арқылы есім сөздерді ұғындыру

Тіл-адамзаттьщ қарым-қатынас құралы. Сөз-тілдің "құрьілыс материалы" болғандықтан онсыз ешқандай тілдік қатысым әрекеті болмайды. Сөзде қоршаған ортадағы заттардың, кубылыстардың, іс-әрекеттердің т.б. мағыналары бейнеленеді. СөздіҢ осындай қызметіне орай адамзат сөздерді тіркестіріп,сөйлемдер арқылы о№пікірлерін білдіре алады. Сөздер жеке тұрып қолданылмайды, олардың қызметі, мағынасын сөйлеуде және сөйлемде анық көрінеді. Сондықтан оқушылардың дұрыс сөйлеу, сөздерді орынды қолдануының барлығы оның сөздік қорының аз-көптігіне тікелей байланысты. Оқушылар сөздік қорындағы сөздердің мағыналарын жете білген жағдайда ғана оны дұрыс қолдана алады. Ал бұл бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын байытуға арнайы жұмыстар жүргізуді талап етеді. Оқушылардың сөздік қорын молайту жұмыстары жүйелі, жоспарлы жүргізілген жағдайда ғана нәтижелі болады.

Бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындырға арналған жұмыстарды кешенді түрде, жүйелі әрі жоспарлы жүргізу керек.

Бастауыш мектеп оқушыларына есім сөздерді ұғындыру мэселесінде мұғалімнің алдында есім сздерді ұғындыруға арналған лексикалық непздердің мағынасын қалай ашып қандай амал - тэсілдерді қолдану Қажет деген секілді сұрақтар тұруы орындыв. Себебі, дұрыс таңдалынып алынған лексикалық амал-тэсілдер мен жаттығулар жүйесі жемісті істің нәтижелі болуының кепілі. Олай болса оқушылар есім сөздерді лексикалық жаттығулар жүйесін құру қажет.

•

28

Сонымен бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорьн молайту мен сөз мағынасын ұғындыру жұмыстары мынадай бағыттарда жүргізіледі:

1. 
   Лексикалық жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болуға
   тиісті;
   

1. 
   Лексикалық жаттығулар оқушылардың өзіңдік жұмыс түрінде
   болу керек.
   

1. 
   Оқушыларға сөз мағынасын түрлі лекшкалық тәсілдер арқылы
   ұғындыру қажет;
   

Адамдар қандай сөз немесе сөйлем айтпасынрл адамның ойымен тығыз байланысты. Себебі адам сөздің немесе сөйлемнің мағынасын біле отырып, ойланудың арқасында айтады, жүзеге асырады. Адам ойланбаса өзінің ойлау қабілеті дамымай, тоқтап қалады. ¥лы ақын Абайдың: "Тамағы тоқтық, көйлегі көптік. Аздылар адам баласын" деуі де сондқтан,

Ойлау қабілетінңқ дамуына, жетілуіне проблема қажет. Сол проблеманы шешу барысында адам қалай шешемін, қандай әдіспен шешемін деген секілді түрткілік ойлау операцияларын жасайды. Мұны С.Л.Рубинштейннің "Мышление обычно начинается с проблемы или вопроса, с удивления или недоумения, с противоречия. Этой проблемной ситуацией определяется вовлечения личности в мыслительный процесс" /107.47/-деген пікірі толықтыра түседі және оны А.М.Матюшкин, И.Я.Лернер т.б. ғалымдар қостайды /108,64/. Демек оқушыларға сөз мағынасын ұғындыруда жаттығуларды проблемалық сипатта беру керек. Проблемалық оқыту проблемалық ситуацияларды Шещу барысында оқушылардың ойлау қабілеті мен қатар танымдық қызметін және шығармашылық қабілетін дамыту оқыту түрі болса, проблемалық ситуациягосы

29

ісабілеттерді қалыптастыруға арналған жағдай. М.И.Матюшкин дроблемалық ситуациялардың он түрлі ерекшелеп көрсетсе /74/, р.В.Давыдов және басқалар проблемалық ситуациялардың төрт ^үрін атайды:

1. 
   Проблемная ситуация, возникающая при столкновение с
   противоречие между имеющимися знаниями и теми
   требованиями, которые возникает в ходе решения новых задач;
   

