Дипломдық ЖҰмыс сәкен сейфуллин поэзиясындағы туған жер табиғатының тілдік бейнесі иса Дана Сансызбайқызы
Каздай қатар мыңғырып, Тізіліп көшкен елдер-ай. Сілтеуші ек құлаш тұлпардай
жүктеу/скачать 159,4 Kb.
|
| Каздай қатар мыңғырып,
Тізіліп көшкен елдер-ай. Сілтеуші ек құлаш тұлпардай, Жазушы ек қанат сұңқардай, Асауменен алысып, Қашағанды құтқармай. Сымбатты, көркем бойлы тал шыбықтай, Мамық төс, сұңғақ мойын, сүмбіл шашты. Еркін бейбіт ауылым-ай, Жас ерім талдай сәулем-ай. Өрім талдай, Жазық маңдай, Аузыңнан шыкқан лебің шекер балдай. Қыздары біздің жақтың қара көзді, Сырнайдай дауыстары, тәтті сөзді. («Біздің жақта») Басады шық, мөп-мөлдір, Сұлудың көз жасындай, Сап күміс меруерт тасындай. Сансыз жұлдыз сайрасып, Гауһардай болып жайнасып. Сұлудай айна ап қараған, Жібектей шашын тараған. Қысқа уақыт ұзақтай, Жарыңның ісі мазақтай, Ғашығың шығар боз үйден Елегізіп аяқ басқанда. Сұқсыр көрген қырандай, Лепіріп жанып, тұра алмай. Дамылдай қарар бетіңе, Көзімен жүрек күйдірер, Еріксіз өзін сүйдірер. Көкірегі толқыр қалтырап, Қайырып бетін ашқанда... Бірдемені білгендей, Көздерін қысып күлгендей. Уағда айтып әрең айрылысып, Қаршығадай қайрылысып, Бір-біріңе қарайсың Үндемей қоштасқанда. Шарықтап көкке ұшқандай, Хордың қызын құшқандай. Тоймаймын тағы сүйдірсең, Құшақтап оттай күйдірсең, Қырандай ілген қоңыр қаз, Тілекке жетіп болып мәз. («Жазғы түнде») Қиялдай қанатыңа ерік бердің, Қалықтап ала бұлттың соңына ердің. Құлпырып жұлдыздай боп күлімдейсің, Не көркін көрдің айтшы қара жердің? («Ақша қар») Жібектей шашы оралған, Қыпша белі кыналған. Қымызы бал шараптай, Жігіті бағлан манаптай. («Сағындым») Сүйгенімдей тербетіп Жұбатты менің жанымды. («Қамауда») Танаулары шелектей, Ырсылдап демі көріктей, Көздері оттай, өріктей. («Далада») Ақ боз атым – қояндай, Еркелеп басар аяндай. («Тау ішінде») Ақынның эпитетті қолданудағы басты мақсаттарының бірі – табиғат көріністерін, тұрмыстық жайларды, жеке құбылыстар мен заттарды оқырман сезіміне әсер етерліктей жеткізу. Эпитет дегеніміз адамның не заттың, не табиғат құбылыстарының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз алдына елестету, ой – қиялына әсер ету үшін қолданылатын көркем сөздер [34.106]. Эпитетке алғаш анықтама берген А.Байтұрсынұлы: «Көркейту я жалпы сипатты жалғыз нәрсеге теліп айтқанда, я нәрседе болмайтын сипатты болатындай етіп айту. Асылында айқындау нәрсені я көркейту үшін айтылады, я лақаптау үшін айтылады», - деп жазады [35.55]. Эпитет қандайда бір сөздің сапасын, белгісін білдіретін көркемдеуіш құрал болғандықтан оны айқындау деп те атайды. «Адамның, заттың не табиғат құбылыстардың өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз алдына елестету, ой қиялына әсер ету үшін қолданылған сөздердің бір түрін эпитет» – деп түсіндіреді ғалым Қ.Жұмалиев. З.Қабдолов эпитетке мынандай анықтама берген: «Эпитет – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын, анықтайтын суретті сөз» [22.218]. М.Жүсіпова: «Эпитет (грек. epіtheton – қосымша) – заттың, яки құбылыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым, экспрессивті айқындаушы сөз», – деген [29.108]. «Эпитетті қолданғанда, жазушылар жай қолдана салмайды. Белгілі мақсатпен қолданады. Жазушының қолданған эпитеттері суреттеген нәрсесіне өзінің қатынасын көрсетеді» [36.85]. Мысалы: Ақ боз ат – менің тұлпарым, Шалқыған көңіл сұнқарым. А-ай, сүмбіл шаш Тәтті сөзің, қара көзің Білгейсің келгенімді жалғыз өзің. («Тау ішінде») Аузымнан өлеңімді қағып алып, Ызыңдап кетті жаттап асау жел кеп. Асау жел саулап жаттап кетті сарнап, Арал ап Сарыарқаны кезіп - шарлап. («Қырда») Тулады, орғыды асау - Дүбірлеп күңіренді дала, Қиырсыз дала... Көкіректі кернеп, Кең даланы күңірентіп Қатты айқайлап ән салдым. Жаңғыртып кең даланы, Салдым күшті дауыспен ән! Әніме қосылды: кең дала, Аққулы-қазды шалқар көл, Қамысты-құрақты көк өзен Қосылды бәрі шуласып. («Далада») Он саусақ билеп зырлай гөр, Көкіректің лебі басылсын! Қоңылтақ, сырдаң айдала, Жалаңдап жел