым», «тасқым» деген

240 Райхан Имаханбетова

сөзден шықпағаны «қорған, арғын, тасқын» деген сөздерден шыққаны

көрініп тұр. Онан кейінгілеріне келсек, бұларда әсер етіп тұрған «ғ»

мен «г» дыбыстары. Олардың әсерінен құтылса болғаны, дүдәмәлдік

жоғалады Мәселен: «қоныс», «қондық», «жону», «жондым», «жа-

нып», «жанды», «көніп», «көнді», «өніс», «өнім», «мініп», «мініс»,

«сеніп», «сенім», «күнде» дегенде, дүдәмәлдік жоғалып, «ң» емес, «н»

екені анық көрініп тұр.

4. Қосымшалар дегеніміз – жұрнақтар мен жалғаулар. Олар бұрын да

солай бірге жазылатын.

5. Қосалқы сөздер (демеулер) білімпаздар сиезіне дейін қосарлық

белгімен жазылып жүрді. Білімпаздар сиезі бөлек жазылсын деді. Оқу

жағынан қолайсыздық ететін болған соң енді қосарлықпен (-) жазы-

луы қолайланып тұр. Қосарынан айтылатын қос сөз, қосар сөз – бұлар

бұрында қосарлық (-) белгімен жазылатын. Бұлар туралы өзгеріс жоқ.

Мәселен: құрт-құмырысқа, бақа-шайан, айақ-табақ, төсек-орын, бала-

шаға, келін-кепшек, қысылып-қымтынып, құрап-сұрап, артып-тартып,

ырғап-жырғап тағысын тағы сондай сөздер бұрында осылай қосарлық

(-) белгімен жазылатын.

Қосынды сөз бұрын «Тіл – құралда» қос сөздің біріне саналып,

жалқылаушы қос сөз деп атанып келіп еді. Былтырдан бері атын ықшамдау

үшін, балаларға үйреткенде жеңіл болу үшін қосынды деп атайтын болды.

Бұлар бір өңкей болса, қосыла жазылатын. Бір өңкей болмаса, араларынан

қосралық (-) белгі қойылып жазылатын. Мәселен: қолғап, жүк-айақ, төсек-

ағаш, тұс-киіз, тұстартпа, келі-саб, балтасап, қаламсаб, қазоты, Ақ-төбе,

Ақмола, Қызылжар, Атбасар тағысын тағы сондай сөздер. Енді бұлардың

бәрі де қосарлықпен (-) жазылады.

6. Жалғаулықтар бұрыннан бөлек жазылатын. Олардың жазылуы

жағы солай қалады. Мұндай қосымша ескерту есебінде айтылып отырған

бөлек жазылуынан басқасы жалғау ережесінше деген сөз. Олай айты-

лып отырғаны мынау: жалғаулықтардың кейбіреулері алдыңғы сөздің

айағындағы дыбыстың әсерінен жалғауларша айниды. Мәселен, «ме-

нен», «мен», «бенен», «бен» болып айтылғанда, бұлардың арасында

дүдәмәлдік жоқ. «Бенен», «бен» алдындағы дыбыстың әсерімен «пенен»,

«пен» сиақты болып естілгенде дү.дәмәлдік туады. Сондай жерде анығын

жалғаулардың дүдәмәлдігін ашатын жолмен алуымыз керек.

7. Үйір айтылатын айтылатын сөздер бұрыннан бөлек жазылатын.

Мәселен: бұл ат ала байтал, ақ нар, құла құнан, тоз шелек, жез құман,

күміс жүзік тағысын тағы сондай сөздер. Үйір сөзден қосындығы аайналған

сөздер туралы көрсетілген белгілі жол жоқ еді. Сондықтан бұлардың

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 241

әркім әр түрлі жазуы мүмкін еді. Енді бұларға да тәртіп жасау үшін ашық

айтылып отыр. Үйір сөздің қосындыға айналғаны да қосарлықпен жазыла-

ды дегенде төмендегі сөздердің төмендегіше жазылуы айтылып отыр: ақ-

сақал, ала-бота, сасық-қурай, май-шағыр, боз-жусан, боз-торғай, қара-құс,

көк-құтан, ақ-қу, ала-қарға, қара-қарға, торы-ала қаз тағысын тағылары

осылай қосарлық (-) белгімен жазылады.

Шырай күшейткіштері деп таңдаулы шырайдың басына сөздің өзінен

алып күшейту үшін қосатын буындар айтылып отыр.

Мәселен: қып-қызыл, сап-сары, үп-үлкен, ып-ықшам, ып-ыңғайлы,

біп-биік, сып-сида, шіп-шикі тағысын тағы сондайлар. Бұлар бұрын да

солай жазылатын, қосып жазып керек деушілер болғаннан мұндай сөз

болып отыр.

8. Көсемше, көмекші етістіктер бұрын бөлек жазылған. Онда өзгеріс

жоқ. Тек бірге жазу керек деушілер болғандықтан, айырықша сөз болып

отыр. Бұған қосымша түрде айтып ескертіп өтетін нәрселер мыналар:

1. Лепестен, лебізден шыққан сөздер шыққан лепес пен лебізіндегі

айтылған қалпынан айнымай жазылу. Лепестен шыққан сөздер деп

одағаймен бірлесе айтылған сөздерді айтамыз. Мәселен: «Ой, пәлі», «А,

Құдай!», «А, пірім-ау!», «А, пірім-ай».

Лебізден шыққан сөздер деп «кет әрі», «әпер бақан», «көріпкел»,

«ұр да жық», «барса келмес», «найзамды әпер», «шаш ал десе бас алар»

деген сиақты сөздерді айтамыз.

2. Есімшелі қосынды сөздер де қосынды сөздерше қосарлықпен (-) жа-

зылады. Мәселен: Қой-бағар, Тай-мінер, Жылқы-айдар, Қой-айдар, Тау-соғар,

Көп-жасар, Ит-алмас (жалқы есімдер), бір-санар, бір-тартар, бу-тартар,

ат-шабар, бес-атар, құс-қонбас, ит-кірмес, жел-кесер (жалпы есімдер).

3. Дүдәмәлдігі ашылмастай орындарда сондай дүдәмәлдік ашылған

орындардағы тәжірибе бағытымен жазу. Мәселен: «аспан ба?», асбан

ба? – дүдәмәл екен, жоғарыдағы айтылған жолмен айқынға шығарып алу

болмайды екен. Сол сиақты сөздер өте көп болмағанмен, қазақ тілінде

ұшырайды: дұспан – дұсбан, оқпан – оқбан, кетпен – кетбен, шекпен – шек-

бен тағысын тағылар.

Бұлардың «п» мен «б» дүдәмәл болған орындағы ашылуы ылғи «б»

жағына болғандықтан, «б»-мен жазу. Түбін қарап тексергенде де солардың

көбі «б»-мен жазылуға тиіс болып шығады. Мәселен: «асбан», «дұсбан»,

«данышбан», «кетбен» деген сөздер «асман», «дұшман», «даныш-

ман», «кетмен» деген сөздерден шыққан «м» дыбысы «б» дыбысымен

алмасып отырады. «Қақбан», «қақба», «қақбақ», «өкбе», «оқбан» де-

геннен дыбыстары алмасумен «б» дыбысты сөз екені көрініп тұр.

242 Райхан Имаханбетова

4. «Ы» әрпі бітеу буындарда да қалмай жазылу, «қарт – қарыт»,

«арт –арыт», «жұрт – жұрыт», «сырт – сырт», «құрт – құрыт»

дегендегі сызықша мен қосақтап қатарлап қойған сөздердің айтылуы

бірдей емес. Бітеу буынға «ы» деп жазсақ, бұлар бірдей жазылатын бола-

ды: бірдей жазылса, бірдей естіледі деген болып шығады.

5. «Асыу», «алыу,» «келіу» деген сөздерді «сұу», «шұу», «тұу»

деген сиақты етіп, айағына «ұу» келтіріп жазамыз деушілер бар. Тіпті

жалғыз ғана «у» келтіріп жазамыз деушілер де бар. Олардың бәрі де

жете тексермегендіктен айтылып отырған сөздер. «Алып» демей,

«алұп» деп, «асыб» демей, «асұп» деп, «барып» демей, «барұп»

деп, «келіб» демей, «келүп» деп жазатын болсақ, алұу, барұу, келүу деп

жазуға болады. Олай жазбай, «алып, асып, барып, келіп» деп жазатын

болсақ, «у»-дың алдын «ұ» (у) жазудың орны жоқ. Мұндай «у» сөздің

аяғына «б» есебінде қосылып тұрған дыбыс немесе «алыс, беріс, барыс,

келіс» дегендерді сөздердің ішіндегі «с» есебінде қосылып тұрған сөз.

«Алыс» деген «алыу» деген, «барыс» деген «барыу» деген, «келіс»

деген «келіу» деген сөздердегі айырым айақ дыбыстарында ғана, басқа

жеріне айырым жоқ. Егер алұс, барұс, келүс деп айтпаймыз ғой. Егерде

«ұ»(у) мен «ы» (і) дүдәмәл естілетін болса, ол дүдәмәлдік «ы» жағына

қарай шешіліп отырады ғой. Мәселен «тан» деген «таны» деген,

«жан» деген «жаны» деген, «тас» деген «тасы» деген сөздерді алып,

айақтарына «п», «с», «у» қосып туынды сөз жасасақ, айағы дауысты

дыбыс болса, осы дыбыстарды қосамыз да қойамыз. Айағы басқа дыбыстар

болса, «ы» арқылы қосамыз: танып, таныс, таныу, жанып, жаныс,

жаныу, тасып, тасыс, тасыу. Осында «у» дыбыстың келіп кірерлік орны

бар ма? Қай жерден келіп кіріспекші?

6. р, л, у, и әріптерінің алдында «ы»әрпі жазылу-жазылмауы естілуінше:

естілсе жазылады, естілмесе жазылмайды. Мәселен: лыпа, леп, лепес, лап,

қойды, лаулап жанды, лоқы, лықылдап, Ленін, Лепсі деген сөздердің алдын-

да келген «л» тап-таза «ы»-сыз естіліп тұр. Оған «ы» жазудың керегі

жоқ. «Ылай, ылайық, ылаж, ылау, ілім, ілік, ылғи» деген сөздерде «л» ал-

дында «ы» анық естіліп тұр. Егерде осы айтылған сөздердің өздерін дауға

салушылар болса, онда әркімнің құлағы әр түрлі еститін болғаны немесе

әркім солай естіледі деп ұғып әдеттеніп қалғаны. Ондай дау болған орында

өлең өлшеуімен ашылады. Онан басқа ашатын кілтін әзірге ешкім тапқан

жоқ. Өлең арқылы тексергенде «р», «и» сөз басында тіпті келмейтін

көрінеді. Онда да қазақтың «ұуақытты» қысқартып, кейде «ұуақ» деп

айтатындығынан, қазақтың «ұуақыт» деп айтатын жерін баспадағылар

немесе жазудағылар «уақыт» дегенге айналдырғаннан болады. Қалайда

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 243

жалпы ереже бұлар турасында естілсе «ы» жазу естілсе «ұ» жазу,

естілмесе жазбау. Мәселен: ұру, ұрықсат, дұрыс, ырыс, ырғақ, ыржаң, ірі,

ірімшік деген сөздердің басында «ұ», «ы» бар екеніне дау болмас. Болса

қалай етеміз? - Әрине, өлеңмен болмаса басқа шара жоқ.

«И» дыбысы жалғыз-ақ «иә» деген сөзде келетін көрінеді. (Иәки

де «иә»-мен тұқымдас). Оның өзінде оқығандар болмаса, жай қазақтар

«жә» деп айтатын көрінеді.

«И» туралы жалпы ереже: естілсе «ы» жазылады, естілмесе жазыл-

майды. Даулы болса, өлең арқылы ашылады. Осымен емле ережелері ту-

ралы әңгіме бітеді.

АҚЫМЕТ

* * *

Ахаңдай қазақ халқының ар-ожданына айналған тарихи тұлғаның

қолымен жазған қандай да қағазды назардан тыс қалдыруға құқымыз жоқ.

Оның талай жылдар бойы қапаста жатқан мәлімдемелері мұқым жұртқа

әлі мәлім бола қоймады. Тарихи маңызы зор мәлімдемелерді тек алаштану

мәселесімен айналысатын санаулы орта: қазақ әдебиетінің тарихы, қазақ

тарихын зерттеп жүрген арнайы мамандар ғана білетін болар. Онда біздің

мұнымыз үлкен әбестік. Өйткені, Алаш арысының айтқанынан жалпы

алаш – қазақ жұрты құлағдар болуы парыз. Бұл келешек ұрпақ үшін қажет.

Мәлімдеме дегеніміз не? Әрине, мәлімдеме туралы ұғымның ауқымы

өте кең. Әрі ол мазмұнына қарай әр түрлі болады. Жалпы, мәлімдеме

мемлекеттік мекемелер мен түрлі ұйымдарда іс жүргізуге байланысты

рәсімделетін ресми құжат. Мәлімдеме мәтінінің – бұқаралық ақпарат

құралдарында жарияланым көруі сирек құбылыс. Егер мәлімдеменің

мазмұны қоғамдық ортаға қандай да пайдасын тигізетін болса ғана, ол

ел назарына ұсынылып отырған. Мәселен, А.Байтұрсынұлының Кеңес

үкіметін мойындап, коммунистік партияға мүшелікке қабылдауына бай-

ланысты жазылған мәлімдемесі. Мұны тіпті, сол кездегі Кеңес одағының

большевиктер партиясы саяси науқанға айналдырып, орталық басылымға

жариялаған [35].

Тарихшылардың зерттеуіне сүйенсек, А.Байтұрсынұлындай ірі сая-

си қайраткер және реформатор-ғалымның беделі арқылы қазақтар ара-

сында партияның ықпалын арттырып, беделін көтеру болған. Әлбетте,

коммунистік партия діттеген мақсатына жетті, ал Ахмет ше? Қазақ

244 Райхан Имаханбетова

ұлтының келешегі үшін мүшелікке кірген партиясынан жылға жет-

пей шығып қалды. Міне, осы тұста ол өзінің «Жазығым не?» деген

сауалнамалық мәлімдемесін өтініш түрінде партия алдына қойған. Ал

партия оны алғашқы мәлімдемедей бұқара жұртқа жария етпеді. Неге?

Өйткені, бұл мәлімдемеде қазақ жеріне келген Кеңес үкіметінің больше-

виктер партиясы қазақ жұрты үшін жұмыс жасамағаны айтылды. «Тура-

сын айтсаң, туғаныңа жақпайсың» демекші, Ахаң айтқан ащы шындық

жымысқы саясаттың «қаратүнек қапасына тоғытылды». Коммунистік

партияның мазасын алған мәлімдеме жөнінде тәуелсіз кезеңнің тарихшы-

ғалымдары, заң, әлеуметтану, мұрағаттану саласының мамандары Алаш

қозғалысына қатысты зерттеулерінде тұтастай қарастырмаса да, азды-

көпті пікірлерін айтып келді. Мүмкін келешекте бұл мәлімдеме жан-жақты

талданып, тиісті бағасын алар. Оған алдағы уақыт – төреші.

Тарихи тұлғаның бұл мәлімдемесі 1996-шы жылы ҚР Президенті

мұрағатының қызметкері Ж.Сүлейменовтың дайындауымен «Ақиқат»

журналында жарияланды [36, Б. 80-81]. 2006-шы жылы әдебиетші-

ғалым Т.Жұртбайдың құрастырумен «Алаш ақиықтары» жинағы жарық

көрді [37, Б. 221-224]. Т.Жұртбайдың талай жылдардан бері түрлі

мұрағаттардағы жабық қор құжаттарымен жұмыс істеп жүргені ғылыми

ортаға мәлім. 1928-1932-ші жылдары Алаш зиялыларына Мемлекеттік

саяси басқарманың ерекше бөлімі жүргізген тергеу ісінің айыптау папкісі

том-том болып, шаңға бөгіліп, қараңғы қапаста жатқанына жарты ғасырдан

аса уақыт өтті. Бұл құжаттардың тарихы сан қилы, тағдыры одан да шы-

тырман. Ал шындықты аршып алуға өткір көз, алмас жүрек керек. Қазақ

елінің мүддесі үшін күрескен толайым тағдырлы тұлғалар «шындықтағы

шырғалаңның» ара-жігін ажыратып, ақиқатын айтатын өзінің адал

ұрпақтарын күткелі қашан?! «...Байлаттырған қолымды, Бөгеттірген

жолымды. Жақыным бар, жатым бар, Хабарлана жатыңдар! Мен сендерге

жүгіндім, Төреші – әділ қазы деп» артындағы ұрпағына үміт артқан Ахаң

мұрасының кейбірі әлі күнге әділетті бағасын алған жоқ. Алашшыл ғалым

Т.Құдакелдіұлының кез келгеннің тісі батпайтын том-том папкілерге көз

майын жегіп, оны кітап етіп құрастырып, ел назарына ұсынуы – қазақ деген

ұлыстың ұрпағы екенін мақтаныш тұтатын талайлардың рухын серпілтіп,

адасып жүрген санасын селк еткізген шығар-ау!

Жинақ Алаш арыстарының көркем әдебиет туралы асыл сөздерін

артындағы ұрпағына қаз-қалпында жеткізген тағылымы мол кітап. Осы

жинақтың алғысөз орнына берілген «Талант талқысы» аясындағы ой-

толғаққа А.Байтұрсынұлының 1929-шы жылғы тергеушілерге берген

жауап-мәлімдемесі бөліп-жарусыз тұтастай енген. Сірә, құрастырушының

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 245

бұл мәлімдеме-жауаптың түпнұсқасын оқыған сәттегі жұлым-жұлым

болған жүрегі мәлімдемені бөлшектеуге дауаламаған болуы керек.

Өйткені, осы мәлімдеменің тергеу хаттамасына тіркелген орысша

нұсқасын оқығанда есеңгіріп қалғанмын. Есімді жинаған сәтте «Шіркін-

ай, төте жазудағы нұсқасын оқыр ма еді, кім екен орысшалаған, барлық

сөзін бүкпесіз аударды ма екен?» деген күдікті ой сап ете қалды. Міне, сол

орысша мәлімдемені кирилл-қазақшамен шебер сөйлеткен Тұрсекеңнің

қаламына тәнті болдым.

Бұл мәлімдеме 1992-ші жылы Д.Досжановтың «Абақты» кітабынының

«Ахмет Байтұрсыновтың істі болу тарихы» тараушасында қарастырылған

[38, Б. 152-218]. Бір өкініштісі, мәлімдеменің кейбір тұстары жазушы та-

рапынан біршама өзгеріске түскенін, кейін деректі құжатты көргеннен

соң барып байқадық... Жазушының қиялы ұшқыр болатыны рас шығар,

бірақ тағдыр-талайы тозаққа толы аяулы арыстар жөнінде жазғанда, қиял

жетегіне емес, ар ісіне бағынған абзал-ау! Жазылған әрбір мақала, мейлі

зерттеу еңбек, мейлі арыз-өтініш болсын әдебиет деген асыл мұраның

қорына барып құйылатынын ұмытпаған дұрыс. Алаш зиялылары «Әдебиет

ардың ісі» деп бекер айтпаған. Қай-қайсымыз да тарих таразысына,

әйтеуір бір түсетінімізді жадымызда ұстасақ екен.

Енді «Жазығым не?» жөніндегі мәлімдемелік өтініш туралы сөз

қозғасақ, бұл 1921-ші жылы коммунистік партия қатарынан шығарылғаннан

кейін Ахмет Байтұрсынұлының коммунистік партияға қойған сауа-

лы. Шындығында, ұлт жұмысын арымен атқарған, қарақан басының

қамы емес, халық қамын жеген адамның жазығы не? Оның қаншалықты

жазықты, не жазықсыз екенін тарих таразы өзі салмақтайды емес пе?!

Коммунистік партия өзі даттады, өзі ақтады. Әрине, талай жылдарды

артқа тастап, зарықтырып келген ақиқаттың астарына үңілу – ұрпақ пары-

зы. Бүгінгі тәуелсіздігіміз – сол ғасыр басындағы қазақ зиялыларының ұлт

үшін жасаған риясыз еңбектері мен олардың жеке бастарын құрбан еткен

қаскөйлігінің арқасында келген тәуелсіздік. Ұлтына жасаған ұлы істерінің

ілтифатын өздері көре алмаған, бірақ өз ұлтын риясыз сүйгендіктен,

оның жолында «құрбан» болған Алаш арыстарының әруағына мәңгі

тағзым жасасақ та, «коммунистік партияның көсеуіне айналған «қандас-

белсенділердің былығы» қанша ұрпаққа жүк болар екен» деген сауал да

өзекті өртейді.

Қазақ сөз баққан жұрт. «...Айтпаса – сөз атасы өледі» деген қанатты

сөз де сол қазаекемнен қалған. Жүректегі сөзді тіл ұшында іркіп, біреудің

пайдасына қарай көлтектемей, ойды тура айтсақ, алпауыттардың

илеуіндегі заманға жем болмасымыз анық-ау! Біз өзгеге аз жем болған

246 Райхан Имаханбетова

жоқпыз, «...төл әдебиеті бар жұрт қана тарихта орын алады» деген

Ахметтің ел аузындағы сөзді жинап, оны талдап, талғап, сонан соң өз

жанынан қисынын тауып қазақ ұлттық ғылымын жасаған теңдессіз

еңбегін 70 жыл бойы өзара талан-таражға салдық. Содан не таптық?!

Текке итаршы болып, өзгелердің әдебиетін ұлықтадық, ұлт әдебиетінің

қайнары «Әдебиет танытқыштың» төл авторын құлыптадық... Қандай

ерік күші, намысы жоқ ерме ұлтпыз, әлі әркімдердің айтағына еріп

жүрміз. Ғасыр басында қос тілді қауіп көріп, «сөзі жоғалған жұрттың өзі

жоғалады» деп шырылдаған ғалымның ғибратынан өнеге алудың орны-

на «үш тұғырлы – тіл» деп ұрандаған ұрпақпен қатар өсіп келеміз. Үш

тұғырлы тіл саясатында ұлт тілінің теңдігі сақталса бір сірә. Отанымыз-

да отырып халықаралық қатынас құралына айналған орыс пен ағылшын

тілінің жыртысын жыртпай-ақ, «отбасылық тілдің рөлін атқара алмай

отырған өз тіліміздің ертеңі не болмақ?» деген сауалдың зауалын тар-

тып жүрмесек екен, ағайын!

Партияны тазалау жөніндегі губерниялық

комиссияға (аудандық комиссия арқылы)

РКП мүшесі Ахмет Байтұрсыновтан өтініш

Жазығым не?