1. 
   Проблемные ситуация возникающие при обноружении
   противоречия между теоретически возможным путем решения
   задачи и практической нецелесообразностью или
   неосуществимостью его, а также между практически
   достигнутым результатом и отсутсваем теоретического
   обоснования (при данном состояние знаний и умений человека);
   

1. 
   Проблемная ситуация, возникающая при столкновении с
   новыми практическими условиями использования уже
   имеющихся знаний;
   

Мұнан шығатын қорытынды: проблемалық ситуацияларда оқушының жаңа білімді ескі білімдер көмегімен зерттеуі, шығармашылық қабілеттерді игеруіне негізделетін проблемалық қиындықтың болуы шарт. Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларына сөз ұғымын ұғындыру мақсатында түзілген лексикалық жаттығулар:

ә) жаңа білімді оқушылар игерген білімдері арқылы зерттеу Жұмыстарын жүргізу барысында тану мүмкіндіктері;

2). Лексикалық жаттығулар оқушылардың өзіңдік жұмыстары болуы керек.

Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу барысында, олардың игерген білімдері "жарыққа" шығады. Оқушылар егер білімді жаттап алатын болса, онда ол өз бетінше жұмыс істей алмайды, яғни білімді меңгермегендігі көрінеді. Сондықтан өз бетінше жұмыстардың қызметі ерекше, бұл балалардың білімді дұрыс игеруін қамтамасыз етеді. Өз бетінше жұмыстарда оқушыда дайын үлгі болмайды, шешімін өзі табады және оны дәлелдейді. Бұл жөнінде Н.А.Менчинская мен М.И.Моро былай жазған: "Главная особенность самостоятелъной работы учащихся состоит в том, что в ходе такой работы ученик лишается на какоето время привычной для него опеки со стороны учителя, остается один на один с поставленной перед ним задачей. Выполшя задания, ученик должен испробовать свои силы и, оприаясь на собственные знания, умения и навыки, на собственную наблюдательность, сообразительность найти ггуть его решения и довести его до благополучного конца" /106.21/.

Б.Ысқақов сөздік жұмыстары сқушылардң ойлауы мен сөйлеуіне пайдалы екендігін атай келе, сөздік жұмыстары негізінде оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдылары қалыптасатындығын: "Тиімді жүргізілген сөздік жұмыстарды оқушыларға "сөз" ұғымын түсіндіруге көмектеседі... сөздік жұмыстары процесінде оқушылардың дербес ойлана, кеңірек сөйлеуіне, өз бетінше сөздер таба білуіне көбірек көңіл бөлінеді. Дәлірек айтқанда сөздік жұмыстарын жүргізу барысында оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдылары қалыптаса бастайды" /68.98/-деп атайды.

Оқушылар сөз ұғымын игеру барысында: а) ақыл-ой амаддарын меңгереді.

31

ә) Бір құбылысты екінші құбылыспен байланыстыра салыстыру арқылы өз ойын дәлелдей алады.

б) Олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды
көріп, түсінеді, сол арқылы, тіл закдылықтарын мщгереді.

в) Оқуға, білуге деген түрткісі жегіледі, істеген ісіне
қанағаттанушылық әсерінен,

г) Өтілген материалды қолдана алуды үйренеді.
ғ) Жаңа сабақты меңгереді т.б.

Өз бетінше жүргізілген осындай жұмыстар нәтижесінде мынадай дағдылар мен икемділіктердің қалыптасуы жетіледі:

а) Сөз мағынасын дұрыс түсіну барысында сөздерді орынды
қолданып, дұрьіс сөйлеу дағдылары;

ә) Сөз мағынасын жете түсіну барысында кітапты түсініп оқу дағдылары;

ғ) Заттардың арасындағы байланыстар туралы түсініктерінің қалыптасу икемділігі;

Оқушыларға есім сөздерді ұғындыруға арналған лексикалық амал-тәсілдер негізінен сөздің мағынасын жаьғжақты түсіндіруге арналады. Олар мыналар:

ә) Сөздің көп мағыналығын түсіндірутәсілі;

1. 
   Жаманаттың мағынасы: суық хабар.
   

1. 
   "Жаманат" бірінші сөйлемде көрінгендей оқиғаға байшнысты.
   Себебі, екінші ауыл бірінші ауылда болған жағымсыз оқиғаны
   есітіп отыр. Яғни "жаманат" белгілі бір оқиғалар жөнінде
   айтылған хабар.
   