де сарнайды! Кестелі жасыл киімді Қызықты кезім кетті-ау деп. Балқытып тәнді мас қылған, Ысытқан суық темірді. Қайнатып қанды жас қылған, Ойлайды өткен өмірді. Сумаңдап сырдаң суық жел, Даланы жалап кезеді. Күн сайын ағаш селдіреп, Көк бұйра шашы сұйылды. Қазақтың күзгі даласы, Өң жоқ түс жоқ сұлайды. Сорлының қойшы баласы, Жырлайды, шырқап жылайды. Сорлы әйел тоңып зар қағып, Жүгіреді әне, қарашы! Ермей қайтсін, аш бала, Ауылда оған пана жоқ. Бай маңқиып жай отыр, Алдында тотай еркесі. («Күздігүні далада» Тас үйдегі тұтқынды Аяған адам жоқ болды. Ызғарлы қамау тас үйге Күйлендіріп жан салды. Болса да алыс қызыл күн, Шұғыласын шашты алтындап. Демін салып майда жел Құшақтап сүйіп тәнімді. («Қамауда») Қайрымды қалың елі бар, Сарыарқа сары белі бар, Өрісті шалқар көлі бар Сағындым мен кырымды. Қыпша белі кыналған, Еркесі қырдың бұралған. Қыпша белі кыналған, Еркесі қырдың бұралған. Тастамайтын есінен Сағындым ғаріп анамды. Көк жасыл шебі жайнаған Сағындым еркін даламды. Тұлпары тарпаң қанатты Сағындым бейбіт елімді. («Сағындым») Ақша қар үлпілдеген қалқып ұштың, Жер үшін шатты жайдан – көктен түстің. Қайғысыз мәңгі сәби періштелер, Мәңгілік жайын тастап жерді құштың. Тастадың сансыз сәуле күн мен айды, Еркін кең, нұрлы, таза, шатлы жайлы, Өкінбей қара жерге түскеніңе Жүзің шат, мың құбылып жалтылдайды. Қиялдай қанатыңа ерік бердің: Қалықтап ала бұлттың соңына ердің. Көктегі сансыз сәуле жұлдыздардың Қосылған әнін естіп, биін көрдің. Ұшқындап сәні кеткен ағаштарға Ақ күміс шашақ болып көрік бердің. Құлпырып жұлдыздай боп күлімдейсің, Не көркін көрдің айтшы қара жердің? Ақша қар, уайымсыз жалғыз - ақ сен, Мәңгілік шаттығыңды жанға берме! («Ақша қар») Сансыз жұлдыз сайрасып, Гауһардай болып жайнасып. Шұбарлап көк аспанды, Қосылысып алтын айымен, Өзенге біткен қалың тал Суға төніп телмірер. Алтын ай мен жұлдыздар, Ақ нұрға батып шомылып, Ақ торғын перде жамылып, Жердің жүзі, көз тұрмай, Көрінер жалтыр ақтан да. Күндізгі сылдыр су да жоқ, Қатты сөз, дауыс, шу да жоқ. Арқаның еркін даласы, Қазақтың ерке баласы. Ғашығың шығар боз үйден, Елегізіп аяқ басқанда. Ыстық қан тасыр денеңде Жүрегің лүпіл қаққанда. Қырандай ілген қоңыр қаз, Тілекке жетіп болып мәз. («Жазғы түнде») Шалқыған біздің жақтың көлдері бар, Ағашты биік таулы жерлері бар. Өзен, су, көлдер жайлап, тау қыстайтын Меймандос, берекелі елдері бар. Думанды шалқар көлдері-ай, Еркін дала белдер-ай. Жеріне біздің, жақтың лайық ері, Ер палуан, аңшы-мерген, әншіл, сері. Жасынан жүйрік мініп өскен бұлан, Жау жүрек, ер көңілді жігіттері. Қыздары біздің жақтың қара қасты, Тісіне ұқсатарсың, меруерт тасты. Сымбатты, көркем бойлы тал шыбықтай, Мамық төс, сұңғақ мойын, сүмбіл шашты. Қырдың ерке сұлуы Сағындым сені, бауырым-ай. А-ай, жан сәулем, Өрім талдай, Жазық маңдай. Қыздары біздің жақтың қара көзді, Сырнайдай дауыстары, тәтті сөзді. Қызыл гүл албыраған еріндері, Шырайлы, ашық көңіл, бал мінезді. («Біздің жақта») Сәкен Сейфуллин өлеңдерінде айшықтауды да ұтымды қолданған. Айшықтау – әдеби тілдің әсемдігі үшін ғана емес, әсерлілігі үшін де аса қажет тәсіл. Айшықтау дегеніміз – сөз тіркестерін, сөйлемді дағдылы синтаксистік қалыптан гөрі өзгешелеу ораммен, айрықша айшықпен құру. З.Қабдолов: «Айшықтаудың бір түрі – қайталама – сөз әсерін күшейте отырып, оқырман назарын айрықша аударғысы келген нәрсені не құбылысты бірнеше мәртебеге қайталап, айтар ойды, ұқтырар сырды ұғымға мұқият сіңіре түсу» - деп анықтама береді [22.229]. Қайталау – сөз әсерін күшейте отырып, оқырман назарын айрықша аударғысы келген нәрсені не құбылысты бірнеше мәрте қайталап, айтар ойды, ұқтырар сырды ұғымға мұқият сіңіру. Қайталаудың екі түрі бар: 1) Сөз қайталау; 2) Дыбыс қайталау; Сөз қайталау: Бастапқы қайталау (Анафора) - (грекше anaphora – биікке шығару). Мұнда өлеңнің әрбір жолы не әрбір ойдың ағымы бір сөзден басталып отырады. Мысалы: Қосылды бәрі шуласып, Қосылды бәрі шаттанып. жүктеу/скачать 159,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|