Жаңартылған білім беру мазмұны жағдайында болашақ дене мәдениеті мұғалімдерінің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымдық-функционалдық моделі

Жаңартылған білім беру мазмұны жағдайында болашақ дене мәдениеті мұғалімдерінің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымдық-функционалдық моделі.

Аталмыш бөлімшеде біз, ең алдымен, зерттеуімізде «дене мәдениеті» ұғымын пайдалану себептеріне тоқталсақ.

Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында Қазақстан Республикасының

«Дене шынықтыру және спорт туралы» Заңында (1-тарау. ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР, 1-бап. Осы Заңда пайдаланылатын негiзгi ұғымдар) :

6. 
   дене тәрбиесi – денi сау, дене бiтiмi және рухани жағынан жетiлген
   

6. 
   дене шынықтыру – мәдениеттiң құрамдас бөлiгi, адамның дене бітімін және интеллектуалдық қабілеттерін дамыту, дене тәрбиесі мен дене бітімін дамыту арқылы оның қозғалыс белсенділігін жетілдіру және саламатты өмір салтын қалыптастыру, әлеуметтік бейімдеу мақсатында қоғам жасайтын және пайдаланатын рухани және материалдық құндылықтар жиынтығын білдіретін әлеуметтiк қызмет саласы деп анықталған [2].
   

Қазақша-орысша, орысша -қазақша терминологиялық сөздікте «физическая культура» термині «Дене мәдениеті» деп аударылған [132].

Сонымен қатар, қазақстанық ғалымдар Аманбаев Р.Р., Асарбаев А.К. өз еңбектерінде « Дене мәдениеті ‒ бұл жалпы мәдениеттің бір бөлігі, халықты дене тәрбиесі жағынан жетілдірудің құралын жасау мен оны пайдалану жөніндегі қол жеткен табысының жиынтығы»-деп нақтылай түскен [133].

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, біз зерттеуімізде дәстүрлі

«дене шынықтыру» ұғымының мәнін «дене мәдениеті» деп нақтылап, пайдалануды жөн көрдік.

Үлкен ақпараттық ағымда жүруге, тез өзгеретін жағдайларға бейімделуге, проблемалық жағдайларда өз бетінше шешім қабылдауға және өз әрекеттері үшін жауапкершілік алуға қабілетті мобильді маманды қажет ететін қазіргі заманғы еңбек нарығы кәсіби жоғары білім беруде құзыреттілік көзқарастың қажеттілігін анықтады.

Болашақ мұғалімді даярлау сапасының интегративті көрсеткішіне адамның қандайда бір сала бойынша жинақтаған білімі мен өз қабілетін қолдану өресін көрсететін кәсіби құзыреттілік жатады.

Құзыреттілік арқылы білім беру мазмұнын екшеп, оны ұйымдастыру мәселесін шешудің маңыздылығ баршаға белгілі. Оның маңыздылығы

«құзыреттілік» ұғымының мазмұнын анықтаудан, тұлғалық және іс-әрекеттік (білік, қабілет, әрекет, тәжірибе) бағыттардың құзыреттілік амалда алатын орнынан көрініс табады [134].

Н.В. Кузьминаның ойынша, кәсіби-педагогикалық құзыреттілік

«мұғалімнің өз мамандығына заманауи педагогикалық үлгілер мен нормалар талаптарының білім алушыны жеке тұлға ретінде қалыптастырып, дамыту тетігі деңгейіне жеткізе алу қабілетінен көрінеді [135].

Кәсіби-педагогикалық құзыреттіліктің бұл түсіндірмесі оның құрылымында басқарушылық құзыреттіліктің болуын көрсетеді.

Зерттеу мәселелеріне қатысты жүргізілген талдау келесідей қорытынды

жасауға мүмкіндік береді:

• 
  құзыреттілік-құзыретті маманды қалыптастыратын негізгі қасиет (сапа), ал құзыретті болу – маманның практикалық қызметке дайындығының сипаттамасы (Н.Л. Гончарова) [136];
  
• 
  «құзыреттілік» және «құзыретті болу» ...көп компонентті, яғни оның білімдік, жеке және қызметтік аспектілері бар…» (М.В. Смородинова) [137].
  

