Диплом жүмысы тақырыбы: «Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту»
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
| Зерттелініп отырған оқулықтардағы мәтіндердің едәуір жш ксздесетін лексикалық единицалармен қамтылуы өте төмен. 50 жылдар окулықтарында 40,77%, 70 жылдар оқулыктарында 39,96%, Б 30,51%, 90 ж. оқулықтарында 40,28%, ал 2000 жыл оқулықтарында 40,13% (7 кссте).
7-кесте - Жиі қолданыстағы сөздердің статистикалық сипаттамасы (Ғ>4)
Нақтылы бір жиіліктегі жоне нақты бір синтаксистік ақпараты бар түрлі мөлшсрдегі сөздерді аныктау барысында, әр сыныпқа тиісті жиі кездесетін, яғни жиілігі Ғ>4 болатын, мәтіннің 30-40% - ын Қамтитын лексикалық бірліктерді таидап алдық. Енді осындаи жиіліктсғі сездердің үзіндісін корейік. Біздің ойымызша, абсолютті Жиілігі 4-ке тең немесе одан артық создсрдің әрбірі қайталана Қолданылу нәтижесінде бала жадында үзақ сақталады да, бүл сөздерді ол толық меңгереді деп айтуымызга болады. Мысалы, агап сөзі 50 ж. окулықтарында 36 рет, 70 ж. оқулықтарында 40 рст, ал Б| 60 рет Қолданылған. Алайда мүндай создсрдің көптігі окушыға берілетін 30
Сонда ғана олардың тіл байлығы молайып, білім дәрежесі артады. Өйткені сөздің лексикалық мағыналары талай рет қайталана қолданылу нәтижссінде санамызға сіңіп кдлыптасады. Мүнда олар сол сөз білдіретін зат, не қүбылыстың белгілі бір қасиеттеріне негізделіп, ол сөз аталғанда санамызда сол қасиеттср мағынаның басты керсеткіштері, яғни мәндері ретінде көрінеді. Енді қарастырған окулыктардағы жиі қолданысқа ие сөздерге назар аударсақ, салыстырылушы мәтіндер арасында сөздердің қолданылымындағы мынадай ерскшеліктерді аңгарамыз: 8-кесте - Жалпы жиілігі Ғ>4 болатын 50-70 жылдардағы 1-3 сынып оқулықтарының жиілік сөздігінен көрініс
31
Әр түрлі тілдердің жиілік сөздіктерін салыстыра отырып, зёрттеу нәтижесінде мынаған көзіміз жетті: түрлі тіддер мәтіндеріндегі сирек қолданылатын бірліктердің негізгі бөлігін жиілігі 1 және 2-ге тең болатын сөздер қамтиды. Мәтіннің көлемі үлғайган сайын, мүндай сөздердің де абсолютті шамасы артқанымен, түрлі тілдердегі олардың жиынтық қатынасты жиілігі 0,60% шамасында болады [16,50]. Сонымен біргс аз қолданыстагы создердің молдығы жазушы, немесс ақын тілінің байлығы немесе оның өзіндік ерекшелігін көрсстеді дегі есептелінеді [44]. Бірақ бүл түжырым таңдама әдісі арқылы алынған мәтіндердің колсмі бірдсй болған жагдайда ғана дүрыс дсп тануымыз керек. Салыстырылып отырган 1950-2000 жылдардағы оқулық мәтіндері мен БӘ (Ғ<4), сонымен бірге орыс тіліндегі жиілік сөздіктер [42] және Абай шыгармаларынан (Ғ<2) байқайтынымыз -таңдама көлсмі үлғайған сайын, аз ксздесетін сөздердің үлесі азаяды (9-кесте). 9-кесте - Сирек қолданыстагы (Ғ<4) сөздсрдің статистикалық сипаттамасы
Мысалы, таңдама көлс.мі 185961 соз қолданысқа (с.қ.) тең (10298 сөз) 50 жылдардагы оқулықтарда аз ксздссетін сөздердің үлесі 59,22%, ал тандама көлемі 241984 сөз қолданысқа (12284 сөз) тсң 70 ^ылдардағы окулықтардагы олардың үлесі 60,03%, таңдама көлсмі 226374 сөз қолданысқа тсң 90 жылдардың оқулықтарындагы аз Кездесетін сөздердің үлссі 59,71%, таңдама колсмі 368965 сөз 32 қолданысқа тең 2000 жылдар оқулықтарындагы олардың үлссі 57,33%. Засорина қүрастырған таңдама колемі 120843 сөз қолданысқа тең болатын орыс тіліндегі сөздіктегі сң аз ксздесетін создер 63,98% болса, Абай шығармаларындағы олардың үлесі 64,43%. Сондыктан да ең аз кездесетін сөздерді салыстыруға байланысты пікірлср мен қорытындылар жасау барысында өзара бірдей көлемдегі таңдамаларды, ягни 185961 (жуықтағанда 200000 с.