Оқушыларға сөздердің көп мағыналығын түсіндіру қажеттілігі ұғым қалыптастыруды жеңіддетуден туады. ¥ғым белгілі бір қүбылыс, оқиғалардың т.б. ұқсас белгілері мен айырым белгілері негізінде қалыптасады. Оқушылар сөздің көп мағыналығын

мынадай тапсырмалар беріледі:

1-тапсырма. Сыртқа шықсақ даланы қараңғылық басыпты. Көңіл

қараңғылығын кім ашады, кім сәуле шашар екен деген

сөйлемдердегі "кдраңғылық" сөзінң мағынасын ажыратыңдар.

2-тапсырма. қараңғылық басыпты деген сөз тіркесіндегі

"қараңғылық" сөзінің қандай мағыналық жағы "көңіл

қараңғылығы" сөз тіркесінде қолданылып тұр.

3-тапсырма. Қараңғылық сөзі мына сөздердің қайсысымен

тіркеле алады: тау, жолдас, жануар _гбасты Себебін түсіндір.

3) Сөз мағынасын синонимдер арқылы ұғындырутәсілі.

1. 
   Берілген сөзге синонимдер табындар,
   

1. 
   Сөйлемде қалып кеткен сөзге сөз тап. Осы сөзге синсним сөз
   табыңдар.
   

1. 
   Бірнеше сөздердің арасынан синоним сөздерді табу.
   

1. 
   Берілген сөйлемдерден мәндес сөздерді табу.
   

1. 
   Синонимдік қатар жасау.
   

1-тапсырма. "Надан" сөзінемына сөздерден мәндес сөздер

іріктеп жаз: ақымақ, ақылды, жа^сы, әдемі, басы істемейді, күшті,

"оқымаған" себебін түсіндір.

2-тапсырма. Мына сөздерден құралған жолдың қайсысымен

жүрсек "әсем" сөзіне мәндес сөзтауып_гсол сөзді кірістіре сөйлем

құраңдар.

Жадыра		Жақсы		қыз
Жаман		әдемі		бала

3-тапсырма. Мына сөздердің қайсысы "киім" сөзімен тіркесе

алады. Себебін түсіндір. Ежелгі, ескі, көне.

2-жаттығу:

1-тапсырма. Мына сөздердің қайсысы берілген сөздердің

мағынасына ортақ бола алады: ажар, әдемі, ақымақ.

Берілген сөздер: рең, жүз, көрік, бет, түр, келбет т.б.

2-тапсырма. Мәндес сөздерді мағыналарының көтерілуіне

байланысты қатарға тізіп жаз. Батыр, өжет, ер, жүректі.

3-тапсырма. Әсем, әдемі, сұлу, к^рікті, келбетті свздерінің

қайсысы "көйлек" сөзімен тіркесе алады.

3- жаттығу:

1-тапсырма. Берілген "қанат" сөзінің әр әрпіне мәндес сөздер

ойлап тауып, жазыңдар.

Мысалы, Қ-қайратты, қажырлы т.б.

А-ақкөңіл, ақжарқын, адал т.б.

Н-намысшыл, намысқой т.б.

35

А-ақылды, аңғарымпаз т.б.

2-тапсырма. Осы сөздерді пайдаланып сөйлемдер құраңдар. Сөйлемдерден мәтін жазып, оның атын қойьңдар. 3-тапсырма. Мәтіннен бір-біріне мағыналас сөздерді іріктеп бөлек қатарға жазыңдар.

4-жаттығу

1-тапсырма. "Әсем жақсы қыз", "Қарлығаш әсем қыз" сөйлемдеріндегі қандай "Әсем" сөзіне мәндес сөздер табуға болады. Себебін түсіндір.

2-тапсырма. Әсем сөзін қандай сөздермен тіркестіруге болады. Керекті сөздер: тал, әдет,бұлт, күн.

3-тапсырма. Әсем сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап, сөздерден біріктіріп сөйлем құрандар. 5- жаттығу

1-тапсырма. Мөлдір сөзін асты сызылған қандай сөздермен мәндес екенін табыңдар. "Бұлақтың суытаза болады", "Бұлақтың суы суық болады", "Бұлақтың суытұнық болады". 2-тапсырма. Мөлдір сөзінің төмендегі сөйлемдегі мағынасын түсіндір. "Жаңадан туылған ботаның көзі мөлдіреп тұрады." 3-тапсырма. Мөлдір сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап, сөздерден сөйлем құраңдар. 6-жаттығу

1-тапсырма. "Данқ" сөзіне "атақ" сөзі мәндес болады ма? Сөйлемдерді салыстырыңдар. "Бауыржан Момышұлының даңқы тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл дүние жүзіне тараған", "Мақтаншақ адам атаққа құмарлау болады."