Қырғыз-қазақ халық ағарту комиссариатының коммунистік ұясының

хатшысы партияны тазалау жөніндегі аудандық комиссияның қаулысы

бойынша менің партиядан шығарылғанымды мәлімдеді. Маған жеткізілген

хабарға қарағанда, менің шығарылуыма, біріншіден, партия жиылыста-

рына қатыспағандығым, екіншіден, мүшелік жарнаны уақытысымен

төлемегендігім және үшіншіден, менің Алашорда ұйымына қатысқандығым

болса керек.

Маған қойылып отырған бұл айыптардың қайсысынан болсын мен бас

тартпаймын.

Қазақстандағы кеңес өкіметі өмірінің үш жылы ішінде РКП

ұйымдарының қазақтар арасында жүргізген жұмысының қай саласын

алсақ та ешқандай алға жылжушылық болмады. Неге осылай болды?

Жұмысқа кедергі жасаған не? Бұл сауалды ешкім де өзіне қоймады және

ешкім де бұл туралы байыппен ой жүгіртіп көрген емес.

Жаңа шындықты түсіну үшін секунд де жетіп жатады, ал оған бой

үйретуге, оны игеріп кетуге ондаған жылдар аздық етеді. Жеке адамның

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 247

немесе қоғам тіршілігі қағидаларының орташа дәрежесіне азды-көпті сай

келетін ақиқаттар мен идеялар ғана біршама жеңіл қабылданып, меңгеріліп

кете алады. Көптеген утопистердің экономикалық жоспарларының

іске асыру үстінде сәтсіздікке ұшырауы – олардың мән-мағынасының

жоқтығынан емес, өз заманының жағдайына сәйкес келмегендігінен

жүзеге аспай қалды, өйткені адамдар санасында айтарлықтай даярлығы

бар негіз таба алмауының салдары болды.

Қашан да болса теория жедел түрде алға басады да, практика болса

баяу жылжиды, өмір жалқаулана сүйретіліп, үнемі артта қалады да, алысқа

ұзап озып кеткен ғылым сәулесін әрең сезінеді. Адам еркіне ұзақ уақыт

бойы әсер еткен сезімдер оның жанына өте терең еніп, дағдыға, салтқа ай-

налады да, содан соң іргетасын қиратып, тірегін шайқаса да өзінің орнын

қорғай береді.

Біздің алдымызда білім жағынан артта қалған, сезім тұрғысынан

қарағанда өзінің әдет-ғұрпына берік батқан, сонымен бірге жедел түрде

даму қажеттігін сезінген, әр кезеңде прогрес дөңгелегіне жармасатын

қазақ халқы тұр. Бұл халықта әдеби кітаптар ғана емес, өзінің ана тіліндегі

оқулықтары да жоқ, яғни қандай болса да мәдени-ағарту жұмысын бастауға

негіз боларлық басты құралдың өзі жоқ...

Негізінде қазақтар арасында саяси-ағартушылық, үгіт-насихаттық,

партиялық және әр түрлі басқа да жұмыстарды жүргізу қажеттілігі мойындалып,

бұл үшін бір қатар ұйымдар мен мекемелер құрылған бо-

латын. Аталған жұмыстар қазақ арасында жүргізіліп отыр ма? – Жоқ.

Қазақтар ортасындағы жұмыстың ең қарапайым түрі – кітапханалар

мен оқу үйлерін ашудың өзі мүмкін болмай отыр. Қазақ тілінде әдеби

кітаптарды шығармай тұрып, қазақтарға кітапханалар мен оқу үйлерін

ашамыз деудің өзі күлкілі жайт болып табылады.

Қазақтар үшін де, жалпы алғанда қараңғы қалың бұқара үшін де комму-

низм идеясы, Гейненің сөзімен айтқанда «шақырылмаған бөтен қонақ».

Халық бұқарасының саналылық жағынан алғанда мешеулігі, ал сезім

жағынан түрлі тереңірек өзгерістерге деген бейімсіздігі көпке белгілі

шындық. Коммунизм идеясы қазақтарға тез арада қонбайды. Біз оны «атты

әскер шабуылымен» енгізе алмаймыз, біз оны ұзаққа созылатын қатаң

жүйелі ісіміз арқылы орнықтыра аламыз. Ал бұл үшін ешқандай қолайлы

алғы шарттары болмаса да, шапшаң түрде табысқа жетеміз деп сенетін

жолдастар қатты қателеседі. Қазақ өлкесінің кең байтақтығы, тұрғын

халықтың шашыранды орналасуы себепті, темір жолдардың жоқтығы және

басқа да қатынас құралдары мен байланыстың қиыншылықтары, қазақтар

арасында қандай да болмасын жұмысты тез қарқынмен жүргіземін деп,

248 Райхан Имаханбетова

әсіресе үгіт-насихат және мәдени-ағарту жұмыстарын жүргіземін деп

армандаудың артық екендігін көрсетеді.

Аталған салалар бойынша жұмыс жоспары ұзақ мерзімге арналып

жасалынып, айқын жетістіктерге жететіндей болуы керек. Біз қазақтар

ортасында коммунизм идеясын тарату жұмысын қазақ халқына қызмет

етуге даярланған үгітшілер мен насихатшыларды Қазақстанға толтыру

арқылы, не болмағанда қазақ тілінде әдебиетті мол етіп шығару арқылы,

ал дұрысында, осы екі тәсілдің екеуімен де жолға қоя аламыз. Бірақ

мұның алғашқысы немесе соңғысы болсын, ең басты негіз – қазақ тілінде

оқулықтар жасалмайынша бос қиял болып қала береді.

Қандай болмасын тілде дұрыс оқып, жазу үшін алдымен осы

тілдің ережелерін білу қажет, ал тілдің ережелері осы тілдің өзінен,

оның қасиеттері мен заңдылықтарынан келіп шығады. Қазақ тілі

жеткілікті түре танылып, зерттелген жоқ. Тіліміздің өзіне тән

ерекшеліктері мен қағидаларын игере отырып, зерттеу үстінде

оның ережелерін тұжырымдауға тура келеді. Ереженің әрқайсысы

оның дұрыстығын растайтын халықтың ауыз әдебиетінен алынған

көптеген үгіт-нұсқаларын зерделеп түйіндеуден келіп шығады. Бір

сөзбен айтқанда, бұл жұмыс қиындығы мол, еңбекті көп керек ететін

іс, көп уақыт пен орнықтылықты қажет етеді.

Мен қазақтар арасында жүргізілетін мәдени істердің ішінде

қазақ тілінде оқулықтар жазу жөніндегі жұмысымды өзімнің басты

қызметім санай отырып, өзге жұмыстарға тек аса қажеттілік туғанда

ғана белгілі мөлшерде уақыт бөліп отырдым. Мен РКП программа-

сын ұзақ уақыт бойы қазақ халқын азат етудің жолдарын іздестіруден

соң барып қабылдаған едім. Өтінішімнің 3, 4 және 5 баптарында мен

неліктен партияға кіретінімді айқын жазған едім. Партияның про-

граммасын ешқандай жеңіл ойсыз және өзімді өзім алдаусыратпастан

саналы түрде қабылдай отырып, мен өзімнің пікірімді айтуға құқым

бар деп есептеймін, қазақтар арасындағы жұмыстардың бағыттары

мен әдіс-тәсілдері жайында өзіндік ой-пайымдауларымды білдіруге

еркінмін деп санаймын.

Халық ағарту комиссары бола отырып, КЦИК Төралқасының мүшесі

әрі қазақ оқулықтарын жасау жөніндегі редакциялық алқаның төрағасы

ретінде мен екінің бірін таңдауға: не қазақ тілінің оқулықтарын даярлау

ісімен айналысуды, немесе шынын айтатын болсақ, мен сияқты басқа

да қазақ жолдастарға ешқандай пайдасы жоқ партиялық жиналыстарға

қатысуды қалауға мәжбүр ететін жағдайға тап болдым. Мен мұның

алғашқысын қаладым, неге десеңіз, өзімді қазақ тілі турасындағы еңбекке

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 249

икемдірек __________және пайдалырақпын деп ойлаймын. Бұл саладағы менің

қызметім партиялық жиналыстардағы отырыстармен салыстырғанда

анағұрлым нәтижелірек болатындығына еш шүбәм жоқ.

Партия жиналыстарына жұмсалуға тиісті уақытты мен босқа (ойын-

сауыққа) йаки партия қызметіне еш пайдасыз істерге жұмсаған болсам

ғана, жиналысқа қатыспауым туралы айыпталуымның мән-мағынасы

болар еді. Дәл осы сияқты жарнаны уақытысында төлемеуім жөніндегі

кінәлауды да баспа станогы РКП қолында болмаған жағдайда орынды бо-

лар ма еді, ал станок партия қолында тұрғанда мүшелік жарнаның төлену

мезгілі партиялық істерде айтарлықтай маңызды рөл ойнамайды.

Менің Алашорда ұйымына қатысуым туралы айыпталуыма келсек, бұл

жөнінде мені партияға алған партия ұйымы жақсы білді. Менің өтінішімді

және партияға кіргенімді хабарлап, өлкелік басылымда жария еткен де со-

лар еді. Мен «Алашорданы» алғашқы құрушылардың бірімін және осы

ұйымның ішінен кеңес өкіметін бірінші болып мойындаған да мен едім.

Кеңес өкіметі жағына шығуға мәжбүр етілдім дейтіндер жаңылысады.

Бұған аса қажеттілік ол кезде болған жоқ, өйткені мен кеңес өкіметі жағына

1919-шы жылдың басында, Колчак әскері Самара маңында тұрғанда

өткенмін.

Осы айтқанымды ескере келе, менің іс-қимылдарымның маңызы кем-

деу жағын көріп, жұмысымның маңыздырық тұстарын көрмеген пар-

тияны тазалау жөніндегі аудандық комиссияға мүше жолдастардың бұл

іске қатынасында жеткілікті дәрежеде байыптылық таныта алмаған деп

түйемін. Егер де мені коммунистік идеяға қайшы келетін әрекеттерім

үшін партиядан шығаратын болса, жұмған аузымды ашпас едім. Ондай

қадамдар мен қылықтарға мен барғаным жоқ, сондықтан мені партиядан

шығару туралы комиссияның қаулысын қанағаттандырарлық негізі жоқ

деп есептеп, оны өзгертуді өтінемін.

Ахмет Байтұрсынұлы.

1921-ші жылдың 15-қарашасы.

Орынбор қаласы.

[37, Б. 221-224].

* * *

Бірінші нұсқа: «Әдеби еңбекті ешкім мақтаныш үшін жазбай-

ды, ол мінезден туады. Ұлтының қажетін өтейді сөйтіп. Менің ақ пат-

ша тұсында басылып, халыққа кең тараған әдеби еңбектерімнің ішінен

250 Райхан Имаханбетова

Крылов мысалдарының қазақша аудармасын, «Маса» деген атпен

топтасқан өлеңдерімді бірегей бөлектеп атар едім. Совет үкіметі тұсында

шығармашылық шаруадан қашықтай бердім. Ғылыммен айналыстым,

қасиетті тілдің түп төркінін ақтарып, ғылым жасадым. Көркем әдебиетке

деген көзқарасым: оның құндылығы сонда – нендей идеяны көтерген

шығарма болмасын егер адам әлемінің сезіміне, жан дүниесіне қалай,

қайтіп әсер ете алады дегеннен шығып жатады. Әсерге бөлей алса ғана ол

әдебиет. Ой-тұжырым мәселесі екінші кезекте тұрғаны жөн, ал адамды өз

әлеміне баурай тартып еліктіріп әкетер күші жоқ шығарма әдебиет емес,

идеология ғана деп ойлаймын.

Қазақстандағы әр қилы әдеби ағымдармен таныспын, әйтсе де олардың

ешқайсысына енген емеспін, өз басым әдеби өмірде жұмысшы табының

мүддесі жоғары ма, әлде ұлттың мүддесі жоғары ма деген тұжырымға елп

ете қоймаймын. Ең әуелі кәсіп емес, мұң, шер, адам жаны бірінші көрінуге

тиіс қой. Өзімнің жоғарғы оқу орындарында жастарды тәрбиелеу ісіндегі

сындарымда, әдебиет мәселелері туралы жазған мақалаларымда осы

қағидадан табан аударғаным жоқ. Сосын «Мәдениет тарихы» деген

еңбек жазып, сол бойынша Қазақ оқу-ағарту наркомында, Орынбор-

да, Қызылордада дәріс оқып, адамзат қауымын ілгерілетер демеуші күш

ғылым мен техникада жатқанын қадап айттым.

Есімде қалғаны, бірде 27 жылы Қызылордада шетел бөлімінде лекция

оқып тұрғанымда маған «келешекте басқарушы үкімет сақтала ма?» де-

ген сауал қойылды. Бұл сауал менің сол кездегі мемлекет басшылығы тура-

лы дәрісіме орай, адамзат өзінің арғы-бергі тарихында басқару үкіметінсіз

өмір сүрген емес деген тұжырымнан туып кетті. Ойлы сұрақ. Мен жау-

апты былай бердім: қай ғылым болмасын тәжірибеге табан тірейді, енде-

ше тарих тәжірибесіне зер салсақ адамзат ешқашан басқару үкіметінсіз

тіршілік етпепті. Осыған сенер болсақ, болашақ туралы жеткілікті түрде

тәжірибе жинақтай алмай жүрген уағымызда келешекте билеуші үкімет

бола ма, болмай ма? дегенге жауап беру әлі ертерек.

«Табалдырық» деп аталатын әдеби ұйымның платформасын жіліктеп

шағып берердей көз жеткізіп біле бермеймін. Газет бетінен, қолжазба

күйінен оқыған шығармын, әйтсе де әдебиет мәселесін жоспарлауға,

тиянақтауға келетін болсақ, керісінше, шығармашылық шаруасы ешқашан

талқыланып, жоспарлауға көнбейтін, кісінің ерік құқына байланыссыз

қасиетті іс деп тұжырамын.

Мұстафа Шоқайұлының Парижде тұратынымен ғана хабардармын.

1924 жылы Парижде өткен өнер шығармаларының дүниежүзілік көрмесіне

қатынасып абырой алған қазақ әншісі Әміре Қашаубаев елге қайтып

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 251

оралған соң Шоқайұлы өзі аянышты тіршілікте жүріп елін, жұртын аяған

жүрегі жылы азамат деп ойлаймын.

29 жылғы 18 маусым.

Байтұрсыновтың қолы»

[38, Б. 187-188].

Екінші нұсқа: «Менің әдеби шығармаларымның ішінде самодер-

жавие тұсында басылып шыққандары: Крылов мысалдарының аудар-

масын және «Маса» деген атпен шыққан өзімнің өлеңдерім мен аудар-

маларым. Кеңес өкіметі тұсында мен әдеби іспен айналысқаным жоқ.

Көркем шығарма туралы мәселеге келетін болсақ, мен көркем дүниенің

құндылығын оның қандай идеяны негізге алғандығымен емес, адамның

жан дүниесіне, сезіміне қалай әсер етуіне байланысты бағалануы керек,

деген көзқарастарын жақтаймын.

Қазақстандағы ағымдармен таныспын, бірақ та олардың ешқайсысына

іш тартпаймын, себебі, мен үшін әдеби бағыттардың – пролетарлық

немесе ұлтшылдық сарынның қайсысы басымдық танытса да бәрібір.

Оқу орындарында жастарды тәрбиелеу жолындағы ұстаздық қызметімде

әдебиет жөніндегі дәрістерімді жоғарыда айтқан пікірімнің негізінде

жүргіземін. Ал Орынбор мен Қызылордада қаласындағы қазақ ағарту

институтында дәріс берген «Мәдениет тарихы» пәнінің бағытына

келетін болсақ, онда мен өзімнің негізгі арнамды – адамзаттың

дамуының қозғаушы күші мен қуаты – ғылым мен техника деген пікірді

жетекшілікке алдым.

Бірде 1927-ші жылы Қызылорданың Қазақ ағарту институтында та-

рих пәнінен дәріс беріп тұрған кезімде маған: болашақта өкімет бола

ма? – деген сұрақ қойылды. Бұл сұрақ мемлекет билігі туралы оқылған

дәрістегі адам баласы барлық заманда да биліксіз өмір сүрмеген де-

ген сөзден туындады. Мен ол сауалға ғылым – тәжірибеге негізделеді,

ал өткен тәжірибеге жүгінсек, адамзат биліксіз өмір сүріп көрмепті.

Сондықтан да тәжірибеден өткізіп алмай, болашақта өкімет билігі

бола ма, жоқ, оған ғылыми тұрғыдан баға беруге болмайды, - деп жауап

бердім.

Егерде ұмытып қалмасам, менің жауабым сонымен тәмамдалған

сияқты болатын. Ал социализм құрылысының даму болашағы мен со-

дан келіп туындайтын мемлекеттік биліктің тағдыры жөніндегі сұрақтар

маған берілген емес.

Қазақ әдебиетінің ағымдары туралы мәселені мен ешкіммен де бірігіп

талдағам жоқ. Оның ішінде Мағжан Жұмабаев жасаған әдеби платформа-

252 Райхан Имаханбетова

ны Бөкейхановпен бірігіп оқыған емеспін. Қалай болған күннің өзінде, мен

Мәскеуге барған кезімде Мағжан Жұмабаевты Бөкейхановтың пәтерінен

көрмегенім анық, сондай-ақ Жұмабаевтың пәтерінде болғаным жоқ.

Нақтысын айта алмаймын. Жұмабаев пен Бөкейханов мен орналасқан

жатақханаға (ол РСФСР-дің Халық ағарту комиссариатының Мәскеудегі

жатақханасы болатын, 1924 жылы күзде мен өлкетанушылардың

өлкелік құрылтайына қатысу үшін барғанмын) келді ме, әлде бәрімізде

өлкетанушылардың құрылтайының мәжілісінде кездестік пе, әйтеуір,

бір жүздескеніміз рас. Сондай-ақ, «Табалдырық» әдеби үйірмесінің

бағдарын оқығаным да есімде жоқ. Әрине, әдеби шығармаларды оқыған

болармыз, алайда ешқандай қолжазбаның болғаны жадымда сақталмапты,

ал Сәрсенбиннің газетте жарияланған мақаласы есімде. Мен Мәскеуде

болған кезімде оны Жұмабаевпен көріп қалғаным бар.

Орынбор қаласында тұрғанымда Сәрсенбин менің үйіме келген

емес. Әйтеуір, менің жадымда қалмапты. Тіпті, өлкетанушылардың

құрылтайынан кейін соның өзін көрдім бе, жоқ па, білмеймін.

Жұмабаевтың әдеби бағдарын талқылауға арналып, Алдыоңғаровтың

үйіне бір рет бас сұққан жоқпын.

Шоқаевқа қатысты білетінім, оның Парижде тұратындығы ғана. Тек

1924-ші жылы Парижде өткен дүниежүзілік өнер мерекесіне барған қазақ

әншісі Әміре Қашаубаев ол жақтан қайтып келген соң Шоқаевты көргенін

айтқан болатын. Бұдан басқа ол туралы ештеңе деген жоқ. Бұл сөзді Әміре

менің үйіме әдейі келіп айтты ма, жоқ, көшеде кездейсоқ кездесіп қалғанда

айтты ма, ол жағы есімде қалмапты.

Менің берген жауабым өзіме оқылды, менің айтқан сөздерім дұрыс

қағазға түсірілген, сол үшін қол қоямын.

А. Байтұрсыновтың қолы

Жауап алған - Саенко

[37, Б. 7-8]

ІІІ.3. Хаттар тағы да хаттар

Бұл тарауша «хаттар» деген атауымен де құнды. Өйткені, қандай

да бір шығармалар автордың өз тарапынан кей тұстары өзгертіліп,

жаңартылып отырады. Немесе қайта басылғанда заман ағымынның та-

лабына қарай редакциялауға ұшырайды. Кейде қысқартуларға түсіп, ре-

дакциялаушы батыл әрекеттерге де барады. Ал хаттардың мәтініне кел-

сек, мұндай «батылдыққа» ешкімнің де жүрегі дауаламайды. Хаттың

аты – хат. Ол біреуге арнайы жазылып, белгілі бір кезең уақиғаларын

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 253

қамтығандықтан, әрі нақ датасы көрсетілгендіктен, оның мазмұнын

өзгертіп, уақытты кері айналдыра алмайсың. Аты айтып тұрғандай

уақытпен бірге хатталып, мәңгілікке жазылып қалады. Мінекей, оның

құндылығы да осында.

Құнды хаттар – Гүлнар Міржақыпқызының жеке мұрағатынан

алынды. Хатты бүгінгі әріпке түсіруде «қандай да бір жаңсақтық

кетпесін» деп, жасының егделігіне қарамастан, Гүлнар апайдың өзі жіті

қадағалады. Мұнысы жөн де, өйткені қолмен жазылған төте жазуды

дөп басып, анық оқуға сауатымыз шамалы екені ащы да болса ақиқат.

Бұл кеңестік идеологияның саны аз ұлтты түп-тамырынан айырудағы

қасақана жасаған «саясатының жемісі». Әдебиет алыптарының кирил-

шеленген туындыларын танығанымен, олардың қолжазбаларын суды-

рата оқу бақыты бұйырмаған ұрпақпыз... Иә, Ахаңа інісі Міржақыптың

жауап жазғаны анық-ау, бірақ ол хаттардың тағдыры бір Аллаға аян.

Атаекесінің хаттарын көз қарашығындай сақтаған Гүлнар апайдың

тінінің мықтысын-ай!

Ия, «Ақаң түрлеген әліпбиден» теріс айналу, әрі төте жазу туралы

танымның әлі күнге дұрыс қалыптаспауы, біздің ұрпақты «адасудың

үстінде адастыруда». Әттең, төте жазудағы тағдырлар жұмбақ күйінде

қала берер ме екен?!». Әлде, жәдит жазудың сырына үңіліп, ұлттың төл

әліпбиін түзуде Ақаңның жүйесін ұстанатын ұрпақ туар ма екен... Оған

уақыт – төреші.

Арыстар арасындағы хаттар:

Қадірлі Әли!

