Доклады казахской академии образования Ежеквартальный журнал издается с 2008 года
Бозқараған – тікенек, тікенге өскен Сирень гүлін ешкім де қозғамаған. (Соның аты, біздіңше – Бозқараған
жүктеу/скачать 2,64 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бозқараған
- Сирень
| Бозқараған – тікенек, тікенге өскен
Сирень гүлін ешкім де қозғамаған. (Соның аты, біздіңше – Бозқараған.) Қара судың жағасы бозқараған, Бозқараған бұтағын қозғама адам. Бозқараған ішінде бойжеткенге, Бозбалалар бозарып көз қадаған... Бозқараған!... (Мақатаев М. Бозқараған). «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде»: Бозқараған – қараған өсімдігінің боз (ақ) гүл ашатын бір түрі. Қараған зат. өс. Топырақ талғамайтын, құрғақшылыққа, суыққа төзімді, ұсақ гүлді, жемісі бұршақ тәрізді бұта немесе ағаш өсімдік [7, 9 том, 315 б.]. Ал, Сирень зат. өс. Ақ, күлгін гүлді, хош иісті бақшада өсірілетін ағаш, бойшаң бұта [7, 9 том, 209]. ...Керегі не патша менен нәбидің! Сирень қошы - күлкісіндей сәбидің! Сирень қошы - қайырындай Атаның! Сирень қошы - мейіріндей Ананың! Сирень қошы!... қандай нұрлы, қоп-қою! Соның үшін ужапырақ жеп қою!... (Әбдікәкімұлы Т. «Сирень қошы»). Кейбір ақындар өз жырларында бұл гүлді бөртегүл деп атайды: Ендi аз күнде бөртегүл бар жұпарын шашады. Ендi аз күнде жауқазын қауызын да ашады. Гүл жайнаған көктемде өршеленер өрт сезiм, Асықпасаң күз келiп аптығыңды басады (Сарыбай Б. «Бұл көктем – сенің көктемің»). «Бөрте сын. Көбінесе жылқы мен ешкіде болатын, боз араласқан көкшіл түс» [7, 7 том, 564]. Бұл гүлдің бөртегүл атануына бөрте түстің уәж болуы мүмкін. Ақын Оразақын Асқар бөртегүл туралы: «Бөртегүл – әдемі өсімдіктердің бірі. Қазіргі таңда бөртегүлдің жүзге жуық түрлері белгілі. Оның гүлдері сия көктен алқызыл, сары, қызыл болып келеді» – деп, гүлдің әсемдігін өз жырында былайша сипаттайды: Жұпар иіс сиренді, Қазақша бөртегүл дейді. Қоршап бақша үйлерді, Көктемде ерте гүлдейді. Айтсақ сөздің анығын, Мәлім бізге ерте бұл, 329 Шыңғысханның жарының Аты осы Бөртегүл... (Асқар О. «Бөртегүл»). Ақын осы жыры арқылы кейде бөртегүл, кейде бозқараған, кейде сирень деп әрқалай аталып жүрген әдемі гүлдің бөртегүл екенін нықтап айтып, бекітіп бергендей. Қызғалдақ гүлінің үлбіреген әдемілігіне орай қазақ халқы қыз сұлулығын қызғалдақтай құлпырған, қызғалдақ атты, қызғалдақтай деген бейнелі сөздермен жеткізген. Қыздардың бойжетіп, тұрмысқа кеткенге дейінгі өз отбасында өткізетін қысқа ғана ғұмырын – қызғалдақ ғұмырға теңеген. Себебі халқымыз қыз баланы «жат жұрттық» деп санап, кішкене кезінен бастап, орнын тауып кеткенге дейін қонағындай күтіп, көңіліне қарап, төрінен орын беріп, ерекше қастерлеген. Қысқа ғана қыз ғұмырында барынша еркелеп алсын деп бетінен қақпаған. Қызғалдақ гүлін қыз ғұмырға теңеуінің себебі – табиғи қызғалдақ сәуір айының ортасында гүлдеп, тым қысқа, небары 15-20 күнге жуық қана «өмір сүреді». Қыз ғұмыр мен қызғалдақ ғұмырды теңеуінің осындай себебі бар. Ғұмыры тым қысқа болғандықтан, «көкті жұлма, көктей соласың» деген тыйыммен қызғалдақ гүлін де жұлдырмаған. Адамның өмірін де «қамшының сабындай қысқа ғұмыр», «өткінші өмір», «бес күндік жалған» т.