36

1-тапсырма. Мына сөйлемдерге асты сызылған қандай сөздер

"Асқар мына кітаптарды сана", "Марат бұл жұмысқа бүкіл өз

санасын жұмылдырды", "Кітапты көп оқыған адамның ақылойы

жоғары болады".

2-тапсырма. "Сана" сөзін қандай сөздермен тіркестіре

аласыңдар.

Керекті сөздер:адам, ағаш, тау, өзен

3-тапсырма. Адамның бойындағы жақсы қасиеттерді атаңдар.

Дәлелдеңдер.

8-жаттығу

1-тапсырма. Берілген сөйлемдердегі Айбын сөздеріне мәндес

сөзді табыңдар. "Қазақ елінің айбыны жыл өткен сайын асқақтап

келеді. Медициналық институттың айбынын асқақтауға сондағы

мамандар ат салысуда"

2-тапсырма. Сызықтармен дұрыс жүріп, мәндес сөздерді

жинаңдар.

3-тапсырма. Қазақ елінің айбыны болып кімдер саналады.

9-жаттығу

1-тапсырма. Түркістан әмірі болып Есім сайланды сөйлеміндегі

"Әмір" сөзіне мәндес сөздерді тауып жазыңдар.

Керекті сөздер: нөкер, батыр, ер, ел билеуші, патша, хан, әкім

2-тапсырма. "Әмір", "хан", "батыр" сөздерін өзара

байланыстырып сөйлем құраңдар.

3-тапсырма. Қазақ елінің атақты ел билеушілері жөнінде не

білесіңдер?

10-жаттығу.

1-тапсырма. "Айгүл бүгін Қазақ тілінен бес алып, бүкіл сынып

аддында мерейі үстем болды" сөйлеміндегі "мерей"

сөзіне мәндес сөздерді табыңдар.

2-тапсырма. Қоянды сипаттаңдар.

Мысық....

Түйе ....

Ешкі ....

3-тапсырма. Бұрысы қайсысы, дұрысы қайсысы?

Жылқы сорпа ішті,

Мысық шөп жеді,

Ит алма жеді,

Бұзау сүйек кемірді.

11 -жаттығу

3-тапсырма. Адам бойындағы қандай жаман қылықтардан аулақ болу керек.

в) Сөз мағынасын ангонимдер арқылы ұғындыру. Сөз мағынасын антонимдер арқылы ұғындыруоқушылардың сөз туралы ұғымын қалыптастырудың ұтымды әдістерінің бірі. Бұл әдістегі басты құрал-салыстыру. Балалар салыстыруды үйренген кезде ғана олардың санасында ұғым пайда болады. Антошмдер арқылы балалар заттардың қарама-қарсы айырмашылықтарын салыстыра отырып, табуды үйренеді. Сөз мағынасын антонимдер арқылы ұғындыру жұмыстарына мынадай тапсырмалар беріледі: 1-тапсырма. Болашақ заман сендердікі, айналайындар! Елдің келешегін ойлаған адам-зиялы адам. деген сөйлемдердегі асты сызылған сөздерге қарама-қарсы мағыналы сөздер табыңдар. 2-тапсырма. Мына сөз тіркестеріне қарама-қарсы мағыналы сөздер жазыңдар:

ашық аспан- қатігез жау

дұрыс жауап- тынық су

38

3-тапсырма. Асты сызылған сөздердің орнын қарама-қарсы мағыналы сөздерді жазып, сөйлемнің мағынасын өзгертіңдер. Көктем келді. Қар ери бастады. Көктем ауасы жылынды г) Сөз мағынасын омонимдер арқылы ұғындыру.

т.б.).

39

қажет. Бұл тұрғыда П.А.Грушниковтың: "Надо иметь в виду однако, что только ознакомление с семантикой слова, обогащая словарный запас учащихся новыми лексическими единицами, еще же делает их принадлежностью активного словарі школьника. Слово не может быть усвоено вне сочетания его с другими словами, без употребления его в речи, и основное назначение лексических упражнений состоит в том, чтобы учить детей правильному и данному употреблению слов в речи" /109.14./,-деген пікіріне қосыламыз.