Орталықты Қызылордаға көшіру жөніндегі мәселенің түпкілікті

шешілмеуіне байланысты сенің көп қаттарыңа дер кезінде жауап

қайыра алмадым. Енді қазақ-қырғыз институты көшпейтін болса да,

шәкірттердің оған қарамай астанаға барамыз деп шешкенін көріп, мен

де Қызылордаға қоныс өзгертуді жөн санадым. Сондықтан ол жаққа

пәтер қарау мен іздестіруге әйелімді жібердім. Биылғы жыл орталықтың

көшуіне байланысты елге бара да алмадым. Енді көші-қоным біткен

соң, тамыз бен қыркүйек айларында баруды ойлап жүрмін. Егер сенің

профессорың Торғай мен Ырғызға қарай шығатын болса, маған да оны-

мен бірге шығу қажет шығар. Оның өлең-ән жинауы, суретке түсіруі

– менің де ежелден ойластырып жүрген дүниелерім еді. Егерде профес-

сордан үйрену жазса, маған үлкен олжа болары қақ. Қазақ мемлекеттік

254 Райхан Имаханбетова

баспасымен келісілген шартқа сәйкес, мен жаңа емле бойынша үш

грамматика және қазақ әліппесін қайта жасауым керек. Айақталу

мерзімі: біріншісі – 15-ші маусым, екіншісі – 1-ші шілде, үшіншісі –

1-ші тамыз, төртіншісі – 20-шы тамыз. Міне, сол уақытқа шейін басқа

жұмыстарға қарауға мұршам жоқ, оның үстіне қазақ-қырғыз институ-

тында оқу басталса, тағы да уақыт болмай қалады. Сол себепті де 20-шы

тамызға дейін Ибраһимнің (Абай) ғұмырбайанын жаза алмайтыным-

ды анық айтамын. 20-шы тамыздан соң уақыт бола ма, жоқ па – оны

білмеймін. Сендерге өз суретімді жібермекпін. Бірақ байқа, менің бей-

нем енгізілген дәптеріңді алмай қойып жүрмесін. Біздің коммунистер

Мәскеу коммунистері секілді жартыкеш емес, нағыз 96-шы пробалы.

Алтынсары баласының суретін «Шолпан» журналының №6, 7, 8 кітап

жинағынан табасыңдар. Одан басқа менде суреті жоқ.

Міржақып Қостанай үйезіне кетті. Кеше одан алған телеғырамның

мазмұны мынадай: «Гая ерледі: ұл туды».

Мен Пішпекте өткен қырғыз мұғалімдерінің сиезінде болып келдім.

Күн тәртібіне қойылған мәселелер мыналар: тіл, әріп, емле, ғылыми пән

сөздері, ескі сөздерді жинау, мектеп түрі.

Латын әліпбиі жөнінде оларда бұған дейін бір жиналыс болып, шешім

шығарған екен. Сиез соны мақұлдады. Ол шешім төмендегідей: «Латын

әліпбиін қырғыздың болашағы үшін пайдалы деп табу. Алайда оған араб

әліпбиіне кейбір өзгерістер ендіру». Олар Нәзірдің латын әліпбиін араб-

шадан нашар дейді.

Бізде үлкен және кіші әріп болмауы қажет, сонымен бірге тасқа түсетін

әріп және жазбаша әріптің айырмашылығы байқалмағаны жөн.

Орысша жағырапианы Академиалық орталық баса алмайды. Оны қазақ

өлкесін зерттеу қоғамының талқысына салып, сонан соң қабарлармын.

Соңғылар бастыртады деп ойлаймын, өйткені оларға қазақ жағырапиасы

өте қажет.

Құшақтап сүйдім. Ақымет.

1/ҮІ-25-ші жыл.

* * *

Бауырым Ақымет!

айларында Ырғыз бен Торғайға барып, сол жақтан Қызылордаға соғатын

боп уәде беріп, Берлин қаласына қайтып кетті. Мен оған Қостанайдан бастауын

өтіндім. Ол бұған келісті. «Егер осы өңірлерге барсаңыз, Ақымет

Байтұрсынұлын ұшырастыруға тиіссіз», - дедім мен тағы да.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 255

Егер сенің келісіміңді біліп, оған қат жазып, қабарласып, ақпарымды

Мәскеудегі неміс өкілдігіне тастап кетпекшімін. Ол өзі біздің қазақ

өкілеттілігіне соғып, анықтап сұрап алатын шығар.

Тамыз айында өзің қайда болмақсың? Мырзағалиевті неміспен

ұшырастыруға жіберерсің. Еуропа сүзектің микробын әлдеқашан

тапқан. Лизажанның профессоры дәріс үстінде айтатын көрінеді:

«Макс па (менің немісім), жоқ мен бе, бұл микробты тапқан

сиақтымыз», - деп.

Макс бұл жөнінде ештеңе демеп еді. Бәлкім, оның зерттеуінің ныса-

насы да сол шығар. Егер сен оған қосылсаң, тіпті жақсы болар еді.

Біздің Орталық баспада көрнекті құралдар шеберқанасы бар.

Олардың қаржысы жеткілікті. Жұмыс жоспары ауқымды. Бүкіл КСРО

бойынша қалық ағарту ісіне қажетті нәрселер әрбір ұлттың жағдайы мен

ерекшелігіне қарай жасалынбақшы. Мен оларға «Қазақ Академиалық

орталығымен байланысыңдар» деп кеңес айттым. Академиалық

орталық енді қазақ мектебі мен көшпелі оқу үйлеріне келеді-ау деген

Ережелерін көрсетіп, арнайы жұмысымен қоса осы мүмкіндікті пайда-

ланып, өз бағасын берсін.

Академиалық орталық, осыны орындауға тырысыңыздар.

Әміре Қашаубайұлын Парижге жібермекші. Ол бірде бір ән сөзін

білмейді ғой. Болмайтын нәрсені айтады. Мен оны бірыңғай әншілердің

үйіне апарып ән салғыздырттым. Дауысын мақтастық, бірақ ән салған

кезде, мен қатты ұйалдым. Айтқан әнінің сөзінде мән болсайшы.

Парижде мәнді әнді талап етеді. Әншіні Парижге жібере отырып,

бір әннің сөзін болса да жаттатқызуға болады ғой. Әміремен бірге ба-

ратын басқа қалықтардың әншілері ұлттық киімдерін киген, ал біздің

Әміре орыс мещандарынша киініпті. Бұл соншалықты қиын ба?

Абай мен Алтынсары баласы жөніндегі жазуыңды күзге дейін

бітірсең кеш емес. Нәзір де Абай туралы жазбақшы. Мейлі жазсын.

Алтынсары баласы Ыбырай қақында өзің жазсаң, жақсы болар еді. Ол

сенің ағаң емес пе. Егер ол қазір өмір сүрсе, сендей болар еді, ал сен

ертерек дүниеге келгенде, оның ісін жасарың қақ.

Сенің ересек сауатсыздарға арналған кітабыңда «бізге» керексіз

қазақ қандары мен билерінің сөздері бар екен. «Еңбекші қазақтың» 30-

санындағы №19 қосымшасында Ғаббас: «Кітапта бір коммунист жоқ»

деп жазыпты. Оған жолдас Мардан «Ақ жол» бетінде жауап қайтарды.

Мардан жақсы айтыпты. Мен Марданның мұны неге жазғанын білдім:

біздің «жазушы» қазақ коммунистер саған риза емес әрі араз көрінеді.

Сен кітабыңда Мағрифаның інісінің мақаласына дейін орын беріп,

256 Райхан Имаханбетова

мына «жазушылардың» еңбектерін кіргізбепсің. Орыстың мұндай

кітаптарында Ленин мақалалары толы болады екен. Қазақ кітаптарында

ондай сүрең байғұс Сәкеннен өзгеде жоқ. Мұны жақында маған соққан

коммунистің бірі айтты. Мен оның есіне мынадай мысалды түсірдім:

Көктем шығып, күн аспанға жоғары көтеріліп, тіршілік атаулы ойана

бастағанда, Йіупитер бұқа кейпінде жерге төмен түсіп, сиырлардың ара-

сында ұрпақ өндіру қамымен жүреді екен. Бірде жай ғана кәдімгі бұқа –

Йіупитер Құдай болуды ойлапты. Сонда біреулер айтыпты: «Бұқаның

Йіупитер боламын деп армандауы – бос қиал» деп.

Қазақ коммунистері Ленин болуды қаласа, жол ашық. Әлгі бұқаның

кебін құшып жүрген қазақ коммунистері Ленин бола ала ма дегенімде,

мына «төрем» көңілсізденіп әрі өкпелеп қалды.

Келініне барды деп, Күрден әкесі Едігеге қол жұмсағанда, Едіге

айтқан екен: «Егер арғымақты қорласаң, жақсы ат қайдан келмек?

Қара сұңқарды қорласаң, ондай құсқа қолың қайта жете ме? Егер

жерді өртесең, азықты қайдан алмақсың? Шашымды ақ шалып, көзімді

шел басып, қартайған шағымда өз атаң – мені сынасаң, қайдан жақсы

боласың» деп («Көксілдер»). «Көксілдер» мен «Шайырда» осындай

өлеңдер бар. Осыны жазуға болады ғой.

Орталық баспаның тапсырмасы бойынша Мағжан Жұмабайұлы

әліппе мен өз бетімен оқитындарға арнап кіріспелік жазған-ды.

Кеше Нәзір айтады: «Мағжан Жұмабайұлының жазған кітабы

Байтұрсынұлының кітабынан жақсы» деп. Ол кітаптар әлі басыла

қойған жоқ. Маған көрсетпеді де. Бірақ Нәзір сыншы емес.

Меңдешұлы жолдас «Бөкейқанұлы Еңбекші Қазаққа мақала жаза-

ды» деп шағымданыпты. Бұл шағымы 15-маусымда Орталық комитет

жанындағы Баспа бөліміне түсіпті. Мен әлгі шағым бойынша онда

отырған татарлар тиісінше тезден өткізді. Мәскеу коммунистері:

«Қазақтар – ұлтшылдар» деп жалпыға жар салып айқайлап жүр. Мен

олардан: «Айтып жүргендерің не?» деп сұрасам, олар: «Өздерің

өздеріңе шағым жасап жүрсіңдер, йағни оны жазған – өз қазақтарың»

деп айтады.

Жазғандарымызды айақтадық. 30-маусымда елге қарай шығамын.

Мадиардың балалы болуымен құттықтайын деп едім, бірақ мекен-

жайын білмеймін. Осы жөнінде Мадиарға жазып жіберші. «Еңбекші

Қазақ» маған тиесілі ақшамды бөлер ме екен, соны Жолдыбайұлынан

білші...

Қат жаз. Әлиқан.

Мәскеу, 23/ҮІ-25 жыл.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 257

Рухани замандас інісі Міржақыпқа жазған хаттары:

32-ші жылдың декабірдің 31-і

Міржақып, Мырзағазы, Ғазымбек қарақтарым! Мен Арқангелға 30-

нойабірде келдім. Келген күні демалыс күні болғандықтан, ешкімді тауып

алуға болмай, далаға түнегендей болып, түнімен жатпай, көшеде қыдырып

жүрумен болдым. Таңертең барған адам келесі таңға дейін табалмадым.

Жанымда бірге барған 4-5 адам, олар да солай болды. Түнді солай өткізіп,

ертеңіне Абдолланы тауып алып, 17-декабірге дейін соның үйінде бол-

дым. Онан кейін пәтер тауып алып, бөлек шықтым. Мұнда пәтер табу

деген өте қыйын жұмыс екен. Таныс арқылы болмаса, өз бетіңе пәтер

табу деген болмайды. Абдолла өзінің таныстары арқылы әрең тауып

берді. Келгеннен бері орын іздеудемін. Әлі табылған жоқ, тұйақ ілікпей

қалды. Бос орындарға – біріне әуелі пропсайоз мүшесін аламыз дейді;

біреулеріне – үшекеңнің ұлықсатын сұраймыз деп, сұрағаннан кейін бол-

майды дейді. Орынсыз адамға нан картешкесін, ысталобый картешкесін

бермейді. Ол картешкелер болмаса, нанды, тамақты базар бағасымен

алып ішесің. Базар қымбат, нанның килесі – 5-6 сом. Бөлкені 25-30 сом,

сүттің летірі – 4-5 сом. Майдың килесі – 45-50 сом. Оған қалай ақшаң

шыдасын. Алып келген аз ауқатым әлдеқашан бітіп қалды. Абдолла мен

Қыр баласы екеуінің атсалысуымен жан сақтап тұрған жай бар. Қыр ба-

ласы орында болып, бұрынғы адресімен тез қабарластым. Сендерге орын

тауып жайғасып, жазайын деп едім, орын болмағасын көңілді қабар жаза

алмай тұрған жай бар.

Құшақтап сүйем. Ақымет.

Келесі хат:

33-ші жылдың 26/ІІ.

Дендерің сау, аман жүрсіңдер ме? 31-декабірде бір қат жазған едім,

оны алған-алмағандарыңнан дерек жоқ. Мен әлі орынға кіре алмай

жүрмін. Мекемелерді ықшамдау мен жер аударғандарды алмау деген ағын

тұсына кез келіп, еш жерге орналаса алмай тұрғаным. Орын болмаған

соң қай жағынан да болса қал нашар болатыны белгілі. Бір жағынан

ауру, екінші жағынан суық, үшінші жағынан аштық – үш жақтан қысып,

әркімнің ат салысқан көмегі арқасында күнелтіп келе жатқан жай бар.

Бұл қалыппен көпке бармай, бір шегіне барып тынатын шығармын.

Қыр баласы қолдан келген көмегін істеп-ақ жатыр. Бірақ көмекпен

күнелту мұнда өте қиын. Қара нан килосы 12 сомға жетті, ол не шы-

датар, жұмыста болмаған соң, нан картешкесі, ысталобай картешкесіз

нанды базардан алып жемеске шараң жоқ. Базар бағасы анау, онымен

258 Райхан Имаханбетова

қанша нан сатып алуға, тойынып тұруға болар. Кәзір әбден арықтап,

жүдеп болдым. Жылы киім жоқ. Күн мұнда Аралдағыдай емес, өте

суық. Суық тағы бір жағынан айналдырған соң қалай күнелтпек. Елдің

қабаты өздеріңе мәлім күйде, мәнісі кеткен. Қыр баласының ел жайынан

жазған қаты қолды болып, қолыма тиген жоқ. Қу жақ екі жолдасымен

орнынан түскен. Жолдастары кім екенін жазбайды. Қазақ – соқырға

көрінген, саңырауға естілген болса керек. Әлімқан, Әуезұлы екеуі тәуба

қылып шыққан. Басқалары: Сейдәзім, Мұқамеджан Т., екі дос, Ақбай

ақсақ інісімен, Әшім, ұзын Мұқтар – бұлар Воронеж қаласында; аудан-

дарында – Қошке, Жұмағали, Мұстафа Б., Әбдірахмен, Нәшір, Күдері

баласы – бәрі де қызметте – қатын-балаларымен тұрған көрінеді.

Мен де қатын-балаларым мұнда келуге, мен де онда баруға рұқсат ет

деп Мәскеуге арыз беріп едім қабар жоқ. Жақын арада жазушының

бұрынғы қатыны бастық болып тұрған мекеме арқылы арыз бердім.

Мұнда қазіргі жай-күйім бәрін айтып, өлсін демесеңдер мені не жылы

жаққа жіберіңдер, не қатын-балам тұрған жерге жіберіңдер. Мен бұл

күйде тұрғанда өлетінмін деп жазып отырмын. Мұнан анау қатын

арқылы бірдеме болар деген үміт бар. Мұнан ешнәрсе шықпаса, шы-

нында өлу ғана қалады. Мұнда срогы біткендерді де босата қоймай,

бәрін осында ұстап отыр екен. Соңғы күндерде босатулары сұрапыл,

күн-түні қағаздарын беріп, қойша ағып жатыр. Күн біткендерден ешкім

қалмайтындай көрінеді. Өздері қалам деп тілесе ғана қалдырады. Мұнда

Абдолла қатын-баласымен тұрады. Олар да мекеме ықшамдауына ілігіп

еді, қатыны басқа орын тауып кірді де, өзі бұрынғы орнына 10 күннен

соң қайта кірді. Жақын арада Алматы жағынан үй-іштерімен көп қазақ

келді деп еді. Оларға әлі жолыққаным жоқ.

Қош, Ақымет.

Келесі хат:

34-ші жылдың 8/ІІІ.

Қарақтарым, Міржақып, Мырзағазы! Сондамысыңдар! Дендерің сау

ма! Ғазымбек қайда? Мен қатын, баламның қасына жібер деп сұранып,

мұнда келдім. Өткен сентиабірден бері осындамын. Айына 150 сом

жалақысы бар, бір орынға ілініп едім, онан осы марттан бастап шығарып

тұр. Қазір жұмыссыз тұрмын. Қыр баласынан қат алып тұрамын, аман.

Соңғы бір-екі қатында Смағұлдан басқамыз аманбыз деп жазған екен,

онысы немене екенін анық білмеймін. Елдос Алматыда, оқыту жұмысында

деп жазады. Оның өзіне әлденеше рет жазып, жауап ала алмай-ақ қойдым.

Сендерге жазып, жауап қайтпаған соң тағы да жазып отырмын. Қолдарыңа

тиісімен қабар берерсіңдер.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 259

Б.С-дан сәлем. Ол қойаншық ауруы болып біткен. Шолпан мен мұнда

келгенше Алматыға кетіп қалыпты. Ағайындардың бәріне сәлем.

Сүйем. Ақымет.

* * *

«Ахметтің елге сәлемі» атты өлең-хат Серікбай Мамырқанов арқылы

шы жылы «Біздің Отан» еларалық айлық газетте қаңтарда, «Қазақ

әдебиеті» апталығының маусымдағы санында жарық көрді [39, 40]. Осы

өлең-хатты жеткізуші жөнінде және айдаудан келген аманаттың ұзақ

жылдар сақталуы туралы мәліметтер берілген: «С.Мамырқанов Шығыс

Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауылының тұрғыны. 1929-шы жылы

ел ішінде Кеңес төрағасы болып жүрген тұста жазаға ұшырап, Ақ теңізге

айдауға жіберілген. 1932-ші Ақ теңіз бен Балтықты жалғастырған Бело-

мор каналы ашылғанда сол аймақта айдауда жүрген А.Байтұрсынұлына кез

болған» - деп, олардың тағдыр тәлкегінде дәм-тұздас болған тұста осы он

шумақты өлеңмен Ахаң туған еліне сәлем жолдағаны айтылады. «...Өлең

Серікбайдың өзі жазған және ел аузынан жинаған шежірелері топталған

дәптерінен алынды» дейді [39, 40].

Ахаң ту-у тозақта жүріп те қайраты мұқалмай, сағы сынбастан, ойлағаны

тағы елінің қамы болып, сүргінге салған жұртына кінә артпастан, «...Ел-

жұртты бізден бұрын көре қалсаң, Сәлем айт алты арысқа бізден тегіс»

деп, айдауда тағдырдың тезімен бірге болған жерлесі арқылы туған елге

сәлем-хат ретінде өзегін жарып шыққан өлеңін арнайды Бір ғажабы, елден

«баз біреулердің» қасақана көрсетуімен айдалып кетсе де сол жұртына

деген сағынышын жасыра алмайды. Күрескер ақынның: «...Кеттік деп се-

нен алыс қамығады. Сарыарқа сайран еткен, қайран мекен, Ерте-кеш соны

ойлап, сағынады» деген өлеңінде «өзектен тепкен Отанына» өкпесін арт-

пай, керісінше «өз ошағы, өлең төсегі – Қазақ еліне» шексіз махаббатын

арнайды [39, 40].

Ахметтің елге сәлемі

(хат арқылы)

Талапты жастың бірі – сен бір балам,

Келіпсің дәмің айдап Қарағайдан.

Қаңбақтай жел аударған ажырапсың,

Ел-жұрттан, туысқаннан кейін қалған.

260 Райхан Имаханбетова

Басынан ер жігіттің нелер кетпес,

Қажыма, қайратты бол, еш нәрсе етпес.

Бейнетің көрген түстей болар ұмыт,

Шығарсың азаттыққа ерте иә кеш.

Басың жас, қызығың көп көрер алда,

Мұңайма бақсызбын деп бүгін таңда.

«Ұлы той көппен көрген» деген бар ғой,

Байқасаң аман қалған адам бар ма?

Не білгір, не данышпан – бәрі келген,

Жас та көп бұл арада кәріменен.

Танысып, талай жұрттың жайын біліп,

Жолдас боп жүрсің міне, бәріменен.

Осының үлкен олжа өзі саған,

Не көрді елде қалған басқа адам.

Өкінбей мұндағы өткен өміріңе,

Өрге жүз, өрнек алып осылардан.

Күн туар есен-аман елге қайтар,

Қызықтың бастан кешкен бәрін айтар.

Ысылып тең-құрбының алды болсаң,

Көргендер көріскенде басын шайқар.

Ақыры сергелдеңнің болмай теріс,

Өзіңе қайырлы боп мұнда келіс,

Ел-жұртты бізден бұрын көре қалсаң,

Сәлем айт алты арысқа бізден тегіс.

Айтарсың, Ақ теңіздің аралында,

Айдалған ағаларым қамауында,

Баяғы көксегені сенің бағың,

Жүрсе де бақташының қарауында.

Кеш жатып, ерте тұрып жабығады,

Кеттік деп сенен алыс қамығады.

Сарыарқа сайран еткен, қайран мекен,

Ерте-кеш соны ойлап, сағынады.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 261

Ызғарлы Ақ теңіздің күні тұман,

Бар екен ағаларда үлкен шыдам.

Бел байлап тәуекелге жүріп жатыр,

Басқа сөз айтқаны жоқ дерсің бұдан!

ІІІ-тарау бойынша пайдаланылған материалдар:

1. Байтұрсынов А. Шығармалары (Өлеңдер, аудармалар, зерттеу-

лер). – Алматы: Жазушы, 1989.-320 б.

2. Боздағым. (Қазақтың жоқтау жырлары). – Алматы: Жазушы,

1990.-304 б.

3. Байтұрсынов А. Ақ жол (Өлеңдер, тәржімелер, мақалалар және

әдеби зерттеу). – Алматы: Жалын, 1991.- 464 б.

4. Байтұрсынов А. Оқу құралы. Қазақша алифба. – Бишкек: Перио-

дика, 1991.-97 б.;

5. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға

қатысты еңбектері). – Алматы: Ана тілі, 1992.-448 б.

6. Байғалиев Б. Қайта табысқан тағдырлар: Ахметтің кейбір өлеңдері

мен аудармалары // Жетісу, 13 қаңтар 1989; Коммунизм таңы, 21 қаңтар

1989.

(Құраст.: Әбсеметов М., Дулатова Г). – Алматы: Жазушы, 1991.-384 б.,

372-б.

8. «Қазақ» газеті (Құраст.: Субханбердина Ү., Дәуітов С., Сахов Қ).

9. Әбдиманов Ө. Қазақ газеті. – Алматы: Қазақстан, 1993.-168 б., Б.

123-127.

10. Имаханбетова Р. Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми айналымға

түспеген кейбір еңбектері. Ахмет Байтұрсынұлы оқулары. – Астана: ҚР

БҒМ Л.Н.Гумилев а/ы ЕҰУ, 2007.-238 б., Б. 6-12; Еленбей келген еңбектер

// Жас өркен – Қостанай №6, Б. 22-23, Қараша-желтоқсан 2007;

11. Имаханбетова Р. Ахаңның тың туындылары һәм оның бүркеншік

аты хақында // Ақиқат №11, Б. 227-230, қараша 2008;

12. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. 3-т., (Тіл –

құралы: Қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: Алаш,

2005.-352 б., 5-б.

13. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. 5-т., (Ер Сай-

ын, 23 жоқтау, мақалалар). – Алматы: Алаш, 2006.-288 б., Б. 175-182.

262 Райхан Имаханбетова

14. Сейфул-Мәлік. – Қазан: Қазан гимназиясының баспаханасы,

1807.-115 б.

15. Затаевич А. 1000 песен киргизского народа: напевы и мелодии. –

Оренбург: КГИ 1925.-402., 74, 88, 206-207, 240-246.

16. А.Байтұрсынұлы мұражай-үйі. 3-ші көрме залы. АБМҚ.

17. Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. (Естеліктер мен тарихи де-

ректер). – Алматы: Жалын, 1996.-224 б., Б. 23-37, 173.

18. Міржақыпқызы Г. Ардақтап өтем әкемді // Жұлдыз № 2, Б. 7-124,

1990.

б., Б. 478-541.

20. Қазақ КСР Министрлер кеңесінің №78 қаулысы. 26-шы ақпан

1990-шы жыл.Үкімет үйі. Алматы қаласы. АБМҚ.

21. А.Байтұрсынұлы мұражай-үйі. 1-ші көрме залы. АБМҚ.

22. Әуезов __________М. Ақаңның елу жылдық тойы // Ақжол, 4 ақпан 1923.

23. Шонанов Т. Ахмет Байтурсынович Байтурсынов. ҚР ОММ, 544-

қор, 1-тізбе, 104-б.

24. Ұлттық рухтың ұлы тіні. Ғылыми мақалалар жинағы. Қазақ, орыс,

ағылшын тілдерінде. (Жауапты ред.: Жанпейісов Е). – Алматы: Ғылым,

1999.-568 б., Б. 39-52.

25. Шонанұлы Т. Ахмет Байтұрсынұлы халық ағарту және әдебиет

саласында. Наурыз, 1923 жыл (Дайындаған: Байғалиев Б) // Жұлдыз №2,

Б. 123-128, 1992.

26. Байтұрсынұлы А. Дағдарыс (Өлең. Қол қ.: Байқаушы) // Қазақ

№161, 16 желтоқсан 1915.

27. Байтұрсынұлы А. Қойан (Өлең. Қол қ.: Байқаушы) // Қазақ

№163, 31 желтоқсан 1915.

28. Байтұрсынұлы А. Туған тілім (Өлең. Қол қ.: Байқаушы) // Қазақ

№167, 31 қаңтар 1916.

29. М.Шамиль (Сейфуллин С). Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды //

Ақжол №64, 2 ақпан 1923.

30. Басқармадан: Ақаңның юбилейі туралы // Ақжол, 4 ақпан 1923.

31. Байтұрсынұлы А. Қалам қайраткерлері жайынан // Еңбекші қазақ

№29, 8 шілде 1922; Егемен Қазақстан, (Мәтінді дайындаған: Кәкішев Т).

5 ақпан 2000.

32. Ұлттың ұлы ұстазы: халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері,

ғалым, ағартушы А.Байтұрсынов. – Алматы: Орталық ғылыми кітапхана,

2001.-305 б., Б. 75-80.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 263

33. Байтұрсынов А.: «Қазақ қаламгерлері бұралқы ит емес»

(Мақаланы талдаған: Қамзабекұлы Д) // Айқын №126, 12 шілде 2007.

34. Байтұрсынұлы А. Емле туралы // Еңбекші қазақ, 27 наурыз 1929.;

Кейін табылған мұра: Емле туралы // ҚР БҒМ-нің ҰҒА-ның Хабарлары.

Тіл, әдебиет сериясы №3, Б. 4-10, 2000.

35. Заявление о вступлении в члены РКП (б) А.Байтурсынова // Из-

вестия Киргизского края, 15 апреля 1920.

36. Байтұрсынов А. Жазығым не? (Материалды әзірлеген: ҚР

Президенті архивінің қызметкері Сүлейменов Ж) // Ақиқат №9, Б. 80-81,

1996.

(Құраст.: Жұртбай Т). – Алматы: Алаш, 2006.-288 б., Б. 7-8, 221-224.

38. Досжанов Д. Абақты. – Алматы: Қазақстан, 1992.-288 б., Б. 152,

187-188, 189-218.

39. «Ахметтің елге сәлемі» (Редакция тарапынан дайындалған) //

Біздің Отан №2, қаңтар 1989.

40. Кітапбаев Б. Ахметтің Ақ теңізде жазып берген өлеңі // Қазақ

әдебиеті, 16 маусым 1989.

264 Райхан Имаханбетова

Қорытынды

ХХ-шы ғасырдың ұлы реформаторы Ахмет Байтұрсынұлы хақында өзі

өмір сүрген кезең мен бүгінгі тәуелсіздік танымы тұрғысынан айтылған

айшықтар легі шексіз. Лебіздердің басым бөлігі жағымды болса, енді

кейбірі керағар пікірде болып жатады. Негізінен, қайраткер туралы

алғашқы мақала 1909-шы жылы күрескер-ақын түрмеге түскен уақытта

жазылған еді. Жалпы, адамзат дамуында ол өмір сүрген ортадан тыс

тіршілік етуі мүмкін емес. Жеке адамның өмірі ортасына тәуелді. Ал,

қоршаған ортаға қоғамдық көзқарасты қалыптастыратын да адам. Нағыз

адам – қашанда дұрыс өмір сүруге ұмтылады. Ол өзінің тұрмысының

азаттығын қалайды. Тұрмыстың дұрыс болмағы жер мен билікке тәуелді.

«Жер» мен «Билік» туралы ұғымды бөліп қарауға болмайды. «Билік»

пен «жер» адамның өміріндегі ең басты қажеттілік. Ахаңдар өмір сүрген

уақытта Ресей империясының билігіне тәуелді қазақ жері, оның иесі

– қазақтар «бұратаналар» шебінде болды. Тәуелді жұрт қандай да бір

қоғами мәселе көтеру ісінде ешқашанда шешуші дауысқа ие болған емес.

Шындығында, қазақтың байтақ даласына өз билігі жүру былай тұрсын,

табан астындағы төл жерінің де шұрайлы өңірлерін өзгелердің өңгеріп

алғанын, тілі мен дініне қол салғанда ғана аңғарған. Міне, сол қиямет

кезеңде қазекем «қазанатына – аманат» болар ұл аңсағаны анық. Дәл осы

тұста орыстың сары оязы өз ойабына орай, Дала ережесі есебінен билігін

қазақтың даласына үш деңгейде: облыстық, уездік, болыстық жүргізді.

Орыс шенеуніктері қазақ жерін, оның халқымен қоса қан қақсатты. Қазақ

ішіне алауыздықтың отын жағып, оның «рахатын» көрді. Үш жүздің ба-

ласын бірі-біріне қарсы қойған обырлар, өздерінің ішкі саясатын асқан

сұрқиялықпен іске асырды... Міне, осындай «қанқақсатулар» Ахаңдарды

өмірге әкелді.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 265

Академик тарихшы Манаш Қозыбаев «Ахмет Байтұрсынұлы

– ХХ-шы ғасырдың ірі құбылысы, феномені. Оның есімі, осы дүбірлі

ғасырдың түбірлі, түбегейлі құбылыстарымен тағдырлас. Сондықтан

байтұрсынұлытану шын мәнінде ғасыртану десе болады. ...Ахметтану-

ды дамыту барлық гуманитарлық ғылымдардың ортақ парызы» - деген

екен, ғұламаның 125 жылдық мерейтойындағы баяндамасында. Осы

12 жыл бұрын айтылған тарихшының ұлттық ғылымға жүктеген пары-

зы шын мәнісінде, әлі күнге толық орындалған жоқ. Десек те, бүгінгі

күні ғалымның шығармашылық мұрасы бойынша жазылған филология

ғылымдары саласындағы зерттеулер негізінде мемлекеттік мәртебесі

бар жоғары оқу орындарының Филология факультеттерінде «Ахметта-

ну» курсы оқытыла бастады. Бұл – үлкен жетістік.

Зерттеу еңбек – ғалым мұрасын тұтастықта: шығармашылық ғұмыр

жолы, қайраткерлігі сол кезеңнің қоғами шындығы аясында қарастырды.

Бала Ахметтің қазақ даласында бабалар даналығынан тәлім-алуымен қатар,

елдің ежелгі көршісі алпауыт орыс мемлекетінің өңешіне жұтылып бара

жатқан тұсы баяндалды. Ата-бабадан мирас болған жерге иеліктің қолдан

сусып бара жатқаны, сол жер үшін Ахметтің әкесі Байтұрсын мен оның

туыстарының «итжеккенге» айдалуы, осы оқиғаның 13 жасар баланың

санасына әсері, әділетсіздіктің 37-і мүшелінде қайталануы оны күрескер-

тұлға етіп қалыптастырғаны мұрағаттық құжаттар тілімен таратылды.

Адамзаттың адам болып өмір сүруі үшін оның өзінің атамекені – жері, ол

жерді игеретін білімі мен билігі болу керектігін түйсінген Ахметтің эволю-

циядан кенже қалған жұртының санасын ағартуға саналы түрде келген хас

күрескер екендігі, елінің кешегі бары мен бүгінгі жоғын іздеп, «қазақты

жоғын іздеген жолаушыға» теңегені, қазақ сахарасын билеп-төстеген

бабалардың билігін іздегені, оның бұл жолға жалғыз шықпағаны, айна-

ласына саналыларды топтап, соңына әз ұлтын ерткені, «қазақтың көзі,

құлағы һәм тілі» болып сар даланы шарлағаны, ұлт үшін «жоқтан барды»

жасаған күрескерлігі кезең-кезеңімен көрсетілді. Адамзатқа аса қажетті

жер мен билікті игеруге білімің сай болуы керектігі уақыт талабы болса,

сол «білім – мұхитты» қазаққа диқаншыдай дарытқан ағартушылығы

ақиқаттар аясында айтылды.

Ахметтің ортасы – текті тұқымның ұрпағы екені, үлкен атасы

Үмбетейдің қалмақтардан қазақ жерін қорғаған әйгілі батыр болғаны, жал-

пы «оқу менен тоқудың» жаратылыстан болатын тылсымы, қамсыз елінің

санасын ояту үшін Маса болып ызыңдауы, ұлтының жасампаздығын ой-

лап «қазақ тірі болу үшін ірі болуы керек» деп, әркімнің жетегінде жүрген

тілді түрлеуі Ахаңа ғана тән екендігі, оны ісімен көрсеткен феномен-тұлға

266 Райхан Имаханбетова

екеніне тарихи деректер арқылы үңілдік. Адам ұғымындағы «адамның

бәрі бірдей, тең құқылы, демек ұлт пен ұлттың бір-бірінен артық кемі

жоқ» деген түсінік болғанымен, Өзін өзгеден артық көретін ұлыстар да

жеткілікті еді. Билігі өктем ел айналасына осылай қарады... Илеуіндегі

бұратана жұртты бұралқы күйде ұстағысы келді. Бірақ бұған заманынан

оза туған Ахметтің азаттықты аңсаған ерік-сезімі мен күш-жігері көнбеді.

Айқасқа түскен Арыстардың әрбір қадамын орыс шенеуніктерінің ұзын

құрығы аңдуда ұстады. Қазақ оқығандары патшаның қылышынан қан

тамған тұста тығырықтағы халқын теңдік пен азаттық үшін күресуге

үгіттеген насихаттарының нәтижелі болуы – қоғамдағы қанаушы тапқа

қарсы қаналушы таптардың ұлтаралық ынтымақтасуының жемісі еді. Бір

көзқараста болу – басқару жүйесіне төңкеріс жасады. Төңкерістің дүмпуі

қазақ даласына өзінің оң ықпалын тигізіп, бұратаналықтағы халықты

азаттыққа, теңдікке қол жеткізуі Әлихан, Ахмет, Міржақыптардың т.б.

сындарлы саясаты мен өмірлік тәжірибелері негіз болды.

Өмір сынағы көрсеткендей, әрбір қоғамның замана илеуінде електен

өткен тұлғалары болады. Қамшының сабындай қысқа ғұмыр жекелеген

пенде үшін «көзді ашып жұмғандай» болғанымен, бір ұлыстың ұлт ретінде

қалыптасып, өз алдына дербес ел болуы үшін талай-талай жылдар жылжып,

ұрпақ ауысады. Қазақ ұлты да қазақ деген киелі атқа ие болу үшін басынан

сан түрлі қиыншылықтарды өткізіп, алуан-алуан уақиғаларға тап болды...

Бабалардан мирас болған ауыз әдебиетінің жаңа саласы жазба әдебиетінің

темірқазығы болу бақыты Абай Құнанбайұлының маңдайына бұйырған.

«Төл әдебиеті бар жұрт қана төрден орын алады» деген қағиданы

ұстанған Ахметтің қамсыз жұртын ояту үшін жазған насихатындағы

иірімдер хакім Абайдан келген дәстүр еді. Қос ағартушының ұлтына деген

сүйіспеншілігінің өлең болып өріліп, көкірегі ояу жандарды жеке бастың

қамынан гөрі ұлт мүддесін ойлайтын өреге жеткізді.

Қазақтың басына түскен қасірет Голощекиннің қазақ жеріне

басшылыққа келуімен байланысты болды. Әміршіл жетекшінің елге

«кіші төңкеріс» жүргізуінің астарында «орыстандыру саясаты» жат-

ты... Голощекиндік ұжымдастырудың аярлықпен жүргізілгені, елді аяусыз

тәркілеген «ашкөздігіне» қарсы шыққан Ахмет Байтұрсынұлы мен оның

жақтастары қудаланды. Қазақ деген момақан жұртты еркін билеп төстеу

үшін оның бетке ұстар қаймақтарынан құтылуды да аса зұлымдықпен

жүргізді, тіпті халықты басынғаны соншалық қарсы келгендерді асты,

атты... Осы зұлмат уақыттың құрбаны болған тұлға қақында жазушы Әбіш

Кекілбаев «...Байтұрсынұлы ықыласы ауған қай салада да ең үлкен беделге

ие болды» дей келе, оның әрбір туындысы мен ұлт мүддесі үшін жасаған

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 267

қайраткерлігін айтқызбаған Кеңес заманы туралы былайша ой толғайды.

«...Сол кезде талай баланың аты Ахмет қойылды, авторы аталмаса да, ол

негізін салған тіл ғылымы өркендеді. Ол жасаған терминология мен грамма-

тика негіздері өмір сүрді. Тіпті ол аударған мысалдар мен өлеңдерді талай

шәкірт жаттап өсті. Халық көкейінде ол сепкен ұлы мұраттардың дәні көз

таса көктеп жатты. Ұрпақтар жүрегінде жатқан сол бір құпия махаббат

әділет сағатын күтті. Ол сағат Байтұрсынұлы ақырына дейін адал қызмет

еткен тәуелсіздік жеңісімен бірге соқты» - дейді. Ақиқатында, Ахметтің

қазақ маңдайына біткен ерекше бітім-болмысы бөлек, ұшқыр қиялындағы

арманын іс жүзіне асырған тарихи құбылыс екені тек ортада жарты ғасыр

өткенде ғана мойындалды...

Ғалым-әдіскердің қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудағы оқулықтары –

ұлттық ғылымның қалыптасуына негіз болғанын, ал «Қазақ» газетінің

көсемсөздегі көшбасшы екендігін, аумалы кезеңде өркениетті жұрттың

тіліне ермей, өзіндік төте жол тауып, саны аз ұлтының санасын көтеру

үшін ағартушылық кәсібін арымен атқарған Ахаңды ұлықтай отырып,

Ахметпен мақтанудың маңыздылығы талдап таратылды. Негізінен,

Байтұрсынұлын тану, оның мұрасын оқыту арқылы – ХХ-шы ғасыр

басындағы бүкіл қазақ болмысын, сол кезеңдегі ұлт-азаттық идеяның

жетекші рухани күшке айналғанын танып білуге мол мүмкіндік

беретіндігі ғылыми тұрғыдан сарапталды.

Қорыта айтқанда, ғұламаның бүгінгі егемен елі тарапынан «Ана тілдің

айбары» белгісімен марапатталуы, «Ғасыр саңлағы» деп жариялануы та-

рихи тұлғаның қазақ деген ұрпағымен мәңгі жасайтынының кепілі.

268 Райхан Имаханбетова

ҚОСЫМША

Библиографиялық көрсеткіш

(Хронологиялық тәртіп бойынша)

І. Ғалымның жарық көрген еңбектері:

1. Қырық мысал. Крылов мысалдарының аудармалар жинағы. Санк-

Петербор, 1909.-116 б.; Қазан, 1913.-96 б., Орынбор,1922.-96 б. – 3 рет;

2. Маса. Өлеңдер және аудармалар жинағы. Орынбор, 1911.-46 б.;

Қазан, 1914.-94 б.; 1922.-95 б., Қолжазба. (Шыққан жылы белгісіз) – 3

рет;

3. Оқу құралы. Бірінші кітап: Балаларға арналған әліппе. Орынбор,

О., 1922.-70 б.; Ташкент, 1922.-95 б.; О., 1923.-126 б.; О., 1925.-72 б.– 9

рет;

4. Оқу құралы. Екінші кітап: Алифбаға жалғасты. Орынбор, 1913.-

5. Оқу құралы. Усул сотие жолымен, қазақша әліпбиге байаншы.

Қазан, 1913.-15 б.; Ташкент, 1921.-14 б. – 2 рет;

6. Оқу құралы. Бірінші кітап: Үлкендер үшін. Семей, 1921.-30 б. – 1

рет;

7. Тіл – құрал. 1-нші жылдық: Грамматика (Дыбыс жүйесі мен

1924.-48 б.; Қызыл-Орда, 1925.-39 б.; Семей, 1927.-38 б.; Қ-О, 1927.-39

б.– 7 рет;

8. Тіл – құрал. 2-нші жылдық: Этимология (Сөздің жүйесі мен

түрлері). Орынбор, 1914.-120 б.; Ташкент, 1920.-96.; Қазан, 1920.-104 б.;

Т., 1922.-96 б.; О., 1923.-128 б.; О., 1924.-128 б.; Қызыл-Орда, 1925.-122 б.;

Қ-О., 1927.-122 б.– 8 рет;

9. Тіл – құрал. 3-нші жылдық: Синтаксис (Сөйлем жүйесі мен

түрлері). Орынбор, 1923.-68 б.; О., 1924. 67 б.; Қызыл-Орда, 1925.-73 б.;

Қ-О., 1926.-73 б.; Қ-О., 1927.-73 б.; Қ-О., 1928.-72 б.– 6 рет;

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 269

10. Байаншы. Әдістемелік құрал. Қазан, 1920.-15 б.– 1 рет;

11. Уголовный кодекс РСФСР. (Табылмады. Баспаға 1921-ші жылы

дайындалып, өндіріске жіберілгені туралы мұрағаттық мәлімет бар).

12. Ер Сайын. Мәскеу, 1923.-95 б.– 1 рет;

13. Мәдениет тарихы. Қызыл-Орда, 1923.-беті белгісіз. (Табылмады.

1923-ші жылы басылғандығы туралы М.Әуезовтың мәліметі бар, 1929-шы

жылы түрмеден жазған мәлімдемесінде өзі айтады).

14. Әліпби. Жаңа құрал. Қызыл-Орда, 1926.-116 б.; Қ-О/Ташкент,

1927.-116 б.; Қ-О, 1928.-116 б. – 3 рет;

15. Әліппе – астары. Әліппеге жетекші құрал. Орынбор, 1924.-26 б.

– 1 рет;

б.; Семей, 1926.-83 б.– 2 рет;

17. 23 жоқтау. Мәскеу, 1926.-155 б. – 1 рет;

18. Әдебиет танытқыш әдебиеттануға кіріспе. Қызыл-Орда, 1926.-

286 б.; Ташкент, 1926.-286 б. – 2 рет;

19. Оқу құралы. Хрестоматия (Т.Шонанұлымен бірге, Қызыл-Орда,

1926.-412 б., Қ-О, 1927.-412 б.– 2 рет;

20. Тіл – жұмсар. 1- бөлім: Практикалық грамматика. Қызыл-Орда,

1928.-46 б. – 1 рет;

21. Тіл – жұмсар. 2-бөлімі: Практикалық грамматика. Қызыл-Орда,

1929.-90 б. – 1 рет.

22. Практическая грамматика. 2-ое стреотипное издание. Второе

книга. – Кзыл-Орда, 1929.

23. Шарушылық өзгеріс. /Қолжазба/. Әңгіме №4., Жылы белгісіз,

беті белгісіз. (Мәлімет Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапхананың Си-

рек кітаптар қорынан алынды).

ІІ. Ғалымның бастыруымен, мақұлдауымен жарық көрген

кітаптар:

1. Аға тұлпар: Қаһарман аға Ғұмар Қарашұлы. Өлеңдер жинағы.

(Бастырған: Байтұрсынұлы А). – Орынбор: Дин ва магишат, 1914.-76 б.

2. Өтетілеуов Б. Жиған-терген. Өлеңдер. (Бастырған: Байтұрсынұлы

А). – Орынбор: Каримов, Хусаинов уә ширкәсінің матбуғасы, 1914.-60 б.

3. Қазақ білімпаздарының тұңғыш сійезі. Орынбор, 1925.-118 б.; –

Астана: ІС-Сервис, 2005, (Емле жөнінде сөйлеген сөзі, алфавит жөнінде

жасаған байандамасы. Б. 27-31, 44; 47-48, 49; 53-55; Әлібби тақырыпты

Ақыметтің байандамасы. Б. 72-82).

270 Райхан Имаханбетова

4. Орысша-қазақша әскерлік атаулары. Қызылорда, 1926. (Қазақ

білім кемесиесінің төрағасы А.Байтұрсынұлы бекіткен). – Алматы:

Атамұра, 2005.-136 б.

ІІІ. Мерзімді басылымдарда жарияланған мақалалары:

1. Киргизские приметы и пословицы // «Тургайская газета» №39,

24 сентября 1895.

2. Кітаптар жайынан (Қол қойған: Маса) // «Айқап» №1, Б. 12-13,

1911.

3. Қазақтың өкпесі //«Айқап» №2, Б. 12-14, 1911.

5. Тағы да жер жайынан // «Айқап» №4, Б. 1-4, 1911.

6. Аз уақытта көп білу жолының басы (Қол қ.: А.Б.Б.) // «Айқап»

№4, Б. 82-83, 1911.