б. деп дүниенің өтпелілігін құлпытастарға қызғалдақ гүлінің суретін салу арқылы да көрсетіп отырған. «Қазақтың дәстүрлі қолөнерінде қолданылатын ою-өрнектерінің бір тобы қызғалдақ гүлінің негізінде қалыптасқан, мұндай өрнектер көбінесе симметриялы екі жағына иілген гүл жапырақты болып келеді. Сыртқы нышаны қызғалдақпен үндес, атауы да осыған байланысты «гүл» немесе «қызғалдақ гүл» деп аталады [8]. Мұндай өрнектерді әйелдердің сән-салтанатқа арналған көйлегінің, шапанының етек, жеңін және өңірін көркемдеп кестелеу үшін ұласпалы желі түрінде жиі қолданған. Қызғалдақтың жұмақ гүліне баланып, ерекше қастерлегенін мұражайларда сақталған алтын-күміс әшекейлерден, сәнді киімдерден көруге болады. Мысалы, «Жетісудағы «Теңдік» қорғанынан табылған біздің заманымызға дейінгі ІІІ-ІІ ғасырлардағы сақ патшалары мен көсемдерінің киімдері қызғалдақ тәрізді оюмен әшекейленген. Одан бөлек қызғалдақтың бейнесіндегі жалпақ алтын тіліктер табылған. Орта Азия аймағынан табылған Х-ХІІІ ғасырлық қыш бұйымдарға да осы гүлдің суреттері салынған. Қожа Ахмет Ясауи кесенесіндегі жұқа кірпіштерде, Отырар жазирасындағы ортағасырлық қыштардан да осы бейнені көруге болады». 330 Сонымен қатар, тілімізде этномәдени атау ретіндегі «қызғалдақ май» деген тіркес те кездеседі. Көктемде алғашқы май алынған кезде, майдан ауыз тимес бұрын азырақ мөлшерін отқа тамызады. Бұл жерде «оттың жолы үлкен» деген отқа табыну салтының бір көрінісі байқалады. Содан кейін біртіндеп барлығы майдан ауыз тиеді [9, 189 б.]. Бұл салттың «қызғалдақ май» аталуының себебі қызғалдақтың ерте көктемде алғашқы болып шығатын өсімдіктердің қатарына жататындығына байланысты болса керек. Қызғалдақ атауының танымдық уәжін профессор Б. Қалиевтің этимологиялық анықтамасы да бекіте түседі: «Қызғалдақ ақпан, наурыз айларында гүлдейтін көрікті де сәнді өсімдік. Қызғалдақ сөзі қыз және ғалдақ деген екі сөздің бірігуінен жасалған. Мұндағы қыз сөзі – қызыл сөзінің қысқарған нұсқасы да /қызар, қызғылтым, қызғылт т.б., ал ғалдақ көне түркі тілінде қазіргі гүл /цветок/ сөзінің орнына қолданылған. Тілімізде осы модельде жасалынған бозғалдақ, қарағалдақ, көкғалдақ, сарғалдақ, итғалдақ деген өсімдік атаулары бар» [10, 84]. Қызғалдақ атауының этимологиясын халық тіліндегі «қызғалдақ жемеген қозы арманда, қыз құшпаған жігіт арманда» деген сияқты мақалдар, немесе, қызғалдақты, әсіресе, қозы малының сүйсіне жейтінін күнделікті тәжірибе жалғастыра түседі. Қызғалдақ гүлінің әсемдігіне қатысты мысалдар, әсіресе, көркем мәтіндерде жиі кездесетіні белгілі: Ұлпан маңының бір артық қасиеті бар: көктем айында қызғалдақ, сарғалдақтар жас жусанмен жарыса шығып, ала-бөле темір жалдың екі беті тұнып тұрады (Нұрпейісов Ә. «Сергелдең»). Мұнан әрі қанша биемшек, қанша түйетабан тергенін бірауық дабырласа әңгімелеп алады да, кілемше құлпырған жүктеу/скачать 2,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|