пәнді білуге және оның жұмысын ұйымдастыруға емес, мұғалімнің тәуелсіздігі мен жауапкершілігін қалыптастыруға, оның білім беру жүйесінде жүзеге асырылатын инновациялық қайта құру жағдайында оқушылардың оқу- танымдық қызметін тиімді басқаруға бағытталған кәсіби функцияларын дамыту үрдісі байқалады» [138].

О.Ю. Заславская «оқытудың тиімділігін арттырудың маңызды факторы болып табылатын мұғалімнің жеке басының басқарушылық қасиеттерін анықтау, қалыптастыру және дамыту қажеттілігі» туралы айтады.

Ол мұғалімнің басқарушылық құзыреттілігін белгілі бір пәндік салада тиімді оқыту үдерісін оздыруға керекті пәндік дағдылардың айрықша түрін, ойлау тәсілдерін, сондай-ақ олардың іс-әрекеттері үшін жауапкершілікті қамтитын ерекше қабілет ретінде қарастырады. Басқару құзыреттілігі бар мұғалім тиімді педагогикалық технологияларды қолдана алады, бұл өз кезегінде оның құзыреттілігін арттыруға ықпал етеді.

Т.И. Шамова білім беру процесінің сәтті өтуін жүзеге асыру және білім беру сапасын арттыру үшін оның қатысушыларының әрқайсысы - оқушылар, мұғалімдер, ата-аналар, білім беру мекемесінің басшылары - белгілі бір басқарушылық құзыреттілікті игеруі керек деп есептейді. Автор білім беру процесіне қатысушылардың басқарушылық құзыреттілігін басқарушылық білім, білік және әлеуметтік тәжірибе, жеке қасиеттер, жеке және әлеуметтік маңызды педагогикалық нәтижелерге қол жеткізуге басқарушылық білім кешенін біріктіру ретінде қарастырады. Сонымен қатар, мұғалім үшін

басқарушылық құзыреттілікті игеру жеке тұлғаға бағытталған тәсіл мен интерактивті технологияларға сүйене отырып, білім беру процесінде басқару мен өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру үшін қажет [27].

А.Ф. Добудьконың пікіріне сүйенсек, мұғалімнің басқарушылық құзыреттілігінің ғылыми-теориялық сипаттамасы психологиялық- педагогикалық және арнайы білімнің қажетті көлемін, олардың білімі мен ақыл-ой қабілеттерін ұйымдастыруды қамтитын басқарушылық қызметке ғылыми-теориялық дайындықты қамтиды [139].

Ал Б.А. Ясько мен Б.В. Казарина басқарушылық құзыреттіліктің «өзегі» боп эмоционалды шығармашылық пен көшбасшылық стильдермен байланысты басқарушылық интеллект табылады деп санайды [140];

Авторлар көшбасшылардың үш түрін ажыратады: авторитарлық мансапқа бағытталған, беделді шығармашылық және авторитарлық қабілетсіз. А.И. Черных пен А.А. Морусов басқару құзыреттілігінің функционалды компоненттерін атап өтті, онда мінез-құлық компонентіне назар аударылады: қалған компоненттер басқару тәжірибесінде жүзеге асырылмаса, олардың

болуы-болмауы ештеңеге ықпал етпейді [141].

Екінші жағынан, танымдық, операциялық, мотивациялық және реттеуші компоненттердің қалыптасуы сәтті басқару қызметінің (мінез-құлық компоненті) маңызды шарты болып табылады. Сонымен қатар, білім мен дағдылар (яғни, танымдық және операциялық компоненттер) сәтті кәсіби қызметтің қозғаушы күші болып табылмайды, бірақ мотивациялық және реттеуші компоненттер арқылы жүзеге асырылады.

Мінез-құлық компоненті басқарушылық құзыреттіліктің көптеген зерттеулерінде кәсіби қызметті сәтті жүзеге асырудың қажетті құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады (О.В. Акулова [142], О.С. Анисимов [143] және т.б.).