7. Жазу тәртібі (Жалғасы, басы №4) // «Айқап» № 5, Б. 104-107.

8. Тағы да народный сот хақында // «Айқап» №6, Б. 6-10, 1911.

9. Бастауыш мектеп // «Айқап» №6, 1911.

10. Қазақ пайдасындағы жерді алу турасындағы низамдар, бұйрықтар

// «Айқап» №9, Б. 9-13, 1911.

11. Қазақ жерін алу турасындағы низам (Жалғасы, басы №9) //

«Айқап» №10, Б. 14-16, 1912.

12. Шәйзіман мырзаға (Ш.Жияшевтің 1912-ші жылы №6-7-ғы «Бірге

қозғалайық» мақаласына жауабы) // «Айқап» № 9, Б. 212-214, 1912.

13. Шәйзіман мырзаға (Жалғасы, басы өткен санда) // «Айқап»

№10, Б. 229-233.

14. Қазақ һәм төртінші Дума // «Айқап» №12, Б. 259-262, 1912.

15. Құрметті оқушылар! // «Қазақ» №1, 2 ақпан 1913.

16. Жақын арада басылып шыққан кітаптар әм шығатын кітаптар

(«Оқу құралы» кітабы туралы хабар) // «Қазақ» №1, 3, 1913.

17. Қазақтың тарихы (Түрік баласы) // «Қазақ» №4, 10 ақпан 1913.

18. Қазақша сөз жазушыларға // «Шора» №4, Б. 110-113, 1913.

19. Бес мың десетина жер // «Қазақ» №6, 1913.

20. Бас қосу турасында // «Қазақ» № 8, 1913.

21. Тағы да народный сот хақында // «Қазақ» №8-9, 1913.

22. Оқу жайы // «Қазақ» №11, 21 сәуір, 1913.

23. Шәйзіман мырзаға (Жалғасы, басы өткен сандарда) // «Айқап»

№11, Б. 251-254.

24. Қазақша оқу жайынан // «Қазақ» №14, 16 мамыр 1913.

25. Орыс «мейірманшылығы» // «Қазақ», 1913.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 271

26. Білім жарысы // «Қазақ» №16, 31 мамыр 1913.

27. Білім жарысы хақында // «Қазақ», 1913.

28. Бас қосу турасында // «Қазақ» №18, 16 маусым 1913.

29. Қырық мысал (Аударма өлең туралы) // «Қазақ» №18, 19, мау-

сым 1913.

30. Көшпелі һәм отырықшы норма // «Қазақ» №20, 29 маусым

1913.

31. Шаруа жайынан // «Қазақ» №24, 31 шілде 1913.

33. Орысша оқушылар // «Қазақ» № 26, 15 тамыз 1913.

34. Қазақ жерін алу турасындағы низам // «Қазақ» №29-30, 1913.

35. Ауру жайынан. // «Қазақ» №27, 25 тамыз 1913.

36. Оқыту жайынан // «Қазақ» №29, 7 қыркүйек 1913.

37. Қазақ жерін алу тураасындағы низам // «Қазақ» №29, 30. 1913.

38. Жауап хат (Қол қ.: Ахмет) (Сейдалин Жиһаншаның сиез туралы

мақаласына жауап) // «Қазақ» №30, 14 қыркүйек 1913.

39. Жауап хат (Қол қ.: Ахмет) // «Қазақ» №31, (Жалғасы, басы

өткен санда), 21 қыркүйек 1913.

40. Уақ қарыз // «Қазақ» №32, қазан 1913.

41. Егін егу // «Қазақ» №33, 9 қазан 1913.

42. Жер жалдау жайынан // «Қазақ» №34, 1913.

43. Жазу мәселесі (Қол қ.: А.Б.) // «Қазақ» №34, 16 қазан 1913.

44. Жазу мәселесі (Қол қ.: А.Б.) // «Қазақ» №35, (Жалғасы, басы

№34-те), 24 қазан 1913.

45. Бас қосуға рұқсат берілмеді // «Қазақ» №35, 24 қазан 1913.

46. Жазу мәселесі (Қол қ.: А.Б.) // «Қазақ» №36, (Соңы, басы өткен

сандарда), 31 қазан 1913.

47. Орынбор әм 13 октиабір // «Қазақ» №36, 31 қазан 1913.

48. Қазақтың бас ақыны // «Қазақ» №39, 23 қараша 1913.

49. Қазақтың бас ақыны // «Қазақ» №40, (Жалғасы, басы өткен сан-

да), 30 қараша 1913.

50. Алаш азаматтарына (М.Дулатовпен бірге) // «Қазақ» №42, 15

желтоқсан 1913.

51. Бас қосу турасынан // «Қазақ» №42, 15 желтоқсан 1913.

52. Қазақтың бас ақыны // «Қазақ» №43, (Соңы, басы өткен сандар-

да), 22 желтоқсан 1913.

53. Мұсылмандар үшін Петерборда болатын кеңес жиылысы (Қол қ.:

А.Б.) // «Айқап» №7, Б. 112-114, 1914.

54. Жаңа кітаптар («Оқу құралы» кітабының 2-рет басылуы тура-

лы) // «Айқап» №9, Б. 153-154, 1914.

272 Райхан Имаханбетова

55. Ғұлама // «Қазақ», 20 қаңтар 1914.

56. Роман не нәрсе? // «Қазақ» №48, 31 қаңтар 1914.

57. «Аңдаспаған мәселе» турасында (Қол қ.: А.Б.) // «Қазақ» №48,

31 қаңтар 1914.

58. Қазақ оқырмандарына арнау сөз // «Қазақ» №49, 2 ақпан 1914.

59. Қазақ әм түрлі мәселелер // «Қазақ» №49, 1914.

60. Губернатордың өзгертілулері (Қол қ.: А.Б.) // «Қазақ» №50, 14

ақпан 1914.

61. Досмайыл қажыға ашық хат (М.Дулатовпен бірге) // «Қазақ»

№52, 28 ақпан 1914.

62. Наурыз құтты болсын! // «Қазақ» №53, 9 наурыз 1914.

63. Қазақ һәм түрлі мәселелер // «Қазақ» №59, 23 сәуір 1914.

64. Бастауыш мектеп // «Қазақ» № 61, 9 мамыр 1914.

65. Мектеп керектері // «Қазақ» №62, 17 мамыр 1914.

66. Ән, өлең һәм оның құралы // «Қазақ» №67, 23 маусым 1914.

67. Соғысушы патшалар (Қол қ.: А.Б.) // «Қазақ» №72, 31 шілде

1914.

1914.

16 қыркүйек 1914.

70. Закон жобасының байандамасы (Жалғасты материал) // «Қазақ»

№ 79-80, 1914.

71. «Тіл – құрал» (Оқулық туралы) // «Қазақ» №87, 1914.

72. Б.Л.Бурцев // «Қазақ», 1915.

73. Бұ қалай? // «Қазақ» № 91, 13 қаңтар 1915.

74. Қазаққа ашық хат // «Қазақ» №100, 1915.

75. «ов» туралы // «Қазақ» №102, 8 ақпан 1915.

76. Жәрдем комитеті // «Қазақ» №107, 25 ақпан 1915.

77. Жәрдем комитеті (Жалғасы, басы өткен санда) // «Қазақ»

№108, 28 ақпан1915.

78. Газетімізге штраф // «Қазақ» №115, 31 наурыз 1915.

79. Ержан Айманұлы (Қол қ.: А.Б.) // «Қазақ» №129, 23 мамыр

1915.

80. Екі қажы (Қол қ.: А.Б.) // «Қазақ» №139, 30 маусым, 1915.

1915.

желтоқсан 1915.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 273

83. Қойан (Өлең. Қол қ.: Байқаушы) // «Қазақ» №163, 31 желтоқсан

1915.

84. Туған тілім (Өлең. Қол қ.: Байқаушы) // «Қазақ» №167, 31

85. Шекіспей бекіспейді // «Қазақ» №167, 31 қаңтар 1916.

86. Қазаққа ашық хат (Әлихан, Міржақыптармен бірге) // «Қазақ»

№174, 23 наурыз 1916.

87. Әліппе басылып шықты («Оқу құралының» үшінші рет басылуы)

// «Қазақ» №184, Наурыз 1916.

88. Қазақ жұртына (Әлихан, Міржақыптармен бірге) // «Қазақ»

№192, 11 тамыз 1916.

89. Алаш азаматтарына! Мұсылман фракциясына Петроград хаты.

(Әлихан, Міржақыптармен бірге) // «Қазақ» №192, 11 тамыз 1916.

90. Торғай һәм Ырғыз халқына (Міржақып, Сейітқазым,

Мұхамедиярлармен бірге) // «Қазақ» №207, 1916.

91. Орынбор, 2-ші пеуірал // «Қазақ» № 216, 9 ақпан 1917.

92. Бостандық қарызы (Әлихан, Міржақыптармен бірге) //

«Қазақ» №227, 26 сәуір 1917.

93. Алаш азаматтарына (М.Дулатвпен бірге) // «Қазақ» №233, 11

маусым 1917.

94. Шорай ислам. Жалпы мұсылман сиезі (Ахмет, Әлихан,

Міржақып, Кәдірбаев Сейдәзім, Омаров Елдес, Әлімбеков Имам,

Бегіметов Нысанәлі. Ұжымдық мақала) // «Қазақ» №233, 11 маусым

1917.

95. Бұ заманның соғысы // «Қазақ», 1917.

97. «Алаш» партиясы // «Қазақ» №250, 14 қараша 1917.

98. «Алаш» партиясы проғырамасының жобасы // «Қазақ» №251,

21 қараша 1917.

99. «Алаш» партиясы // «Қазақ» №253, 2 желтоқсан 1917.

100. Революция и киргизы // «Жизнь национальностей» №29, 3

августа 1919.

101. Заявление о вступлении в члены РКП (б) // Известия Киргиз-

ского края, 15 апреля 1920.

102. Лениннің елу жасы // «Ұшқын» №22, сәуір 1920.

103. Ұлы жиын // «Ұшқын» №7-8, 11 қазан 1920.

104. Ёще о голоде в Киргизии (Казахстан) // «Жизнь националь-

ностей», 25 октября 1921.

274 Райхан Имаханбетова

105. Речь (Зам. наркомпроса КССР на І Всекиргизский съезде ра-

ботников народного образования 18 мая 1922 года) // «Степная прав-

да», 21 мая 1922.

106. Қалам қайраткерлері жайынан // «Еңбекші қазақ» №29, 8 шілде

1922.

107. Қазақты ағарту халімізден // «Ақжол», 14 шілде 1922.

бря 1922 года // Степная правда, 26 сентября 1922.

109. Просвещение и голод // «Степная правда», 28 сентября 1922.

110. Тәні саудың – жаны сау // Қазақ күнтізбесі, Орынбор 1922.

111. Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу керек // «Қызыл

Қазақстан» №14, Б. 12-13, ақпан 1923.

112. Алты миллион қазаққа алты ат // «Қызыл Қазақстан» №14, Б. 12-

13, ақпан 1923.

113. Қазақша жазу туралы жаңа ережелер (Е.Омаровпен бірге) //

«Еңбекші қазақ», 19 ақпан – 22 наурыз 1923.

114. Қазақша жазу тақырыпты жаңа жазу ережелері (Е.Омаровпен

бірге) // «Қазақ тілі», 22 наурыз 1923.

115. «Жаңа мектепті» шығару керек болды // «Жаңа мектеп» №1,

Б. 3-6, 1925.

116. Баулу мектебі // «Жаңа мектеп» №1, Б. 22-27, 1925.

117. Енді «қазақ» демей болмайды // «Ақжол», 17 сәуір 1925.

118. Қазақстан мен Қазағыстан туралы // «Еңбекші қазақ», 19 мамыр

1925.

«А.Б.») // «Еңбекші қазақ» №364, 7 қыркүйек 1925.

120. Жоқшыға дерек // «Еңбекші Қазақ», 14 желтоқсан 1925.

121. 1924 жылы қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезінде емле

жөнінде сөйлеген сөзі // Қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезі. Орынбор,

1925.-118 б., Б. 27-31, 44; 47-48, 49; 53-55; 71-72.

122. 1924 жылы қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезінде алфавит

жөнінде жасаған байандамасы // Қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезі.

Орынбор, 1925.-118 б., Б. 55-65.

123. Әліп-би тақырыпты байандамасы: жобасы // Қазақ

білімпаздарының тұңғыш сиезі. Орынбор, 1925.-118 б., Б. 55-65; 71-73.

124. Латын әліппесінің керексіздігі // «Еңбекші қазақ»,19 желтоқсан

1926.

125. Латын әліппесін алу туралы // «Еңбекші қазақ», 30 желтоқсан

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 275

126. Түрікшелер құрылтайы // «Жаңа мектеп» № 7-8, Б. 43-50, 1926.

127. Желкек // «Жаңа мектеп» № 7-8, 1926.

128. Тезисы о терминологии на тюркских языках // Бюллетень ор-

ганизационной комиссии по созыву І-го Всесоюзного тюркологического

съезда №2, С. 20-22. – Баку, 1926.

129. Выступления в прениях: Об орфографии // Первый всесоюз-

ный тюркологический съезд. Общество Обследования и Изучения Азер-

байджана, (стенографический отчет). – Баку, Б. 167-168; 286-289, 26 мар-

та 1926.

130. Доклад о принципах казахской терминологии // Первый все-

союзный тюркологический съезд. Общество Обследования и Изучения

Азербайджана, (стенографический отчет). – Баку, Б. 203-208, 26 марта

1926.

131. Заключительное слово как докладчика // Первый всесоюзный

жана, (стенографический отчет). – Баку, Б. 395-396, 26 марта 1926.

132. Қазақстан құрылысының жаңа дәуірі // «Еңбекші Қазақ» №225-

226, 12-13 қазан 1926.

133. Араб әліп-биін жақтаған байандамасы [А.Байтұрсынұлы] //

Әліппе айтысы. Б. 16-29., – Қызылорда, 1927.

134. Түзетілген әріп // «Жаңа мектеп» №1, Б. 32-36, 1927

135. Дыбыстарды жіктеу туралы // «Жаңа мектеп» № 5, Б. 65-70,

1927.

136. Ана тілінің әдісі // «Жаңа мектеп» № 9, Б. 23-31, 1927.

1927.

139. Жалқылаулы-жалпылау әдісі // «Жаңа мектеп» № 1, Б. 31-37,

1928.

140. Қай әдіс жақсы // «Жаңа мектеп» № 4, Б. 3-11, 1928.

Қазақстан» №4, Б. 3-11, 1928.

142. Сәбитке жауап // «Еңбекші қазақ» №21, 26 қаңтар1928.

143. Тағы да жат сөздерді қолдану туралы // «Еңбекші қазақ» №109,

17 мамыр 1928.

144. Қазақ университетінің ашылуы (А.Байтұрсынұлының құттықтау

сөзі) // «Еңбекші қазақ» №225, 4 қараша 1928.

145. Емле туралы // «Еңбекші қазақ», 27 наурыз 1929.

276 Райхан Имаханбетова

146. «Жауға түскен жан сөзі», «Қарқаралы қаласына», «Жұртыма»

// «Сарыарқа самалы», 28 қаңтар 1933.

ІV. 1989-2009-шы жылдары қайта басылған туындылары:

1. Байтұрсынов А. Шығармалары (Өлеңдер, аудармалар, зерттеу-

лер). – Алматы: Жазушы, 1989.-320 б.;

2. Боздағым. (Қазақтың жоқтау жырлары). – Алматы: Жазушы,

1990.-304 б.;

3. Байтұрсынов А. Ақ жол (Өлеңдер, тәржімелер, публ. мақалалар

және әдеби зерттеу). – Алматы: Жалын, 1991.- 464 б.;

4. Байтұрсынов А. Оқу құралы. Қазақша алифба. – Бишкек: Пе-

риодика, 1991.-97 б.;

5. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға

қатысты еңбектері). – Алматы: Ана тілі, 1992.-448 б.;

6. Байтұрсынұлы А. Жоқтау (Құраст.: А.Байтұрсынов атындағы

қоғамдық қор). – Алматы: Қазақстан, 1993.-96 б.;

7. Байтұрсынұлы А. Жан сөзімді кім түсінер?: Маса. Өлеңдер;

Қырық мысал. Аудармалар. (Құраст.: А.Байтұрсынов атынд. ҚҚ). – Ал-

маты: Қазақстан, 1993.-112 б.;

8. Байтұрсынұлы А. Жаңа низам. – Алматы: Жеті жарғы, 1996.-

128 б.;

9. Байтұрсынұлы А., Әліб-бій. Жаңа құрал. – Алматы: Рауан, 1998.-

120 б.;

10. «Қазақ» газеті. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998.-560 б.;

11. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. Бірінші том.

– Алматы: Жібек жолы, 2002.-208 б.;

12. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Ал-

маты: Атамұра, 2003.-208 б.;

13. Байтұрсынов А. Әдебиет. Жалпы білім беретін мектептің

7-сыныбына арналған оқулық. – Алматы: Атамұра, 2003.-224 б.;

14. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. 1-т.,

(Өлеңдер, әдеби-ғылыми зерттеулер). – Алматы: Алаш, 2003.-408 б.;

15. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. 2-т., (Оқу

құралы, хрестоматия. Т.Шонановпен бірге). – Алматы: Алаш, 2004.-480

б.;

16. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. 3-т., (Тіл

Алаш, 2005.-352 б.;

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 277

17. Байтұрсынұлы А. Маса: Өлеңдер мен көсемсөздер. «Алтын қор»

кітапханасы. – Алматы: Раритет, 2005.-208 б.;

18. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. 4-т.,

(Әліппелер мен мақалалар жинағы). – Алматы: Алаш, 2006.-320 б.;

19. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. 5-т., (Ер Сай-

ын, 23 жоқтау, мақалалар). – Алматы: Алаш, 2006.-288 б.;

20. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – ҚХР, Үрімші: Шыңжаң

халық баспасы, 2006.-272 б.;

21. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал. – Алматы: Сардар, 2009.-348 б.

V. Ғалым мұрасы бойынша кандидаттық диссертациялар:

1. 1992 жылы – Ө.Ә.Әбдіманов «Литературно-публицистическая

деятельность Ахмета Байтурсынова» («Ахмет Байтұрсынұлының әдеби-

публицистикалық қызметтері»). Орыс тілінде;

2. 1992 жылы – Б.Қ.Момынова «Қазақ» газетіндегі қоғамдық саяси

лексика»;

3. 1994 жылы – Т.Қ.Шаңбаев «Мысал жанрының стилі мен тілі»

(Ахмет Байтұрсынұлы 40 мысал);

4. 1994 жылы – Н.Т.Машқанова «Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ

жазуының реформаторы»;

5. 1995 жылы – А.С.Қыдыршаев «Ахмет Байтұрсынұлының

әдістемелік мұрасы»;

6. 1998 жылы – Қ.Ө.Сақов ««Қазақ» газетіндегі ұлттық саяси

мәселелердің жазылуы»;

7. 1999 жылы – Р.С.Үсембаева «Ахмет Байтұрсынұлы мұралары

арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу»;

8. 1999 жылы – К.М.Ілиясова «1917-1979 ж.ж. Қазақ съездері:

қаралған мәселелері, шешімдері және олардың орындалуы (1917-1918)»

тарихи талдау;

9. 2000 жылы – Б.И.Иманбекова «Ахмет Байтұрсыновтың тәлімдік

ой-пікірлерін педагогикалық колледждердің оқу тәрбие үрдісіне енгізу

жолдары»;

10. 2000 жылы – Қ.Атабаев «Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының

дерек көзі (1870-1918)»;

11. 2001 жылы – К.Т.Ыбырайжанов «Ахмет Байтұрсыновтың білім

жайлы педагогикалық мұралары»;

12. 2002 жылы – Ж.Т.Байтелесова «Роль публицистики Ахмета Бай-

турсынова в формировании общественного сознания» – «Қоғамдық са-

278 Райхан Имаханбетова

наны қалыптастырудағы Ахмет Байтұрсынұлы публицистикасының ролі»

орыс тілінде;

13. 2003 жылы – Қ.Н.Ашекеева «Ахмет Байтұрсыновтың

философиялық көзқарастары»;

14. 2004 жылы – Г.Ш.Ерназарова «Қазақ публицистика тілінің

дамуындағы Байтұрсынұлы кезеңі»;

15. 2005 жылы – Қ.Ш.Ибраймов «Ахмет Байтұрсынов еңбектеріндегі

терминология және стилистика мәселелері»;

16. 2006 жылы – Р.С.Имаханбетова «Ахмет Байтұрсынұлының

өмірбаяны, шығармашылығы (мұрағат деректері негізінде)»;

17. 2007 жылы – Г.О.Абитова ««Ер Сайын» жырының поэтикасы»;

18. 2007 жылы – Ұ.О.Еркінбаев «Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет

танытқышы» ХХ ғасыр басындағы әдебиеттану контексінде»;

19. 2008 жылы – Х.Айтжанов ««Қазақ» газетіндегі әдебиет

мәселелері»;

20. 2009 жылы – Г.М.Тұрғараева «Ахмет Байтұрсыновтың қоғамдық-

саяси және мемлекеттік қызметі (1872 – 1937 ж.ж.)»;

21. 2010 жылы – А.Т.Ойсылбай «А.Байтұрсынұлының «Әдебиет

танытқышындағы» сөз өнері мен поэтика мәселелері».