қ.) сөз қолданыс пен 368965 сөз қолданыс аралығындагы тандамаларды шартты түрде өзара деңгейлес деп қарастырдық. Сондағы 1950-2000 жылдардағы оқулықгарды салыстырудан байқағанымыз - бүл көлемдегі тандамалар үшін ең аз кездесетін сөздердің үлесі 57-60% шамасында болады. Ал 100000 және 120000 сөз қолданыс аралығындағы тандамалар көрсеткендей, агглютинативті тілдер үшін (БӘ 97260 с.қ.) бүл шама 69-70% болса, флективті тілдерде ол 64-70% шамасында (Засорина) болады. Алынған нәтижелерді флективті тілдерді агглютинативті тілдерден ажырататын типологиялық сипаттамалар ретінде дс қарастыруға болады [16,51]. Неліктен оқулықтар мәтіндерінде езге таңдамалармен салыстырғанда сирек қолданыстағы сөздердің үлссі темен? Оның себебі, БСО мәтіндерін қүрастыруда көбіне мәтіндердің білімділік, ғылыми-әдістемелік және тәрбиелік жағына, авторлық прагматика мен аялық білім мэселелеріне көңіл болінеді де, алынған мәтіндердің сөздік қоры мен лексикалық байлығы, жан-жақтылығына, жаңа сөздсрдің қамтылуына онша назар аударылмай келеді. Болашақта оқулыктар қүрастыру барысында бүл өзекті мәселе де ескерілгені жөн деп ойлаймыз. Бір тілгс қатысты тандама көлемінің үлгаюы орташа алғанда орбір лексикалық бірліккс сәйкес келетін мәтіндегі сөз қолданыстар шамасын сипаттайтын ғ көлсмінің өсуінс әкеледі. Ал ғ шамасын таңдаманың жалпы көлемін мәтіндегі әр түрлі лексикалық _ д/ бірліктердің жалпы санына бөлу арқылы алдық: ғ = — . Мүндағы алынған Ғ шамасы әр сөзгс қатысты алғандағы орташа қолданыс мөлшерін білдіреді. ғ шамасы тандама көлемі зерттеуге алынған мәтіннің. жанры мен тақырыбы, тіл күрылысы секілді езгермелі шамаларға байланысты болады. Негізінен, ғ шамасы мәтіннің лексикалық жағынан жүтандығының көрсеткіші болып табылады: /■' мәні жоғары болған сайын, мотіндегі ор түрлі лсксмкалық бірліктер соншалық аз болады жонс керісінше, /■' мәні неғүрлым аз болса, соғүрлым мәтіннің сөздігі де ор түрлі лексикалық бірліктергс бай болады. Бүл түжырым ор түрлі жанрға қатысты мәтіннің лексикалық байлығы туралы біздің болжамымызға да сәйкес келеді (10-кесте). Шынында да, 50 жылдардағы оқулықтар мәтіндерінің лексикасы (У = 18,05) 70 жылдардағы окулықтар мәтіндерінің лексикасымен (/г = 19,70) салыстырғанда алуан түрлі болып келсс, өз кезегінде Б| 33 мәтіндерінің лексикасы (/•"=8,78) 50 жонс 70 жылдардагы оқулықтар мәтіндерінс кдрағанда басқаша болып келеді. Дсгенмсн 2000 жылдардагы оқулықтардың лексикасын 90 жылдардың оқулықтары лексикасынан жүтаң дсп ссептеугс болмайды, бүл орайда таіщама көлеміндегі айырмашылық (368965 с.қ. және 226374 с.қ) та сскерілуі тиіс. Ал Абай шыгармаларының тілі (ғ=7,78) БӘ тіліне қараганда бай екендігін көреміз. Мүның себебі түсінікті: БСО мотіндсрі әр түрлі авторлар шығармаларынан алынған үзінділерден және БӘ салыстырғанда көлемі шағын мәтіндерден қүралған. Ал әр жазушының тіл байлығы әр түрлі екенін ескерсек, онда оқулыктардағы шағын мәтіндер сол жазушылардың барлық сөздік қорын кдмти алмайтындығы айқын. Абай шығармаларының салыстырып отырған басқа тандамалардан тілге байлығы үлы ақынның әр түрлі авторлар шығармаларынан алынған үзінділерден түратын мәтіндер тілінен артықшылығын көрсетсе ксрек. 10-кесте - Мәтіндердегі сөздердің орташа қолданысы (Флективті тілдср бойынша мәліметтер Бектаев еңбектерінен алынды)
34