Көптеген зерттеушілердің пікірінше, мұғалімнің басқарушылық құзыреттілігі - бұл өзін-өзі анықтау, жағдаяттық мақсат қойып, оған қол жеткізудің керекті теткітерін іріктеу, дербес шешім шығарып, оқушылардың оқу-танымдық іс-қимылын үйлестіру, өз іс-әрекетін көрсету және білім беру процесінің барлық қатысушыларының іс-әрекетінің рефлексиясын ұйымдастыру қабілеттерін қамтитын күрделі жеке психологиялық құбылыс.

Ю.И. Лебедева басқару құзыреттілігі деп қызметтен өзекті көрініс табатын негізгі және арнайы құзыреттерді түсінеді:

• 
  басқару саласындағы теориялық және практикаға бағытталған
  

• 
  озық жоспарлау мен модельдеуді жүзеге асыру;
  
• 
  оқу процестерін болжау;
  
• 
  өз қызметін басқару;
  
• 
  оқу процесінде оқушылардың қызметін басқару;
  
• 
  оқыту технологияларын іріктеу мен іске асыруды басқару;
  
• 
  оқыту мазмұнын іріктеуді басқару;
  
• 
  жеке тұлғалық қасиеттерді жетілдіру арқылы оқыту үдерісінде басқару функцияларын жүзеге асыру;
  
• 
  басқару саласында жаңа білім мен дағдыларды өз бетінше алу;
  
• 
  өз қызметінің барысы мен нәтижелерін ұғыну негізінде кәсіби құзыреттілікті жетілдіру [144].
  

құзыреттілігіне әмбебап дағдылар (адам қызметі саласына және иерархия деңгейіне қатысты инвариантты), сонымен қатар қызмет саласы мен иерархия деңгейінің ерекшеліктерімен анықталатын нақты біліктер жататындығын көрсетті. Мысалы, кафедра меңгерушісі мен оқу ісі жөніндегі проректордың танымдық және операциялық компоненттері сөзсіз ерекшеленеді. Басқару құзыреттілігінің модельдері оның функцияларын білмей тұрып толық бола алмайды. Көріп отырғаныңыздай, басқарушылық құзыреттіліктің көптеген функциялары әлеуметтік басқарудың (көшбасшылық қызметтің) функциялары мен міндеттерімен тығыз байланысты (анықталу байланыстары) [145].

Қазіргі таңда әр мектепте оқу мазмұнын беріп-түсіндіруге және өз қызметін үйлестіруге ғана қабілетті мұғалім емес, сонымен бірге оқушылардың танымдық әрекетін сауатты басқара алатын ұстаздарға деген қажеттілік басым. Бұл тұста педагог-менеджердің білім алушылардың кепілді білім деңгейін қамтамасыз етуге қабілетті жаңа рөлі, яғни белгіленген уақыт ішінде және ресурстардың алдын ала анықталған шығындарымен болжанатын және диагностикаланатын нәтижеге қол жеткізу туралы болып отыр.

Ғылыми айналымда ұзақ уақыт бойы «басқару» ұғымы ұйғарымдармен, директивалармен, бұйрықтармен шектелген әкімшілік қызмет ретінде түсіндірілген. Білім беруді басқару саласында ұқсас тәсіл болды. Білім беру мекемелерінің басқару қызметкерлері оқытушыларды басқару шешімдерін орындаушылар ретінде ғана қарады.

Қазіргі таңда оқытушылардың денінде ұжымды құру, оны жетілдіру қабілеттері жетіспейді, сонымен бірге олар өз қызметін де нәтижеге бағыттай алмайды, білім беру ортасын тартымды қылу да олар үшін қиындық туғызып жатады. Мұның бәрі өз кезегінде өскелең ұрпақтың едәуір бөлігінде оқуға деген қызығушылықтың төмендеуіне әкеп соқтырды. Заманауи педагог-білім беру үрдісінің менеджері. Ол әрқашан субъект немесе басқару объектісі ретінде әрекет етеді. Алайда, педагогтарда орындаушылық және басқару мәдениетінің төмен деңгейі, өзінің түпкі нәтиже үшін жауапкершілік шарасын түсінбеушілік айқын емес, яғни жиі кездеспейді.