VІ. Шығармасы, қайраткерлігі қарастырылған кандидаттық дис-

сертациялар:

1. 1992 жылы – Ш.Мәжітаева «ХХ ғасырдың 20-30 жылдардағы

қазақ тілінің әлеуметтік және лингвистикалық сипаттамасы (мерзімді

баспасөз материалдарының негізінде)»;

2. 1993 жылы – Ж.Смағұлов «Қазақтың әдеби мұрасын игеру

мәселелері (20-30-шы жылдар)»;

3. 1993 жылы – Ф.К.Қайырханова «Қазақстанда мәдени ағарту

мекемелері жүйесінің қалыптасуы және дамуы (1920-1932 ж.ж.)»;

4. 1995 жылы – С.Ж.Сапанов «Қазақстандағы саяси сананың

қалыптасуы мен даму мәселелері»;

5. 1995 жылы – К.А.Ахметова «Көркем шығармадағы тарихи

шындық (С.Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу» негізінде»);

6. 1996 жылы – Г.К.Жұмашева ««Жаңа мектеп» журналының

тіліндегі терминдер»;

7. 1998 жылы – Т.Қ.Әуелғазина «ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі

қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі»;

8. 1998 жылы – М.А.Басшыбаева «Қазақстан Республикасының

білім беру саясатының қалыптасуы»;

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 279

9. 1998 жылы – С.Б.Қоянбаева «Қазақ тіл біліміндегі сөйлем

мүшелері теориясының қалыптасуы (ХХ ғасырдың бірінші жартысы)»;

10. 1998 жылы – Л.Р.Нұрғалиева «1917-1937 жылдардағы Қазақстан

тарихының өзекті мәселелері баспасөзде: тарихнамалық зерттеу»;

11. 1999 жылы – Ә.К.Оңалбекова «Қазақ ағартушыларының ұлттық

сана сезімді қалыптастырудағы орны мен рөлі»;

12. 1999 жылы – Н.Асқаров ««Айқап» журналындағы саяси-

әлеуметтік, әдеби-мәдени мәселелердің көрінісі»;

13. 2000 жылы – А.С.Мұсағалиева «Халық ағарту комиссариаты

қорының құжаттары: республика зиялыларының қызметі мен көзқарасы

жөніндегі дерек көзі (1920-1936 ж.ж.)»;

14. 2000 жылы – Ш.К.Тухманова «ХХ ғасыр басында қазақтың

ұлттық саяси элитасының қалыптасуы»;

15. 2001 жылы – С.Ш.Мұсатаева «Қазақстан Республикасының

жалпыұлттық идеяны қалыптастырудағы мемлекеттің саясаты»;

16. 2002 жылы – Б.С.Байменова «Алашорда қайраткерлерінің

педагогикалық мұрасы»;

17. 2002 жылы – Б.О.Қойшыбаев «Орталық Азия Кеңес

Республикасыларының ұлттық-территориялық жіктелуі және қазақ сая-

си басшылығының ұлттық мемлекеттік түрін орнықтыру жолындағы

ізденістері мен қызметі (1924-1926 ж.ж.)»;

18. 2002 жылы – Ш.Т.Омарбеков «ХХ ғасырдың 20-30-шы жылда-

рында саяси қуғындалған қазақ зиялыларының тарихи көзқарасы»;

19. 2002 жылы – Л.М.Хасанаева «Қазақ мемлекеттігін жаңғырту

үшін күрес: түрлі көзқарастар мен саяси қозғалыстар тарихынан (1920-

1936 ж.ж.)»;

20. 2002 жылы – А.С.Ысқақ «Кеңестік қоғамдағы республикалық

басқару органдарының қалыптасуы мен қызметінің тарихы (1920-1936

ж.ж.)»;

21. 2003 жылы – Қ.Ә.Айсұлтанова «Қазақ тіліндегі терминжасамның

ішкі көздері»;

22. 2003 жылы – А.Т.Қоңырова «Қазақ тіл филологиялық

терминдердің дамуы мен қалыптасу тарихы»;

23. 2004 жылы – Ж.Құрмамбаева «Қазақ тіліндегі ғылыми-көпшілік

әдебиет стилінің қалыптасуы (ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ

ғасырдың басы)»;

24. 2006 жылы – М.С.Салқынбаев «ХХ ғасырдағы қазақ-араб әдеби

байланыстары» (А.Байтұрсынұлы мысалдарындағы араби сарындар);

280 Райхан Имаханбетова

25. 2009 жылы – М.А.Көпбосынов «И.А.Крылов мысалдарының ау-

дарылу тарихы».

VІІ. Қоғамдық, мемлекеттік қайраткерлігі, шығармашылығы

қарастырылған докторлық диссертациялар:

1. Айтбаев Ө. Қоғамдық ғылымдар терминологиялық лексикасының

қазақ тілінде қалыптасуы мен дамуы. – Алматы, 1991.-350 б.;

2. Қойгелдиев М. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-

1917 жылдардағы қоғамдық-саяси қызметі. – Алматы, 1994.-547 б.;

3. Ысқақұлы Д. Қазақ әдеби сынының ғылыми негіздері. – Алматы,

1994.-531 б.;

4. Ильясова А. Проблемы развития педагогической теории Казах-

стана. Автореферат. – Алматы, 1997.-40 с.;

5. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминдену үрдiсi. Авто-

реферат. – Алматы, 1998.

6. Ісімақова А. ХХ ғасыр басындағы қазақ көркем прозасының поэ-

тикасы (тақырыбы, жанры, стилі) – Поэтика казахской художественной

прозы начала ХХ века (тематика, жанр, стиль). Автореферат. – Алматы,

1998.

7. Абрарұлы М. Жақып Ақбаев және Алаш қайраткерлері саяси-

8. Момынова Б. Қазақ газеттерінің лексикасы: жүйесі мен құрылымы.

Автореферат. – Алматы, 1999.-44 б.;

9. Өзбекұлы С. ХҮІІ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың бас кезінде

Қазақстандағы саяси-құқықтық ой-пікірдің тарихы және қайраткерлері.

Автореферат. – Алматы, 1998.-52 б.

10. Озғанбаев Ө. Ресейдегі Дума саясаты және ХХ ғасыр басындағы

Қазақстан: нақтылы тарихи талдай (1905-1917). – Алматы, 1998.-388 б.;

11. Мәжітаева Ш. ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдеби

тілі. – Алматы, 2000.-247 б.;

12. Смағұлов Ж. Қазақ әдебиеттану ғылымының дамуы және

қалыптасу жолдары. Автореферат. – Алматы, 2001.-50 б.;

13. Ақаев С. Терминнің тілдік және танымдық сипаты. – Алматы,

2002.-291 б;

14. Қадыр Ә. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақ мәдениеті

(мәдени революциялық концепциясы, идеологиясы жүзеге асырылуы). –

Алматы, 2002.-313 б.;

15. Қамзабекұлы Д. Әдеби-тарихи процесс: ағымдар, концепциялар

(ағартушылық кезең). – Алматы, 2002.-365 б.;

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 281

16. Қуандық Е. Қазақстандағы «Кіші октябрь» бағыты: бастауы,

барысы және салдары. (тарихи саяси талдау). Тарих ғылымд.докт.дисс.

– Алматы, 2002.-269 б.;

17. Ахметов Қ. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстан

мәдениеті. Тарих ғылымд.докт.дисс. – Алматы, 2004.-313 б.;

18. Әбдіманов Ө. Ұлт-азаттық идеяның ХХ ғасыр басындағы қазақ

әдебиетіндегі көркемдік мәні мен жаңашылдық сипаты. Автореферат. –

Алматы, 2007.-45 б.;

19. Күмісбекова Д. Қазақ Орталық Атқару Комитетінің Кеңестік

тоталитарлық мемлекеттік жүйенің қалыптасуы жолдарындағы қызметі

(1920-1938 ж.ж.). – Алматы, 2007.-155 б.;

20. Уәлиұлы Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. – Алма-

ты, 2007.-330 б.

VІІІ. Ғылыми конференция материалдары:

1. Қазақ мәдениетінің жарқын беттері. (А.Байтұрсынұлының 120

жылдық мерейтойына арналған ғылыми-теориялық конференция мате-

ралдары). – Шымкент, Қ.А.Ясауи атынд. ХҚТУ мен М.Әуезов атынд.

ПИ 1993.-69 б.

2. Мемлекеттік тіл: бүгіні мен болашағы (А.Байтұрсынұлының

туғанына 125 жылдығына арналған республикалық ғылыми-теориялық

конференция материалдары). – Астана: Елорда, 1998., (Кәкішев Т.

«Қазақ газеті және сын». Б. 58-65; Қирабаев С. «А.Байтұрсынов

– тәуелсіздік жыршысы». Б. 47-58; Қабдолов З. «Ахаң – ана тілін

түрлеуші». Б. 38-41).

3. Ахметтану тағылымдары: А.Байтұрсыновтың 125 жылдығына

орай Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары.

(Жауапты ред.: Уәлиұлы Н. 1-бөлім: Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ

филологиясы – 10 мақала; 2-бөлім: Фонетика. Фонология – 3 мақала;

3-бөлім: Морфология. Тарихи морфология – 5 мақала; 4-бөлім: Син-

таксис. Семантикалық синтаксис – 9 мақала; 5-бөлім: Лексика. Лекси-

кология – 6 мақала; 6-бөлім: Ономастика. Терминология – 11 мақала;

7-бөлім: Тіл мәдениеті. Мәтін лингвистикасы – 11 мақала). – Алматы:

Ғылым, 1998.-294 б.

4. Ахмет Байтұрсынов және қазақ тіл білімі: А.Байтұрсыновтың

125 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-әдістемелік конфе-

ренция материалдары. (Жауапты ред.: Шалабай Б). – Алматы: Абай

атындағы АлМУ, 1998.-97 б.

282 Райхан Имаханбетова

5. Ұлттық рухтың ұлы тіні. Ғылыми мақалалар жинағы. Қазақ, орыс,

ағылшын тілдерінде. (Жауапты ред.: Жанпейісов Е. А.Байтұрсынұлының

туғанына 125 жыл толуына орай: 1-бөлім – 11 мақала; 2-бөлім – 16

мақала; 3-бөлім – 31 мақала). – Алматы: Ғылым, 1999.-568 б.

6. Ұлттың ұлы ұстазы: халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері,

ғалым, ағартушы А.Байтұрсынов. – Алматы: Орталық ғылыми кітапхана,

2001.-305 б.

7. Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ филологиясы мәселелері, ҚР

БҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты. Халықаралық

ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Арыс, 2004.-

208 б.

8. Ахмет Байтұрсынұлы оқулары (Республикалық І ғылыми-

атындағы ЕҰУ, 2006.-354 б.

9. Ахмет Байтұрсынұлы оқулары. Алаш құндылықтары: Отандық

ғылым дамуының жаңа кезеңі. Халықаралық ІІ ғылыми-теориялық кон-

ференция материалдары. 1 бөлім. – Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ,

2007.-180., (Пленарлық мәжіліс – 8 баяндама; 1 секция: А.Байтұрсынұлы

және тіл білімінің мәселелері – 23 мақала).

10. Ахмет Байтұрсынұлы оқулары. Алаш құндылықтары: Отандық

ғылым дамуының жаңа кезеңі. Халықаралық ІІ ғылыми-теориялық

конференция материалдары. 2 бөлім. – Астана: ҚР БҒМ Л.Н.Гумилев

атындағы ЕҰУ, 2007.-238., (Кіріспе сөз – 1: Байсалова А.Қ., Ахаңның

жиені; 2 секция: А.Байтұрсынұлы және қазақ әдебиетінің мәселелері –

43 ғылыми мақала).

11. Алаш тағылымы және тәуелсіздік. Ғылыми-тәжірибелік кон-

ференция. 11 желтоқсан 2007 ж., (Қойгелдиев М. «Алаш тағылымы

және тәуелсіздік»; Қирабаев С. «Алаш арыстары және қазақ әдебиеті»;

Өзбеков С. «А.Байтұрсынұлы және ұлттық құқықтық мәдениет»;

Кәкішев Т. «Алаш қозғалысы туралы деректер мен толғамдар»; Ай-

тымбетов «Алаш қайраткерлері және ұлттық сана»; Баймағамбетова

««Алашорда» партиясы туралы мұрағат деректері және оның зерттелу

мәселелелері»).

12. Алаш және тәуелсіз Қазақстан: идеялар мен ұстанымдар

сабақтастығы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция матери-

алдары. 21 қараша 2008 жыл. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2008.-

476, (Имаханбетова Р. А.Байтұрсынұлының мұражайының қалыптасу

тарихы. Б. 344-353).

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 283

ІХ. Ғалым мұрасы қарастырылған конференция материалда-

ры:

1. Ұлы суреткер ұлағаты. (М.Әуезовтің туғанына 100 жыл толу-

алдары). – Алматы: ОҒҚ, 1997., (Ойсылбаева А. Ахмет Байтұрсынов

және Мұхтар Әуезов: рухани үндестік. Б. 92-98).

2. Қазақстанның тәуелсіздігіне 1 жыл: дамудың жетістіктері

мен қорытындалары. Халықаралық ғылыми конференция матеиал-

дары. 22-24 ақпан. – Алматы: Қайнар университеті, 2001., (Қалиев

С., Мұратханова Р. Ахмет Байтұрсынов және Міржақып Дулатов. Б.

155-159).

3. Көркем аударма теориясы мен тарихының өзекті мәселелері

(Халықалық ғылыми-теориялық конференция материалдары). – Ал-

маты: Қазақ университеті, 2002., (Әбдиманов Ө. А.Байтұрсынұлы

және ХХ ғасыр басындағы көркем аударма тәжірибелері. Б. 24-29).

4. Әуезов ІІ-ші оқулары. Жас ғалымдардың ІІ

халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары.

– Алматы: ACADEMIA, 2004., (Ойсылбаева А. М.Әуезов пен

А.Байтұрсынұлының тарихи жыр және жоқтау жанры туралы ой-

толғамдары. Б. 224-229).

5. Қазіргі әдебиеттану мен фольклористиканың теориялық

және методологиялық мәселелері, 24-26 мамыр. 1-бөлім. ҚР БҒМ

әл-Фараби атындағы ҚҰУ. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.-292.,

(Исмакова А. Казахское литературоведение в констексте всемирно-

го литературоведении. Б. 72-78; Ойсылбай А. Ахмет Байтұрсынұлы

негізін салған терминдер жүйесі. Б. 198-206).

6. Қазіргі әдебиеттану мен фольклористиканың теориялық

және методологиялық мәселелері, 24-26 мамыр. 2-бөлім. ҚР БҒМ

әл-Фараби атындағы ҚҰУ. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.-292.,

(Имаханбетова Р. Музей – рухани, мәдени қазына. Б. 280-284).

7. Абай және ұлттық идея: Халықаралық ғылыми-теориялық

конференция материалдары. – Алматы: ҚР БҒМ М.О.Әуезов

атындағы ӘӨИ баспа орталығы, 2005., (Әбдиманов Ө. Абай және

Ахмет поэзиясындағы ой-үндестік. Б. 119-128).

8. Алыптар тобының асылдары: Халықаралық ғылыми-

теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ

университеті, 2005., (Әбдиманов Ө. Сәкен және Алаш зиялылары.

Б. 95-101).

284 Райхан Имаханбетова

9. Әдеби мұра және қазақ әдебиеті тарихын оқыту мен зерттеу

мәселелері: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материал-

дары. – Алматы: Қазақ университеті, 2005., (Әбдіманов Ө. ХХ ғасыр

бас кезіндегі әдебиетті оқытудың өзекті мәселелері. Б. 134-139).

10. Әуезов ІҮ-ші оқулары. Жас ғалымдардың ІҮ халықаралық ғылыми-

теориялық конференция материалдары. – Алматы: ҚР БҒМ М.О.Әуезов

атындағы ӘӨИ, 2005.-225 б., (Имаханбетова Р. Ахметтанудағы кейбір

ағаттықтар. Б. 172-175).

11. Жұбанов тағылымы (YI-Халықаралық ғылыми-теориялық кон-

ференция материалдары. – Ақтөбе: АқтөбеМПУ, 2005.-530 б., (Има-

ханбетова Р. А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов арасындағы байланыс. Б.

197-200).

12. Аударма теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы

әдебиеттанудың өзекті мәселелері: республикалық ғылыми-теориялық

конференция материалдары. – Алматы, 2006., (Әбдіманов Ө. ХХ ғасыр

басындағы мысал жанрының аударылу ерекшеліктері. Б. 55-64).

13. Қазіргі қазақ әдебиетін оқыту мен зерттеудің өзекті мәселелері:

халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. –

Алматы, 2006., (Әбдіманов Ө. ХХ ғасыр әдебиетін зерттеуге жолбасшы

еңбек. Б. 16-20).

14. Мұхтар Әуезов және әлем әдебиеті: Халықаралық ғылыми-

теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті,

2006., (Әбдіманов Ө. Ұлттық рухтың ұлы жыршысы. Б. 55-72).

15. Академик Серік Қирабаев және ХХ ғасырдағы әдебиеттану

ғылымы: Алматы мен Астанада өткен ғылыми-практикалық

конференциялардың материалдары. – Алматы: Unique Service, 2007.-

480 б., (Имаханбетова Р. А.Байтұрсынұлының ұлт әдебиетіндегі асыл

сөздері. Б. 291-299).

16. Алаш қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: та-

рих және қазіргі кезең. Халықаралық ғылыми-практикалық конферен-

ция материалдары. – Семей, 2008.

17. Әлем қазақтарының рухани сұхбаты: тіл, мәдениет және Алаш

мұраты. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары.

2008 жыл 12-13 қараша. Алматы, 2008.

18. Әуезов ҮІІІ-ші оқулары. Халықаралық ғылыми-практикалық

конференциясының материалдары. – Алматы: Тау-Самал, 2009.-268.,

(Ойсылбай А. Әдебиет теориясы: А.Байтұрсынұлы және М.Әуезов.

Б. 65-70; Имаханбетова Р. Ахмет Байтұрсынұлы және Қырық мысал.

Б. 76-83).

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 285

Х. Ғалымның өмірі мен еңбектері туралы әдебиеттер:

1. Елеукенов Ш. Жаңа жолдан. С новый строки (қазақ, орыс

тілдерінде). – Алматы: 1989.-288 б., (Халқының көңілін көгерткен:

А.Байтұрсынұлының өмірі мен творчествосы. Б. 94-109).

2. Ана тілім – ардағым (Құраст.: Айтбаев Ө., Уәлиев Н). – Алматы:

Қазақстан, 1990.-168 б., (А.Байтұрсынов. Туған тілім. Б. 81 б; «Атақты

Сібір ұлы қарт Потанин». Б. 82 б.).

3. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. – Алматы: Білім, 1990.-52 б .

4. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер. – Алматы: Қазақстан,

1990.-168 б., (А.Байтұрсынұлы. Б. 5-12; Әділет салтанат құруда. Б. 158-

166).

5. Нәубет: Публицистикалық ой-толғаулар (Құраст.: Қыстаубаев З).

122-145).

6. Әлем: Альманах: Өлеңдер, очерктер, әңгімелер. 1 басылым. (Бас

редакторы: Сейдімбеков А). – Алматы: Жазушы, 1991-496 б., (Жадыны

жаңғырту: А.Байтұрсынұлы. Оқу жайы; Қазаққа ашық хат. Б. 44-50).

7. Әдебиеттануға кіріспе. Оқу құралы. (Құраст.: Мақпыров С). –

Алматы: Ана тілі, 1991.-184 б., (А.Байтұрсынұлы. «Әдебиет танытқыш»

кітабынан үзінді. Б. 130-141).

8. Дулатов М. Шығармалары. (Құраст.: Әбсеметов М., Дулатова Г).

– Алматы: Жазушы, 1991.-384 б., (Ахмет Байтурсынович Байтурсынов.

Б. 295-302).

9. Зауал. Мақалалар, естеліктер. (Құраст.: Қойшыбаев Б). – Алматы:

Жазушы, 1991.-272 б., (Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов – ағартушы

ғалым, қоғам қайраткері. Б. 141-161; Қойшыбаев Б. Көзқарас эволюция-

сы. Б. 161-167).

10. Мауленов С. Сыр мен жыр: Туған әдебиет туралы ойлар. – Алма-

ты, 1991., (Өзен ағысы – өмір ағысы Б. 118-127).

11. Нұрғалиев Р. Арқау: Екі томдық шығармалар. 1 том. – Алматы:

Жазушы, 1991.-576., (А.Байтұрсынұлы. Б. 5, 160, 543-546).

12. Оразаев Ф. Қазақ әдебиетін зерттеушілер. (Өмірбаяндық

библиографиялық анықтама). – Алматы: Рауан, 1991.-256 б., (Байтұрсынов

А. Б. 59-61).

13. Торғай жазушылары: анықтамалық. (Құраст.: Кенжеахметов С). –

Арқалық, 1991.- 3 б.т., (Әдебиеттің алыптары: Байтұрсынов Ахмет. 2-б.).

14. Бес арыс: Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар. (Құраст.:

Әшiмханов Д). – Алматы: Жалын, 1992.-544 б., (Мұстафин Ғ. Сыр ашу.

Б. 7-8; Ахмет Байтұрсынов (1873-1937). Б. 177-262. 7 мақала енген:

286 Райхан Имаханбетова

Жұртбаев Т. Шырмалған шындық немесе бір тергеудің тарихы. Б. 128-

176; Нұрғалиев Р. Алып бәйтерек. Б. 241-260; Дулатова Г. Ардақтап өтем

әкемді. Б. 478-541).

15. Досжанов Д. Абақты. – Алматы: Қазақстан, 1992.-288 б., (Ахмет

Байтұрсыновтың істі болу тарихы. Б. 152-218).

16. Қазақ халқының тәлім-тәрбие тарихынан. – Алматы, 1992.,

(Қалиев С. А.Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастары. Б. 193-210).

17. Кәкішев С. Ахаң туралы ақиқат. – Алматы: Қазақстан-Шапағат,

1992.-112 б.

18. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. – Алматы: Қазақстан, 1992.-264 б.

19. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы, 1992.-272 б.

20. Ақталған жазушылар мен журналистер еңбектерінің көрсеткіші

(1917-1937). ҚР Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлігі. – Алма-

ты, 1993.-46 б.

21. Әбдиманов Ө. Қазақ газеті. – Алматы: Қазақстан, 1993.-168 б.

22. Қазақ әдебиетi тарихының өзектi мәселелерi. Ғылыми мақалалар

жинағы. (Құраст.: Қожакеев Т). – Алматы: Қазақ университетi, 1993.-144

б., (Қабдолов З. Ахаң һәм әдебиеттің әліп-биі. Б. 3-8; Болатова Г. Ахмет

Байтұрсынұлының тұрмыс-салт жырлары туралы. Б. 134-138; Әбдіманов

Ө. Азаттықты аңсаған азаматтық поэзия. Б. 76-88).

23. Қазақ тілі жөніндегі революциядан бұрынғы зерттеулер. – Алма-

ты: Ғылым, 1993.-224., (Жазу тәртібі. Б. 66-73; Шаһзаман мырзаға. Б. 84-

95; «Қазақша сөз жазушылар диққатына». Б. 98-105; Жазу мәселесі. Б.

124-131).

24. Тәжібаев Ә. Есімдегілер: Естеліктер, эсселер. – Алматы: Жазушы,

1993.-400 б., (Ахмет Байтұрсынов. Б. 331-333).

25. Торайғыров С.Екі томдық шығармалар жинағы. 1-т. – Алматы:

Ғылым, 1993.-280 б., (Тұтқындағы Байтұрсынның «Масасына». Б. 88-89;

Таныстыру. Б. 146-164).

26. Мамажанов М. Асыл мұра. Кітап – даналық қазынасы. – Алматы:

Қазақстан, 1993., (А.Байтұрсынұлы – ұлтымыздың бас баспагері. Б. 71-

77).

248. (Сәтбаева Ш. Ахмет Байтұрсынов. Б. 133-150).

28. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. –

Алматы: Ана тілі, 1994.-112 б.

29. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. Оқу құралы. – Ал-

маты: Санат, 1994.-448 б., («Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінің

әдебиет сынын тудырудағы тарихи маңызы. Б. 70-144; Жазба әдебиет

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 287

және сын. Б. 144-199; Заман және көркемдік мұрат. Б. 200-212; Көркемдік

тәжірибе – қисын негізі. Б. 259-275; Ұйымдасудың қияметі мен қиястығы.

Б. 275-300; Эстетикалық-социологиялық сын. Б. 300-326; Тұсаулы ой

толқындары. Б. 326-360; Абайтану асулары. Б. 394-446).

30. Қайта оралған қаламгерлер. ҚР ҰК Библиографиялық көрсеткіш.

Құраст.: Қойшыманова С., Жорабаева Г. – Алматы: Ротарпинт, 1994.,

(А.Байтұрсынұлы туралы. Б. 26-54).

31. Қызыл қырғын 37-де опат болғандар. (Құраст.: Касенов Қ.,

Төреханов Қ). – Алматы: Қазақстан, 1994.-80 б., (Байтұрсынұлы Ахмет.

Б. 12-22).

32. Момынова Б. «Қазақ» газетіндегі тілдік ерекшеліктер. – Алматы:

Алаш, 1994.-145 б.

33. Субханбердина Ү. Қазақ, Алаш, Сарыарқа. – Алматы: Ғылым,

1994.- 216 б.

34. «Айқап» энциклопедия. (Бас редактор: Нұрғалиев Р). – Алматы:

Қазақ энциклопедиясы, 1995.-367 б., («Қазақ» газетінің қайта оралуы.

Б. 21-24; Байтұрсынұлы А. Қазақ өкпесі. Б. 47-49; Тағы да жер жайынан.

Б. 59-61; Тағы да народный сот хақында. Б. 65-68; Қазақ пайдасындағы

жерді алу турасындағы низамдар. Б. 76-79; Қазақ һәм төртінші дума. Б.

118-119; Шахзаман мырзаға. Б. 123-126; А.Байтұрсыноа туралы мәлімет.

295-б., Мақалалар көрсеткіші. 308-б., Тағы да жер жайынан. 316-б., Оқу-

ағарту және тәрбие мәселелері. 329-б., Жазу тәртібі. 330-б., Шәйзіман

мырзаға. 339-б., Кітаптар жайынан. 340-б., Қазақ өкпесі. 347-б., А.А.Б.,

А.Б. 364-б.).

35. Алаш мирас (Народное наследие): Құжаттар жинағы. Қазақ, орыс

тілдерінде. – Алматы: Қазақстан, 1995.-205 б.

36. Қалиев С., Жарықбаев Қ. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Оқу құралы. – Ал-

маты: Санат, 1995., (ІҮ-тарау. Қазақстанда ұлттық тәлім-тәрбие ілімінің

туып, қалыптасу кезеңі. Б. 241-251).

37. Кәкішев Т. Кер заманның кереғар ойлары. – Алматы: Атамұра,

1995.-168 б., (А.Байтұрсынұлы. 9-б.)

38. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. Оқу құралы. – Алма-

ты: Білім, 1995.-288 б., (Қазақтың тұңғыш революцияшыл-демократтары.

Б. 54-68; Ахметтің ақындығы. Б. 107-117).

39. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995.-368 б.

40. Қосабаев Ж. Торғай – дуан. – Алматы: Айқап, 1995.-196 б., (Қазақ

үшін шам қылған жүрек майын. Б. 79-85; Алыптар өскен орта. Б. 85-95;

Ұлтты оятқан ұлы оқиға. Б. 86-102; Қилы тағдырлардың тоғысуы. Б. 103-

119).

288 Райхан Имаханбетова

208-б., (Ахмет Байтұрсынов. Б. 130-141).

42. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1995.-

256 б.

1995.-272., (Рухани көсем – пайғамбар. /Ахмет аға туралы толғаныстар/.

Б. 31-34).

44. Азалы кітап – Книга скорби. Атылғандардың тізімі. 1 басылым.

Алматы және Алматы облысы. (қазақ, орыс тілінде). Алматы: 1996.-360 б.,

(Навечно в памяти народа. Б. 6-19; Байтұрсынұлы А. 53 б.).

45. Алматы энциклопедия. – Алматы, 1996.-344 б., (А.Байтұрсынұлы.

88-б.).

ректер). – Алматы: Жалын, 1996.-224 б., (Ұлттық ұлы бұлқыныс. Б. 3-23;

Ахаңның өмір кезеңдерінен. Б. 23-37, 173).

47. Дау шешеді дана сөз (Құраст.: Әбділдаұлы О). – Алматы: 1996.,

(А.Байтұрсынұлы туралы мәлімет және «Жауға түскен жан сөзi» мен

«Қазақ салты» өлеңдері енген. Б. 247-248).

48. Қабдолов З. Көзқарас (Талдаулар мен толғаныстар). – Алматы:

Рауан, 1996.-256 б., (Ахаңның әдеби қисындары. Б. 70-80).

49. Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері. Ж.Ақбаевтың саяси-құқылық

көзқарастары. – Алматы: Жеті жарғы, 1996.-224 б., (А.Байтұрсынұлына

қатысты деректер. Б. 4, 17, 19-22, 29, 54-61, 77-96).

50. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. 1-кітап. – Алматы: Ғылым, 1997.-

512 б., (20-жылдардағы әдеби сын. Б. 117-145; 30-жылдардағы әдеби сын

қазақ әдебиеті. Б.146-264; Ахмет Байтұрсынов. Б. 394-424).

51. Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ әдебиеттану терминдерінің негізін

салушы. (Құраст.: Жалмақапов Ш., Ысмағұлов Ж). – Қарағанды, 1997.

52. Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ лингвистикасы терминдерінің

негізін салушы. (Құраст.: Жалмақапов Ш). – Қарағанды, 1997.

53. Жұртбаев Т. Талқы. – Алматы: Қазақстан, 1997.-368 б.

54. Қамзабекұлы Д. Руханият: мақалалар мен зерттеулер. – Алма-

ты: Білім, 1997.-272 б., (Руханиятымыздың «Алқасы». Б. 5-20; 53-54;

Дәуірдің кесек тұлғасы. Б. 88-100; Ахмет Байтұрсынұлының Ташкентке

сапары. Б. 99-107; Арыстарымыздың мәңгілігін ойлайық. Б. 171-200).

55. Нұрғалиұлы Р. Әуезов және Алаш. Көмекші оқу құралы. – Алма-

ты: Санат, 1997.-432 б., (Әдебиеттегі ұлттық рух. Б. 277-288).

56. Озғанбай Ө. Ресей мемлекеттік думасы және Қазақстан (1905-

1917 ж/ж.) – Алматы: 1997.-460 б., (Байтұрсынұлы А. Б. 15, 84, 88-93,

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 289

98-101, 137, 188, 204, 253-254, 257-258, 262-263, 266, 274-275, 292, 302,

306).

Атамұра, 1997.-160 б., (А.Байтұрсынұлына қатысты беттер: 100, 125,

137).

58. Асқаров А. Ұлы Тұранның ұлдары. – Алматы: Нұрлы әлем, 1998.-

59. Байтұрсын І. Алтын бесік – Золотая колыбель. – Қостанай, 1998.-

260 б.

60. Дулатова Г. Шындық шырағы (Бірінші кітап). – Алматы, 1998.-

91, 104-107, 110-112, 115, 125-127, 276).

61. Дулатова Г. Шындық шырағы (Екінші кітап). – Алматы, 1998.-363

б., (А.Байтұрсынұлына қатысты материалдар: Тағдырластар. Б. 230-260;

Сәкен Қалиқызының әңгімесі. Б. 286-299, 309, 361).

62. Жүсіпұлы М. (Джусупов М.) Ахмет Байтұрсынұлы және қазіргі

қазақ тілі фонологиясы. Алматы: Ғылым, 1998.-216 б.

63. Кенжалин Ж. Шындықты шырақ етіп ұстаңыз: Байыптамалар,

деректі әңгімелер, очерктер. – Алматы; Қазақстан, 1998.-239 б., (Алашта

білім асырған: рухани көш керуеніміздің кемеңгерлері Ахмет Байтұрсынов

пен Міржақып Дулатовтың Торғай топырағында өткен асынан соңғы ой.

Б. 101-107).

64. Қазақтар. Көпшілікке арналған 9 томдық анықтамалық. 2-т. –

Алматы: Қазақстан даму институты, 1998. (Тарихи тұлғалар: Ахмет

Байтұрсынұлы. Б. 146-148).

65. «Қазақ» газеті (Құраст.: Субханбердина Ү., Дәуітов С., Сахов Қ).

– Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998.-560 б.

66. Қыдыршаев А. А.Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасы: арнайы

курсқа арналған оқу-әдістемелік құрал. – Орал, 1998.-132 б.

67. Өзбеков С. Арыстары алаштың: тарихи очерктер. –Алматы:

Жеті жарғы, 1998.-192 б., (Қазақстандағы қоғамдық-саяси, құқытық ой-

пікірдің көрнекті өкілдері және олардың қазақ қоғамының саяси дамуына

көзқарастары. А.Байтұрсынов. Б. 25-32).

68. Тұрғынбеков С. Жерорта: Жыр кітабы. – Алматы, Жазушы,

1998.-208 б., (Ахмет. Арнау-өлең. 18 шумақ, 93 жол. Б. 99-104.).

69. Шуақаев М., Шаяхмет А. Елім деп өткен Елдос. – Алматы: Ана

тілі, 1998.-112 б., (Ученая деятельность А.Б.Байтурсынова. Б. 24-32).

70. Елеукенов Ш. Сұлулыққа іңкәрлік. Толғау-эссе, әдеби сын-

зерттеулер. – Алматы: Білім, 1999.-328 б., («Әдебиет танытқыш –

290 Райхан Имаханбетова

әдебиеттану терминдері туралы тұңғыш сөздік». 276-б.; «...Қазақ тер-

минологиясында аса көрнекті ғұламаның бірі А.Б.-ұлы қалдырған дәстүр

бар. Ол тіліміздің шексіз бай қорынан қазақы ұғымдар енгізу дәстүрі».

279-б.).

(А.Байтұрсынұлы; Ахметтің Ленинге жолдаған хаттары; Байтұрсыновтың

мұражай-үйі. Б. 72-76).

72. Қазақ әдебиеті энциклопедиясы. – Алматы: Білік баспа үйі, 1999.-

750 б., (А.Байтұрсынұлы. Б. 149-150).

73. Қожакеев Т. Қым-қуыт іздер. – Алматы: Санат, 1999.-400 б., (Тың

дерек. Б. 328-330; Тарихи деректер бұрмаланбасын. Б. 355-358).

74. Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық

ақпарат құралдарының тілі. Астана, 1999.-459 б., (Бүркітов О. Ұлттық ба-

спа сөзінің мемлекеттік тілді дамытудағы рөлі).

75. Смағұлов Ж. Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы. Моногра-

фия. – Алматы: Қазақ университеті, 1999.-432 б.

76. Субханбердина Ү. Қазақ халқының атамұралары: Мазмұндалған

библиографиялық көрсеткіш. – Алматы: Орталық ғылыми кітапхан, 1999.-

834., («Қазақ» Б. 50-56; Ахмет Байтұрсынов. Б. 63; 70; 98-99; 128; 131-

132; 203; 600-602; 644-645; 672-673; 716-717; 757; 761).

77. ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі. Астана: Елорда, 2000.-344 б., (Ғасыр

басындағы саяси-әлеуметтік жағдайлар. Б. 59-61; Қазақ әдеби тілінің да-

муын танытатын жазба нұсқалар. Б. 64-65; Қазақ жазуының жетілуі, Б.

66-68; Қазақ жазуын жетілдірудегі А.Байтұрсыновтың қызметі. Б. 69-71;

Поэзиядағы мысал жанрының қалыптасуы мен дамуы. Б. 73-90).

78. Ағытайұлы И. Бабамыз – Бекзат данышпан. – Қостанай, 2000.-

88 б., (А.Байтұрсынұлы әулетінің шежіресі және ол туралы деректер

берілген).

79. Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі

(1870-1918). Ғылыми монография. – Алматы: Қазақ университеті, 2000.-

358 б.

80. Смайылов К. Жеті қыр, бір сыр. Естеліктер, публицистика. – Ал-

81. Сақ Қ. Ұлт санасының ұйытқысы. – Алматы: ҚазҰМУ, 2000.-175

б.

82. Бектемісұлы Н. Ахмет ұшқан алтын ұя. – Астана: Елорда, 2001.-

83. Қазақ прозасы: Хрестоматия. 2 том. – Алматы: Ғылым, 2001.,

(А.Байтұрсынұлы: Ауру жайынан. Б. 480-483; Бас қосу турасында. Б. 483-

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 291

486; Бас қосуға рұқсат берілмеді. Б. 490-491; Бас қосу. Б. 492; Білім жары-

сы . Б. 502-506; Аңдаспаған мәселе. Б. 512-513; Бастауыш мектеп. Б. 516-

519; Губернаторлардың өзгертілуі. Б. 527-528; Әліппе – таңбалар жұмағы.

Б. 532-545; ).

84. Қазақстан Республикасы 10 жыл шежіресі. (Құраст.: Нысанба-

ев Ә., Жұмаханов Т., Шаңбаев Т., Жақыпов Е., Жақыпова А). – Алматы:

Қазақ энциклопедиясы. – Алматы, 2001.-504., (А.Байтұрсынұлының

туғанына 120 жыл толуына суретімен мәлімет. 155-б., Бюст пен

мұражайдың ашылуы. 374-б., А.Байтұрсынұлының туғанына 125 жыл

толуына арналған салттанатты жиналыс. 382-б., Ұлы тұлғаға тағзым.

383-б).

85. Шүкірұлы С. Рухани өріс кернеуі. – Алматы: Мария, 2001.,

(Қаншеңгел немесе Ахмет Байтұрсыновтың назасы Файзоллаға хат).

86. Су Бихай. Қазақ мәдениетінің тарихы (Қытай тілінен аударған:

Т.Зәкенұлы). – Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2001.-

552 б., (Араб жазуы негізіндегі қазақ жазуы. Б. 465-467).

87. Ұлттың ұлы ұстазы: халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері,

ғалым, ағартушы А.Байтұрсынов. – Алматы: Орталық ғылыми кітапхана,

2001.-305 б.

88. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. Оқу құралы. (Құраст.:

Әбдіманұлы Ө). – Алматы: Қазақ университеті, 2002.-430 б.

89. Әлім Қ. Міржақыптың оралуы – Возвращение из небытия: хикаят-

сапарнама. Қазақ, орыс тілдерінде. – Астана: Фолиант, 2002.-216 б., (Ахаң,

Жақаң – қос арыс: Халқының көз жасынан жаралғандар. Б. 28-36).

90. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап: Оқу құралы. (Жал-

пы редакц. басқ.: Кәкішұлы Т). – Алматы: Қазақ университеті, 2002.-455.,

(Алаштың азатшыл әдебиеті. Б. 6-126; А.Байтұрсынов. Б. 64-82).

91. Қалиев С., Иманбекова Б. Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық

мұраларын оқу-тәрбие жүйесіне пайдалану. – Алматы: Өлке, 2002.-224 б.

92. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002.-

474 б.

93. Қозыбаев М.Қ. Өркениет және ұлт. – Алматы: «Сөздік-Словарь»

94. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. Бірінші том:

Өлеңдер, роман, пьеса, әңгімелер. (Құраст.: Дулатова Г., Иманбаева С).

– Алматы: Мектеп, 2002.-368 б., (Байтұрсынұлы А. Ақын ініме. Б. 313-

314).

95. Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. – Астана,

292 Райхан Имаханбетова

96. Шүкірұлы С. Мемлекеттік тіл мұраттары. Көмекші құрал. –

Алматы: Ғылым, 2002.-352., (Мұратты істің мүддесі. Б. 126-128; Көз

жетіп, көңіл сенгендей. Б 128-132; «Сөзі жоғалған жұрттың өзі де

жоғалады» Ахаң рухы бізбен бірге. 176-б.; Таңбадан жеріп, дыбыстан

шошымайық. «Қазақ тілінің айтылым сөздігі» кітабынан туындаған

ойлар. Б. 269-280).

97. Алматының тарихи және мәдени ескерткіштері. Құжаттар тізбесі.

Қазақ, орыс тілдерінде. (Құраст.: Матвеева Л). – Алматы: Өнер, 2003.-208

б., (Тарихи ескерткіш: қазіргі Ахмет Байтұрсынұлы мұражай-үйі. 56-б).

98. Қайта оралған қаламгерлер (Құраст.: Күзембаева В). – Алматы:

Орталық ғылыми кітапхана, 2003.

99. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. Екінші том:

Көсемсөз, әдеби-сын және зерттеу мақалалары. (Құраст.: Дулатова Г.,

Иманбаева С). – Алматы: Мектеп, 2003.-392 б., (Жазу тәртібі. Б. 54-56;

Алашқа. Б. 205-207; Тіл құрал: Қазақ тілінің сарфі. Б. 219-222; Досмай-

ыл қажыға ашық хат. Б. 163-167; Қазаққа ашық хат. Б. 270-271; Шорай

ислам. Б.304-305; «Қазақ» баспаханасы. Б. 321-324).

100. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. Үшінші том:

Көсемсөз, әдеби-сын және зерттеу мақалалары, қазақ тілінде басылған

кітаптардың көрсеткіші. (Құраст.: Дулатова Г., Иманбаева С). – Алма-

ты: Мектеп, 2003.-400 б., (Ахмет Байтурсынович Байтурсынов. Б. 59-

66; Жаңа жазу ережелері. Б. 97-106; Баспасөзіміз не күйде. Б. 106-113;

Өтірік емес, рас. Б. 159-161; Оқу кітаптары. Б. 258-259, 264, 293, 304,

316-318, 349).

101. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. Төртінші

том: Ағартушылық бағыттағы еңбектері мен оқу құралдары.

(Құраст.: Дулатова Г., Иманбаева С). – Алматы: Мектеп, 2003.-344

б., (Байтұрсынұлы А.: Аққу, шортан һәм шаян. 26 б.; Шыбжық пен

көгершін. 27 б.; Егіннің бастары. Б. 30-31; Қожа Насриддин ақылы.

31 б.; Кісі мен көлеңке. Б. 31-32; Үлес. 35 б.; Екі шыбын. 37 б.; Айна

мен маймыл. Б. 38-39; Бұлбұл мен есек. Б. 40-41; Өгіз бен бақа. 43 б.;

Қайырымды түлкі. Б. 48-49; Шал мен ажал. Б. 50-51; Жүргіншілер

мен иттер. Б. 53-54; Оқуға шақыру. 55 б.; Маймыл Б. 56-57; Қаптесер

мен көртышқан. Б. 57-58; Қасқыр мен қозы. Б. 71-73; Қасқыр мен

мысық. Б. 80-83; Шал мен жұмыскер. Б. 90-91; Қарашекпен мен қой.

Б. 91-92; Сары шыбжық. Б. 95-96).

102. Сәрсекеев Қ. Ұлт ұстазы немесе Алаштың Ахметі – Ахмет

Байтұрсынов жайлы ой түйін. – Алматы: Гауһар, 2003.-80 б.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 293

103. Ұлттың ұлы ұстазы: А.Байтұрсынұлының 130 жылдығына

арналған әдістемелік құрал. (Құраст.: Байжұманова А., www.spring.kz). –

Алматы: ҚМРБК, 2003.- 46 б.

104. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір

1901 ж. – желтоқсан 1917 ж., 1-том. Қазақ, орыс тілдерінде. (Құраст.:

Алдажұманов Қ., Зұлқашева А., Қойгелдиев М., Нұрпейіс К., Рүстемов С.,

Сайлаубай Е., Тілеубаев Ш., Чиликова Е). – Алматы: Арыс, 2004. - 552 б.,

(Байтұрсынов Ахмет. Б. 65-66, 78, 81-86, 112, 119, 120, 143, 145, 154, 166,

172-173, 185, 201-203, 217, 221, 229-230, 234, 242, 245, 288, 329, 332, 335,

349, 355 362, 366, 369, 373, 376, 383-384, 386-388, 407, 413-414, 418, 429,

441, 446, 459, 472, 474, 478, 481, 487, 495-496, 498, 505).

105. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. Бесінші том: Ау-

дармалар, естеліктер, құжаттар мен деректер. (Құраст.: Дулатова Г., Иман-

баева С). – Алматы: Мектеп, 2004.-616 б., (Дулатова Г. Өмір өткелдері. Б.

288-339; Бадыров Қ. Қаз қалпында. Б. 340-341; Байтұрсынұлы Ахметтің

Міржақыпқа жазған хаттары. Б. 412-417).

106. Анықтамалық. – Алматы: Ана тілі, 2004., (Қазақстан жазушыла-

ры: ХХ ғасыр. Ахмет Байтұрсынұлы. 70-б.).

107. Жармұхамбетова К.Б., Шағырова Ж.Х. А.Байтұрсынұлы және

қазақ тілі. (Студенттер мен мектеп мұғалімдеріне арналған көмекші

құрал). – Қостанай: ҚМУ, 2004.-59 б.

108. Қазақ әдебиетінің тарихы: Кеңес дәуірі (1917-1940). 7-том. (Жа-

уапты шығ.: Ақыш Н., Орда Г). – Алматы: ҚазАқпарат, 2004.-462., (20-30

жылдардағы қазақ әдебиеті. Б. 12-20; Әдеби сын. Б. 153-185).

109. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы дамуының ғылыми

қағидаттары. Алматы: Сөздік-Словарь, 2004.-208 б.

110. Оспанұлы С. Ахмет өскен ақындық орта: көмекші оқу құралы. –

Қостанай: Шапақ, 2004.-204 б.

111. Сатыбалдыұлы Ф. Шерлі жылдар, шерулі жылдар: Өлеңдер мен

поэмалар. – Қостанай: Баспа үйі, 2004.-470 б., (Тас түрмеде. Б. 62-63; Ах-

мет қайтыс болды дегенде. Б. 121-122).

112. Ысқақұлы Д. Әдебиет алыптары. – Астана: Фолиант, 2004.-304 б.,

(А.Байтұрсынұлына қатысты 16-б.).

113. Ағытайұлы И. Ортақ өмір арнасы. – Қостанай: Шапақ, 2005.-

266б, (Аңсатқан Ақаң елі. Б. 13-17; Ахаң және оның жақындары хақында.

Б. 52-55; Тұғырға Торғайдағы қайта қонған. Б. 164-168; Өшпес есім елінде.

Б. 169-171; Тұтас буынның төлбасы. Б. 171-188; Ахаң адамзаттың алыбы.

Б. 188-205; А.Байтұрсынұлы. «Қарагөз». «Ахау, достар». 205 б.; Қайта

орлаған күй. Б. 206-207; Дархан дарын, асыл азамат. Б. 208-212).