Бүл орайда біз қарастырган БСО мәтіндеріндсгі статистикалық түргыдан реттестіруді кджет стетін сөз қодданыстардың болуы заңды. Өйткені оқулық қүрастыру барысында лингвостатистикалық нәтижелер кобіне ссксріле бермейтінін мойындау парыз. Енді қарастырылған мотіндердің орташа сөз қодданыстарының кестссін қарайық (10-кесте). Әр жылдар (1950-2000 ж.ж.) окулықтары мәтіндеріндегі сөздердің қайталануын былайша түсіндіругс болады: бүл мәтіндер ғылым мен техника жетістіктерін үзбей хабарлап отыратын газет мәтіндеріне (өзбек газеттері ғ =16,12) қарағанда жанрлық жағынан шектеулі, лексикасы жүтаңдау болып келеді. Дегенмен дс бүл салыстырулар квантитативтік-типологиялық критерийлер ретінде тек бір гана жағдайда, яғни салыстырылып отырған тілдер үшін бүл шамалар өзара бірдей көлемдегі, жанрлық-стилистикалық түрлері бойынша үқсас таңдамалар жагдайында гана орындалуы мүмкін (16, 49]. 11-кесте - Мәтіндердегі соз формаларының орташа қолданысы (Түркі тілдері бойынша мәліметтер Қ.Молдабек еңбектерінен алынды)
35
Сондықган да Пушкин тілін (544777 с.қ., ғ =25,70) БСО мәтіндерінің тіліне қарағанда ксдсй дсп ойлауга болмайды, әрі ор түрлі типологиялық топқа жататын тілдер арасындағы айырмашылықгар шамалы болады. Сөз формаларының {Ғс-ф) шамасын салыстыруда басқаша көрініске тап боламыз (11-кесте). Егер агглютинативті қазақ тілінде 200000 сөз қолданысқа тең болатын тандаманың әрбір сөз формасына шаққаңдағы орташа қайталану жиілігі ғ=5,38 (50 ж. БСО) және ғ=6,29 (70 ж. БСО) сез қолданысқа тең болса, таңдама колемі 100000 сөз қолданысқа тең Б| әрбір сөз формасына шаққандагы сөздердің орташа қайталануы ғ=3,83. Флективті-синтетикалық орыс тілінде 100000 сөз қолданысқа тсң тандаманың әрбір сөз формасына шаққандағы орташа қайталану жиілігі ғ =6,81 сөз қолданысқа тең мелшерде болса, флективті-аналитикалық неміс тілінде таңдама көлемі 100000 жәнс 200000 сөз қолданысқа тең болған жағдайда мәтіндегі әрбір сөз формасы тиісінше 7,26 және 7,07 реттен қайталанады. Бүдан байқайтынымыз -мәтіннің синтеттілігі артқан сайын, сөз формаларының орташа қайталануы азая бастайды. Демск. әр түрлі қүрылымдағы тілдер үшін мәтіндегі сөздердің статистикалық мүмкіндіктері жалпы алғанда бірдей деп есептейміз. 10-11-кестелерде келтірілген нәтижелерден шығатын қорытынды: әр түрлі сөз формаларын тудыруға икемді және бай агглютинативті (қазақ, түрік, қаракалпак) тілдерде сөз формаларының ғ шамасы флективті тілдсргс қарағанда аз болыгі келеді, аітлютинативті күрылымдағы бір тілдің ішіндегі сөз формаларының орташа қайталануындагы айырмашылықтар (50 және 70-2000 жылдар оқулықтары) таңдама көлеміне (185961—368965 с.қ) жәнс синтеттіліктің артуына байланысты болады (/-' = 18,56 жонс 26,60). Қазақ, өзбек, түрік және карақалпақ тілдеріндегі мәтіндердің сөз формаларына қатысты синтеттілік коэффициенті таңдама көлемдері бірдей болған жағдайда барлық тілдер үшін өзара дснғейлсс (24-26%) шамада болады [17,33]. Қорыта келгенде, 6-ксстедегі нәтижелер көрсстксндей, типологиялық сипаттағы бүл айырмашылықтар тілдің 36
морфологиялық қүрылымына байланысты: Нсгүрлым тілде аналитикалық қүрылым элсмснттсрі көбейгсн сайын, согүрлым создсрдің орташа кайталануы осе түссді [16,50].
1. Агглютинативті тілдсрдің (50-70 жылдардагы оқулықтар, өзбек мәтіндері және БӘ) 100-ге дейінгі аумақтағы жиі кездесетін сөздермен қамтылуы мотіннің 39%-41%-ын қүраса, флективті (орыс) тілдерде ол 29%. 12-кесте - 1950-2000 жылдардагы БСО мен БӘ жиі қолданыстагы сөздсрмен қамтылуы
жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||