Жаңартылған білім беру жағдайында болашақ дене мәдениеті мұғалімінің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастыру ‒ теориялық және практикалық білім мен дағдыларды кәсіби маңызды қасиеттері мен қабілеттері оған кәсіби жағдайларда нәтижеге жетуге мүмкіндік береді, оның тар мамандануы шектелмей, әлеуметтік және кәсіби оның ұтқырлығын қамтамасыз етеді, өз білімдерін жаңарту деңгейі, тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін қажетті жағдай туғызады [146].

Сурет 10 ‒ Басқарушылық құзыреттіліктің құрамындағы құзыреттер

Н.П. Шаминаның зерттеулерінде бастауыш сынып мұғалімінің басқарушылық құзыреттілігі мұғалімнің күрделі жеке психологиялық білімі деп түсініледі. Бұл білім оның теориялық және басқарушы ретіндегі даярлығының, сонымен бірге оның өз кәсібін іске асыруға деген даярлығының дәрежесін көрсетсе керек. Ал педагог маманның кәсіби қызметі тұлғалық даму мен білім алушылардың қызметін жетілдіру проблемаларын шеше ауында жатыр, бұл оларға басқару мәселелерін шешудегі ғылыми негізді құралдарын, осы кәсіпте қабылданған кәсіби қарым-қатынас әдістерін, сонымен қатар мұғалімнің жеке басқарушылық қасиеттерін қалыптастыру арқылы мүмкін болады [147].

Ғалым басқарушылық құзыреттілікті талдау негізінде бастауыш сынып мұғалімінің басқарушылық құзыреттілігіндегі функционалды басқарушылық құзыреттілік және жеке басқарушылық құзыреттілік секілді екі компонентті атап өтеді.

Функционалды басқару құзыреттілігі бастауыш сынып мұғалімінің басқару функциясын жүзеге асыру процесінде көрсететін нақты дағдыларын қамтиды. Басқару дағдыларын мұғалім орындайтын басқару функциялары негізінде ақпараттық-аналитикалық, мотивациялық-мақсатты, болжау, ұйымдастырушылық-орындаушылық және реттеуші функциялар деп ажыратуға болады.

Басқарушылық қызметтің ерекшелігі, басқарушылық функциялардың күрделілігі мен әртүрлілігінен басқарушылық қызметті жүзеге асыратын адамға қойылатын ерекше психологиялық талаптар туындамақ. Осыған байланысты біз мұғалімнің жеке басының қасиеттерін құрайтын мұғалімнің жеке басқарушылық құзыреттілігін атап өтеміз. Мұғалімнің жеке басқарушылық құзыреттілігін басқарушылық қызметтің тиімділігі негізінде тұратын жеке психологиялық ерекшеліктерден тұрады: олардың қатарында әлеуметтік интеллект, коммуникативті қабілеттер, ұйымдастырушылық қабілеттер, ерік-жігер, субъективті бақылау деңгейі, жеке тұлғаның кәсіби қызмет тұрғысындағы уәждік бағдарлануын айтамыз. Аталған белгілер жеке (ерікті қасиеттер, субъективті бақылау деңгейі, коммуникативті қабілеттер) және белсенділік (әлеуметтік интеллект, ұйымдастырушылық қабілеттер, кәсіби қызметке мотивациялық бағыт) деңгейлері секілді түрлі дәрежеде көрінуі мүмкін.

Л.Н. Павлова «Оқушылар ұжымын педагогикалық басқару қызметтері: иерархия, басқару құзыреттілігі, жүзеге асыру шарттары" атты мақаласында

«педагогикалық басқару басқару құзыреттілігі негізінде іске асады, оның құрамдас бөліктеріне ұйымдастыру құзыреттілігі мен нақты басқару құзыреті жатады», - деп жазады [148].