294 Райхан Имаханбетова

114. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы.

Желтоқсан 1917 ж. – мамыр 1920 ж., 2-том. Қазақ, орыс тілдерінде.

(Құраст.: Алдажұманов Қ., Зұлқашева А., Қойгелдиев М., Нұрпейіс

К., Рүстемов С., Сайлаубай Е., Тілеубаев Ш., Чиликова Е). – Алма-

ты: Арыс, 2005. - 496 б., (Байтұрсынов Ахмет. Б. 19, 21, 23, 28, 30,

39, 230, 248-249, 306, 316, 325-327, 349, 350, 354, 360, 367, 373,

396, 414, 455, 479).

115. Кенжалин Ж. Ұлт рухын ұлықтаған ұрпақпыз. – Алматы:

Өлке, 2005.-160 б., (Ұлттық бұқаралық ақпарат құралдарындағы

қазақстандық патриотизмге қатысты алғышартар мен объективті

негіздер. Б. 76-92; Ұлт ұпайын түгендеуден асқан міндет жоқ. Б.

129-135).

116. Қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезі (Бірінші қырғыз ғылыми

сиезінің еңбектері). Баспаға дайындаған: Құрманбайұлы Ш. – Астана,

2005.

бағалауыштық, сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 2005.-140 б.

118. Мұсабаев Х. Наркескен. – Қостанай, 2005., (Ахмет

Байтұрсыновтың монологы. 1 поэма).

119. Терминология мәселелері. 1910-1930 жылдар 1-том. (Құраст.:

Құрманбайұлы Ш., Жұбаева О). – Астана: ІС-Сервис ЖШС, 2005.-288 б.,

(Тіл туралы. Б. 89-92).

120. Алаш ақиықтары: Мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар.

(Құраст.: Жұртбай Т). – Алматы: Алаш, 2006.-288 б. (Жұртбай Т. Талант

талқысы /алғысөз/. Б. 7-8; Ахмет Байтұрсынов. Жазығым не? Б. 221-

224).

121. Имаханбетова Р.С. Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны,

10.01.02 – Қазақ әдебиеті. – Алматы, 2006.-130 б.

122. Көкейкесті әдебиеттану. Азаттық идеясының қазақ әдебиетіндегі

көрінісі: әдіснама, таным, көркемдік. 7-кітап. – Астана, 2006., (Әбдиманов

Ө. Азатшыл сарынның ұлы дәстүрі. Б. 67-80).

123. Қан жүректі қайғылым. (Құраст.: Есенқарақызы Х). – Шымкент:

Ордабасы, 2006.-208 б., (Байсалова А. «Қазақ халқының рухани көсемі».

Б. 15-20).

124. Он ғасыр жырлайды. – Алматы, 2006.-408 б., (Ахмет Байтұрсынұлы.

Б. 335-345).

125. Салқынбай А., Көккөзова М. Қазақтың тілші-әдіскер тұлғалары. –

Алматы: Нұр-пресс, 2006.-137 б.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 295

126. Терминология мәселелері. 1930-1990 жылдар. 2-том. (Құраст.:

Құрманбайұлы Ш., Әбдірәсілов Е., Әміров Ә). – Астана: ІС-Сервис ЖШС,

2006.-288.

127. Алматы көшелері. Қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде. – Алматы.

Баур , 2007.-256 б., (Байтұрсынұлы А. 45-б.).

128. Әбдиманов Ө. Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық идея. – Алматы:

Қазақ университеті, 2007.-325 б.

129. Байдебеков Қ. Өмір соқпағында. – Алматы: Ел-шежіре, 2007.-200

б., (Ахмет Байтұрсынұлы туралы. Б. 76, 123-130).

130. Деріпсалдин Қ. Торғай әуендері: Топтамалы ұжымдық әндер

жинағы. – Қостанай: Костанайский печатный двор, 2007.-230 б., (Ахмет

Байтұрсынов. 7-б., Екі жирен. Б8-9, Аққұм. Б. 10-11).

131. Кәкішұлы Т. Жанр жайлауы. 1-кітап: Оқу құралы. – Алма-

ты: Қазақ университеті, 2007.-462., (Сын мен әдебиеттану. Б. 121-150;

Әдебиет тарихындағы «ақтаңдақтар». Б. 273-318; ХХ ғасырдағы қазақ

әдебиетіндегі ағымдар хақында. Б. 374-388; Сын мен әдеби зерттеу. Б. 389-

453).

Алматы: РИИЦ АЗИЯ, 2007.-296 б., (Алаштың арыстары, 37-де опат

болғандар. Өмірбаяндық анықтамалық. Байтұрсынов Ахмет (1873-1973).

13 б.; А.Мектептегі. Ахаң бастаған сара жол. Б. 243-246).

133. Уразғалиева С.Б. Ахметтану. – Қостанай: ҚМУ, 2007.-28 б.

134. Айтбайұлы Ө. Ділғұмырлар мен тілтұғырлар. – Түркістан: Тұран,

408 б.+8 б., сурет., (Қазақ терминологиясының атасы. Б. 10-17; Ұлттың

ұлы ұстазы. Б. 18-43; Абай үлгісінің жалғасы дерсің Ахаңды. Б. 191-196;

Ахметтану тағылымы. Б. 303-313).

135. Алаштың ардағы. (Құраст.: Тілешов Е., Әріпбекова Г). – Астана:

Зерде, 2008.-240 б., (Қазақ жазуы. Б. 7-8; Ахмет Байтұрсынұлы. Б 95-97).

136. «Алаш» қозғалысы. (Құраст.: Тілешов Е., Қамзабекұлы Д.,

Нұрахмет И). – Алматы: Сардар, 2008.-324 б., (Нұрғали Р. Ахмет

Байтұрсынұлы. Б. 55-58; А.Байтұрсынұлына қатысты беттер: 3-17, 179,

207, 212-213, 215, 217, 223, 227, 236, 249250, 261-262, 265; Алаш жылна-

масы. Б. 271-282; 288-289, 292).

137. Қазақ әдебиеттануының тарихы. Екі томдық. 1-том. – Алматы:

ҚазАқпарат, 2008.-646., (Кәсіби қазақ әдебиеттануының қалыптасуы

(1900-1932). Б.64-166; Ахмет Байтұрсынұлы. Б. 181-195; Кеңес дәуіріндегі

қазақ әдебиеттануының дамуы (1932-1956). Б. 206-257).

138. Қамзабекұлы Д. Алаштың рухани тұғыры. – Астана: Ел-шежіре,

2008. - 360 б.

296 Райхан Имаханбетова

139. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Екі томдық монография. Бірінші

том. Өңделіп, толықтырылған екінші басылымы. – Алматы: Мектеп, 2008.

- 480 б.

«ҚЭКО» ЖШС, 2008., (Шонанұлы Т. Ахмет Байтұрсынов халық ағарту

және әдебиет саласында. Б. 129-139).

141. Құрманбайұлы Ш. Алаш және терминтану (ХХ ғасыр басындағы

қазақ терминологиясы. 1910-1930 жылдар). Монография. – Алматы:

Ел-шежіре, 2008.-240 б., (Алаш зиялылары және ұлттық терминқор

қалыптастыру міндеті. Б. 7-25; Қазақтың ғылыми терминологиясын

қалыптастырудағы Ахмет Байтұрсынұлының рөлі. Б. 29-46; Ахмет

Байтұрсынұлы және ХХ ғасыр басындағы терминологиялық жұмыстардың

жүргізілуі. Б. 47-53).

142. Жұртбай Т. «Ұраным Алаш». – Алматы: Ел-шежіре, 2008.-472 б.,

(«Байтұрсынов баяғы Байтұрсынов». Б. 415-466).

143. «Алаштың» тілдік мұрасы: Мақалалар жинағы. (Құраст.:

Шүкірұлы С., Тілешов Е). – «Алматы: КИЕ» лингвоелтану инновациялық

орталығы, 2009.-364., (Шаймерден Е. Алаш зиялыларының тілдік мұрасы:

арналы бастау, өміршең дәстүр. Б. 3-9; Ахмет Байтұрсынұлы. Б. 15-9104;

Дулатұлы М. Тіл құрал. Қазақ тілінің сарфі. /Шығарушы Байтұрсынов А/.

Б. 161-164; Шонанұлы Т. Ахмет Байтұрсынұлы халық ағарту және әдебиет

саласында. Б. 250-259).

144. Алматы көшелері. Анықтамалық энциклопедия (қазақ, орыс,

ағылшын тілдерінде). – Алматы: ИП Волошин, 2009.-400 б., (Байтұрсынұлы

атындағы көше. 79-б.).

145. Байқадамова К. Байқадамовтар әулеті: Деректі хикаят. – Алматы:

Білім, 2009.-296+40 б., (Тарихи тұлғалар: Ахмет Байтұрсынұлы. Б. 140-

143).

146. Қазақстан музейлері. Құраст.: Мерекеева С. – Алматы: Алматыкітап

үйі. Б. 174-184).

147. Омарова Б. Қазақ тілі: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті,

2009.-202 б., (Ахмет Байтұрсынұлы – ана тіліміздің атасы. Б. 45-48;

А.Байтұрсынұлы - әдебиеттану ғылымының негізін салушы. Б. 48-51).

148. Ісімақова А. Алаш әдебиеттануы. – Алматы: Мектеп, 2009.-560 б.,

(Ахмет Байтұрсынұлы. Б. 153-208).

149. Ісімақова А. Асыл сөздің теориясы. – Алматы: Таңбалы,

2009.-376 б., (Ахмет Байтурсынов и Михаил Бахтин общность

теоретических мыслей. Б. 131-146; Ахмет Байтұрсынұлы және

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 297

көркем сөздің теориялық мәні. Б. 177-185; А.Байтұрсынұлының

«Әдебиет танытқышы» мен Қ.Жұмалиевтың «Әдебиет теориясы».

Б. 186-196; З.Қабдолов және Алаш әдебиеттануы (А.Байтұрсынұлы,

Х.Досмұхаммедұлы).

150. Шүкірұлы С. Тілтану белестері. – Алматы: Сардар, 2009.-248.,

(Ел деп өткен адал ер. Б. 3-5; Ахаң арманын алға апарайық. Б. 6-7; Тіл

базарында балық үлесіп жатқандаймыз. Б. 68-74; Алаш аманаты. Б. 91-

96; Барын халқына берген жан. Б. 97-101; Мен ұлтыма жауаптымын

деп жүрсе... Б.101-107; Семинар өтті, не білдік? Б. 120-124; Таңбадан

жеріп, дыбыстан шошымайық. Б. 125-138; Ахаң әліпбиі һәм тіл дыбы-

стары. Б. 167-174).

151. Шүкірұлы С. Қолтаңба. – Алматы: Сардар, 2009.-200., (Бір

толғаудың хикаяты: Өткенге салауат, бүгінге бірлік. Б 172-184;

Мұсабаев Х. Ахмет Байтұрсынұлының назасы. Толғау. Б. 177-180).

152. Әнесұлы Ж. Мақтанышы елімнің. – Алматы: SANJAR-U,

2010.-198., (Ұлылықтың үлгісі болған Ахмет Байтұрсынов. Б. 6-18).

ХІ. Өмірі, еңбектері туралы орыс тіліндегі әдебиеттер:

1. Тезисы доклада всесоюзной межвузовской научно-

теоретической конференции. – Алма-Ата, 1990., (Абдиманов О.

Литературно-публицистическая деятельность Ахмета Байтурсынова

и вопросы изучении казахской литературы и журналистики в начале

ХХ века).

2. Перестройка и художественная литература. – Алма-Ата: Өнер,

1990., (Нургалиев Р. Ахмет Байтурсынов. Перевод: Е.Сатыбалдиева.

С. 3-21).

3. О чем не говорили. /Докум. рассказы и очерки/. – Алматы:

Жалын, 1990.-304.

4. Бурабаев М. Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 гг. –

Алматы, 1991., (Бекметов М. Киргизский поэт. С. 232-234).

5. Алаш-Орда. Сборник документов. (Сост.: Мартыненко Н).

Алматы: – Айкап, 1992.-192.

6. Абдиманов О. Литературно-публицистическая деятельность

Ахмета Байтурсынова. Автореферат. – Алматы, 1992.-26.

7. Аманжолова Д. Движение Алаш в 1917 г. – Москва, 1993.

8. ВКА: Казахстан в начале ХХ века: методология, историогра-

фия, источниковедения. Сб. статей. – Алматы, 1993., (Қозыбаев М.

Аласұрған ХХ ғасыр. С. 3-15).

298 Райхан Имаханбетова

9. Протоколы революционного комитета по управлению Казах-

ским краем (1919-1920). – Алматы, 1993., С. 84-86.

10. Касенов К., Туреханов А. Красный террор, жертвы 37-го. – Ал-

маты: Айкап, 1992.-80.

11. Аманжолова Д. Казахский автономизм и Россия. – Москва:

Молодая Россия, 1994.

12. Аманжолова Д. Алаш история и историграфия. – Семей, 1994.

13. Кудерина Л. Геноцид в Казахстане: исторический очерк. (О

судьбе казахской интелегенции первого /предреволюционного/

поколения и ее истребление в годы сталинщины) – Москва, 1994.-

63.

тапринт НБ РК, 1994., (Возвращенные имена: Ш.Кудайбердиев,

А.Байтурсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, М.Жумабаев. С. 10-20).

15. «Азалы кітап» – «Книга скорби». Атылғандардың тізімі.

1-басылым. (қазақ, орыс тілінде). Алматы және Алматы облысы. – Ал-

маты: 1996.-360., (Навечно в памяти народа. С. 6-19; Байтурсынов А.

53 с).

16. Алматы энциклопедия. (Глав.ред.: Нургалиев Р). – Алматы:

88 с.).

ты: 1997.-18.

18. Языковая политика в Казахстане (1221-1990 годы): Сборник

документов. (Сост.: Айбасова М., Имажанова Р., Исахан Г., Кадущев

Б). – Алматы: Қазақ университеті, 1997.

19. Аскаров А. Ұлы Тұранның ұлдары. Қазақ, орыс тілдерінде. –

Алматы: Нұрлы әлем, 1998., (Ахмет Байтурсынулы. С. 350-351).

20. Байтелесова Ж. Негасимая звезда в пляде казахской интели-

генции. – Алматы: Санат, 1998.-78.

21. Байтелесова Ж. Публицистика Ахмета Байтурсынова. – Алма-

ты: Санат, 1998.-74.

22. Казахи. Девятитомный популярный справочник. том 2. – Ал-

маты: Қазақстан даму институты, 1998., (Исторические личности.

Ахмет Байтурсынов. С. 416-417).

23. Терновой И.К., Исетова Р.К. Жизнь, озаренная борьбой. (По-

свящается 125-летию со дня рождения Ахмета Байтурсынова). – Ко-

станай: КГУ им. А.Байтурсынова, 1998.-75 с.

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 299

24. Нургали Р. Вершины возвращенной казахской литературы. Ал-

маты, 1998.

25. Из истории отечественной журналистики. – Алматы, 1999.,

(Байтелесова Ж. Ахмет Байтурсынов – редактор и виднейший публи-

цист казахской демократической прессы. Б. 53-58).

26. История Казахского государства. ХV-ХХ в в. – Алматы, 2000.,

(Данияров К. Ахмет Байтурсынов (1873-1937). С. 44).

27. Развитие информационного пространства Республики Ка-

захстан: опыт десилетия. Материалы международной научно-

практической конференции. – Алматы, 2001., (Байтелесова Ж.

Духовные лидеры казахского народа газета «Қазақ». Б. 127-128; Пу-

блицистическое наследие Ахмета Байтурсынова. С. 129-130).

28. Антология социально-политической мысли Казахстана с древ-

нейших времен до наших дней (в двух томах). – Алматы, 2002. Т. 2.,

(Ахмет Байтурсын (Байтурсынов) С. 314-316).

29. Ашнин Ф.Д., Алпатов В.М., Насилов Д.М. «Репрессированная

тюркология». – Москва: Восточная литература, 2002.-294.

30. Исмакова А.С. Возвращение плеяды. Алматы: Ғылым, 2002.-

200.

31. Садыкова Б. История Туркестанского легиона в документах.

32. Материалы международной научно-практической конферен-

ции, посвященной 30-летию КарГУ имени Е.А.Букетова. – Караган-

да, 2001., (Байтелесова Ж. Новые модели национальной прессы. С.

25-26).

33. Байтелесова Ж. Роль публицистики Ахмета Байтурсынова в

формировании общественного сознания. Автореферат. – Алматы,

2002.-27.

34. Проблемы поэтики и стиховедения Материалы международ-

ной научной конференции, посвященной 75-летию Алматинского

университета им. Абая и памяти А.Л.Жовтиса. (19-21/Ү.2003). – Ал-

маты: АГУ им. Абая, 2003., (Исмакова А. А.Байтурсынов и М.Бахтин.

Общность теоретических мыслей. С. 305-311).

35. Сборник общества «Фулбрайт». – Алматы, 2003., (Исмакова

А. «Әдебиет танытқыш» А.Байтурсынова в контексте проблемы От-

крытое общество и традиционная культура казахов).

36. Проблемы поэтики и стиховедения Материалы международной

научной конференции, посвященной 75-летию Алматинского универ-

300 Райхан Имаханбетова

ситета им. Абая и памяти А.Л.Жовтиса. (19-21 май 2003 г.) – Алматы:

АГУ им. Абая, 2003., (Исмакова А. А.Байтурсынов и М.Бахтин. Общ-

ность теоретических мыслей. С. 305-311).

37. Сборник общества «Фулбрайт». – Алматы, 2003., (Исмакова

А. «Әдебиет танытқыш» А.Байтурсынова в контексте проблемы От-

крытое общество и традиционная культура казахов).

38. Джуанышбеков Н. Ахмет Байтурсынов (Очерк жизни и твор-

чества). – Алматы, 2004.- 47с.

39. Исмакова А. Жанровая «память» казахской художественной

прозы // Простор, С. 169-178, октябрь 2005.

40. Абсеметов М. Сакен Сейфуллин – Председатель Совета На-

родных Комиссаров Казахстана (г.Оренбург 1922-1924). Астана,

2006., (Сакен Сейфуллин и Ахмет Байтурсынов: в поисках истины.

С. 29-46).

41. ДЖуанышбеков Н. Ахмет Байтурсынов: очерк о жизни и твор-

честве. Издание 2-е. – Алматы: Искандер, 2006.-44 с.

42. Сагадиев К. Реформы: аналитический взгляд. Книга первая

(статьи, выступления, интервью) – Алматы: НП ПИК Gau har ,

2006.-352., («Ғылымсыз ғұмыр – тұл». С. 281-286).

43. Сагадиев К. Реформы: аналитический взгляд. Книга вторая

(статьи, выступления, интервью) – Алматы: НП ПИК Gau har ,

2006.-286., (Ахмет Байтурсынов и экономические взгляды лидеров

Алашорды. С. 116-127).

44. Исторические личности. – Алматы, 2007., (Ахмет Байтурсы-

нов 1872-1937гг. С. 104).

45. Кумисбаев Ш. Просветитель. (Перевод: Жанайдарова О). –

Алматы, 2007., (Они были первыми. С.141-143).

46. Наркомы Казахстана. 1920-1946 гг: Биографический справоч-

ник. (Сост.: Жакыпов М., Зулкашева А., Ипмагамбетова А., Чиликова

Е. – Алматы, 2007., (Ахмет Байтурсынов. С. 75-76).

47. Мажитов С. Проблемы истории историографии народно-

освободительного движения ХVIII-ХХ вв. в Казахстане. – Алматы:

Мектеп, 2007.

48. Ахметова Л., Григорьев В., Шойкин Г. А.Букейханов поиск ори-

ентиров; А.Байтурсынов главное – обретение государственности;

Т.Рыскулов яркий политик советскоого востока. Серия «Казахстан:

первые лица страны ХХ века». – Астана, 2008.-204 с. (Ахмет Байтур-

сынов главное – обретение государственности. С. 77-118).

Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны 301

49. Казахское книжное дело в документах и материалах : ХІХ – на-

чало ХХ в.в. (Научные редакторы: Шалгынбай Ж., Галиев В). – Ал-

маты: Баспалар үйі, 2009.-632 с., (Байтурсынов А. С. 13, 18, 22-23,

340-351, 364-380, 393, 427, 472, 565-567, 573-574, 578-580, 584-587,

592-593).

50. Шалгынбай Ж. История казахской книжной культуры (1807-

1917 г.г. – 1991-2001 г.г.): Монография. – Алматы: Баспалар үйі, 2009.-

328 с., (Цензура казахской демократической книги и литературы. С.

129-160; Байтурсынов А. Маса. 202 с., Оқу құралы. 205 с., Қырық мы-

сал. 208 с., Оқу құралы: баянчи. 209 с., Оқу құралы: қазақша алифба;

Тіл құрал: этимология. 212 стр., Аға тұлпар. 214 с., Тіл құрал. 216 с.).

Мазмұны

І-тарау

І.1. Өмірбаяндық деректер.......................................................................... 11

І.2. Ахметтанудың негізін салушылар....................................................... 102

І.3. Мұрағаттық деректі құжаттар............................................................. 144

І-тарау бойынша пайдаланылған материалдар:....................................... 160

ІІ-тарау

ІІ.1. Тіл туралы туындылары .................................................................... 172

ІІ-тарау бойынша пайдаланылған материалдар:..................................... 204

ІІІ-тарау

Еленбеген еңбект ері........................................................................ 208

ІІІ.1. Ахаңның асыл әндері......................................................................... 210

ІІІ.2. Табылған тың туындылары.............................................................. 217

ІІІ.3. Хаттар тағы да хаттар ....................................................................... 252

ІІІ-тарау бойынша пайдаланылған материалдар:.................................... 261

Қорытынды.......................................................................................... 264

ҚОСЫМША ................................................................................................ 268

Редакторлар Бейсембайұлы Ж., Сыздық А.

Көркемдеуші редакторы Жапаров Б.

Техникалық редакторы Жапарова С.

Беттеуші Шокбарова М.

Райхан Имаханбетова

Ғасыр саңлағы:

Ахмет Байтұрсынұлының

шығармашылық ғұмырбаяны

(Мұрағат деректері негізінде)

Монография

(қазақ тілінде)

ИБ № 014

Басуға 20.10.2010 жылы қол қойылды. Қалпы 60х90/16. Қағазы офсеттік.

Қаріп түрі «Арно Про». Баспа табағы 19,0. Шартты баспа табағы 19,0.

Шартты бояулы беттаңбасы 22,25. Есептік баспа табағы 18,6.

Таралымы 2000 дана. Тапсырыс №...

«Полиграфкомбинат» ЖШС баспаханасында басылды.