Педагогикалық басқарудың ерекшелігі басқарылатын объект — оқушылар ұжымы арқылы анықталады. Педагогикалық іс-әрекеттің зерттеулері мен практикасы мұғалімнің басқарушылық құзыреттілігін жүзеге асыру шарттары ұйымдастырушылық және басқарушылық ұстанымдардың жиынтығы екенін көрсетті [149].

Сурет 11 ‒ Педагогтың басқарушылық құзыреттілігінің пәні

зерттеушілер оқушылардың үлгеріміне сынып жетекшілігінің ең үлкен әсер ететіндігін атап өтеді: «интуитивті түрде оқушылар нашар, хаосты түрде басқарылатын сыныпта жақсы оқи алмайды» [151].

Зерттеулерде білім беру нәтижелерінің сапасы мұғалімнің сыныпта тиімді қарым-қатынас пен тәртіпті орнату қабілетіне тікелей байланысты екендігі атап өтіледі. Авторлар басқару құзыреттеріне: оқушылар үшін нақты және түсінікті мақсаттар қою, өзара әрекеттесу ережелерін орнату, ынталандыру және жазалау жүйесін пайдалану, балалармен бірге қойылған мақсаттарға қол жеткізуді рефлекстеу, командаларда жұмысты ұйымдастыру, уақытты басқару дағдыларын жатқызады.

И.А. Коробейникова басқарушылық құзыреттілікті білім беру процесі субъектілерінің ұстанымдарының диалогқа дайындығы ретінде қарастыра отырып, басқарушылық құзыреттіліктің зияткерлік, әлеуметтік, эмоционалды, рефлексивті компоненттерін анықтайды [152].

Бұл компоненттерді іріктеу болашақ мұғалімдердің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастыру моделін жасау үшін өте маңызды. Біз басқарушылық қызметке дайындаудың білім, іс-әрекет, тәжірибе сынды үш бағытта жүзеге асырылатындығын анықтадық [153].

Төменде педагог-пән мұғалімі мен педагог-менеджердің ерекшеліктеріне тоқталдық (сурет-12):

Сурет 12 ‒ Педагог-менеджер мен педагог-пән мұғалімінің айырмашылықтары

Таным саласында: бұл жеке білімге құндылық ретінде көзқарас; түсінуге деген құндылықтық ұмтылыс. Іс-әрекет саласында бұл: диалогқа құндылықтық ұмтылыс. Тәжірибе саласында бұл эмпатияға құндылықтық ұмтылыс; толеранттылыққа құндылықтық ұмтылыс; жеке рефлексияға құндылықтық ұмтылыс.

С.И. Колодезникова болашақ дене шынықтыру және спорт маманының басқарушылық құзыреттілігі деп кәсіби құзыреттіліктің ерекше түрін атайды: ол - дене шынықтыру және спорт саласындағы маманның өлшенетін сипаттамаларының жиынтығы. Бұл маманға нарықтық экономиканың бәсекелестік ортасында кәсіби қызметте тиімді болуға мүмкіндік береді. Адамды кез-келген деңгейдегі көшбасшы ретінде анықтайтын сипаттамалар тек кәсіби және басқарушылық білім, дағдылар ғана емес, сонымен қатар басқарушылық қызметте көрінетін мотивация, сендіру, психофизиологиялық ерекшеліктер сияқты жеке қасиеттер болып табылады [20].

Д.К. Садирбекова: «Басқарушылық құзыреттілік басқару шешімдерін қабылдауды қамтамасыз ететін кәсіби-тұлғалық қабілеттер мен басқару білім, білік, дағдыларының кіріктірілген жиынтығы. Ал, болашақ педагогтың басқарушылық құзыреттілігі дегеніміз оның оқушы тұлғасының дамуын, сыныпты, сабақ үдерісін басқару іс-әрекетін қамтамасыз ететін тұлғалық қабілеттерінің, педагогикалық және менеджерлік білім, білік, дағдыларының кіріктірілген жиынтығы», - деп анықтаған [47].

Осылайша, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, болашақ дене мәдениеті мұғалімінің басқарушылық құзыреттілігі деп біз басқару саласындағы теориялық және тәжірибеге бағытталған білім, біліктер мен дағдыларды қамтитын өзіндік мінез-құлық моделін, өзін-өзі анықтау, сыни ойлау, шығармашылық, өз іс-әрекетін рефлексиялау және білім беру процесінің барлық қатысушыларының іс-әрекетінің рефлексиясын ұйымдастыру, өзін-өзі тану секілді ішкі ресурстар жүйесін іске асыруға дайындықты түсінеміз.

Келесі суретте біз ғалымдардың «мұғалімнің басқарушылық

құзыреттілігі» ұғымына қатысты ұстанымдарын қорытындылауға тырыстық (Сурет 13).

Әрі қарай біз «модель, моделдеу» ұғымының мағынасын анықтауға тырыстық.

Модельдеу әртүрлі салалардағы объектілерді, құбылыстар мен

процестерді зерттеу және зерттеу әдісі ретінде қолданылады, объектіні зерттеуде орталық орын алады, сондықтан алға қойылған міндеттер мен мақсаттарға байланысты модельдеу кезең-кезеңмен жүзеге асырылады. Модельдеу модель жасаушыға ойластырылған және негізделген шешімдер қабылдауға және олардың қызметінің салдарын болжауға көмектеседі.

В.В. Краевский [96] педагогикалық модельдеуді қолданыстағы педагогикалық жүйенің мақсатқа жету үшін стандарт ретінде және оған қол жеткізу құралы ретінде арнайы құрылған объектідегі көрінісі деп түсіндіреді. Педагогикалық модельдеу кезең-кезеңмен жүзеге асырылады.

«Зерттеуші нақты процестердің сипаттамаларын және олардың тенденцияларын зерттей отырып, негізгі идея негізінде олардың жаңа комбинацияларын іздейді, яғни зерттелетін жүйенің қажетті күйін моделдейді».

Модельдеу әдісі педагогикалық зерттеулерде, әртүрлі білім беру ортасын жобалауда қолданылды, ол әртүрлі деңгейдегі мамандарды даярлау

процесінде педагогикалық құбылыстар мен факторлар арасындағы объективті заңдылықтар мен байланыстарды зерттеудің жаңа мүмкіндіктері мен перспективаларын ашып берді.

Модельдер зерттеу объектілерінің аналогы ретінде әрекет етеді, яғни олар ұқсас, бірақ олармен бірдей емес.

Осыған байланысты И.Б. Новик: «Нысанды білу оны модельдеуді білдіреді», десе [155], Ю.Н. Петров моделдеуді қажетті объектіні зерттеу әдісі ретінде белгіледі, оның барысында объектінің өзі емес, белгілі бір аралық жүйе қарастырылады [156].

Педагогикалық модельдеуде біз үшін келесі тұжырымдар маңызды:

• 
  модельдеу әдісі зерттелетін объект туралы жаңа ақпарат алуға, элементтер арасындағы өзара байланыстар мен қатынастарды анықтауға мүмкіндік береді;
  

Модельді таңдау зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне байланысты анықталатынын ескеру қажет.

Бұдан әрі біз болашақ дене мәдениеті мұғалімінің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымдық-функционалдық моделін 14 суретте ұсынатын боламыз.

Модельді әзірлеу кезінде біз ең алдымен келесі принциптерді басшылыққа алдық:

• 
  субъектілік ұстанымы (қағидаты): студентті оқу іс-әрекетінің субъектісі деп қарастырып, "білім алушымен бірлесе өзінің өзгелермен ортақ және кәсіби даму мақсаттарына жетелейтін" оқыту үдерісіне қатысушылар арасындағы субъективті қатынастарды зерделейді;
  
• 
  дербестік ұстанымы (қағидаты): білім алушылардың білім алу, кәсіби- танымдық, ұйымдастыру және өзге де сұрақтарды шешу барысында өз дербестігін дамытуы;