жеттілік пен кездейсоцтыцтыц

лист-философтар күбылыстардың бір себебі бола бермей- 
ді, сондықтан табиғат пен қоғамда қажеттілік деген жоқ, 
қайта онда кездейсоңтық үстемдік етеді дегенді айтты. 
Объективтік дүниеде ңажеттілік басым болады-ңүбылыс- 
тар дамуының, олардың бүкіл бүрыңғы дамуынан және 
бір-бірінің өзара әрекет етісуінен туатын қүбылыстар да- 
муының болмай ңоймайтын барысы басьш болады. Қ'а- 
жеттілік категориясы табиғат пен ңоғам дамуының заң- 
дылық сипатын білдіреді. Сонымен қатар диалектикалық 
материализм кездейсоңтьщтың болуын да мойындайды.
Кездейсоқтық дегеніміз - іш кі байланыстардан емес, 
сыртқы байланыстардан туа отырып, осы процестің мә- 
нінде емес, өзге процестерде болатын негізі мен себебі бар 
объективті қүбылыс^Кездейсоқтықты қарастыра оты-
рып, оның өзіне тән бірсыпыра белгілерін айырып көрсе- 
туге болады. Біріншіден, кездейсоң ңүбылыстардың да 
өз себептері болады. Кездейсоқтың пен себепсіздік екеуі 
бір нәрсе деп ойлау дүрыс емес. Себепсіз қүбылыс деген 
мүлде болмайды. Екіншіден, кездейсоқтық объективті 
нәрсе. Оның бар болуы, біз оның себебін білеміз бе, жоқ 
па, оған байланысты емес.
Үшіншіден, кездейсоңтың салыстырмалы нөрсе. Аб- 
солютті кездейсоңтың жоң. Кездейсоқ дегеніміз - ңажет- 
тіліктің үстемесі және оның көріну формасы болады. Қа- 
жеттілік пен кездейсоқтыңтың байланысы даму проце- 
сінде кездейсоқ нәрсенің ңажетті нәрсеге, ал қажетті нәр- 
сенің кездейсоң нәрсеге айналуы мүмкіндігінен көрінеді. 
Мысалы, алғаш қы ңауымдың ңүрылыс жағдайларында 
тауар айырбасының сипаты кездейсоқ сипат болды, ол 
осы қоғамдық ңүрылыстың экономикалық заңдарынан 
туған жоң. Капитализм түсындатауар айырбасы қажетті 
қүбылысқа айналады.
Сонымен адамдар дүниесінде, қоғамда қажеттілік пен 
кездейсоңтың олардың дүниеге ңатынасының негізін ңү- 
райтын қүндыльщтардың көрінісі деуге болады .^Белгілі 
бір ңүндылықты ңалау өр адамның өз ісі, саналы немесе 
көбінесе бейсаналың дөрежеде ол белгілі бір нәрселерге 
ойыстайды, өмірінің сән беретін негізіне айналдырады,
76

барльщ іс-әрекеттерінде, ойлауында оның рухани үмты- 
лысы тек соған қарай багытталған. Егер тарихта адам- 
дардың белгілі бір тобы, қоғамдасңан бірліктері (этнос, 
халық, т.б.) жалпы алғандабір ортаң ңүндылыңңа ойыс- 
са, ол да сол бірлікке кіретін адамдардың көпшілігінің 
немесе тіпті бәрінің жеке-жеке қалауларынан туады. 
Сондай қоғамдасып, бірлесудің өзі бір ңүндыльщқа жа- 
ңын адамдардың бірігуі болуы тиіс. Осындай ортаң ңүн- 
дыльщтар адамдарды біріктірсе, ңоғамдастырса, ал та-
рихи дамуы, орнығуы әлеуметтік белгілі жүйелер жасап, 
солардан туатын талаптар мен тәртіптер, мүңтаждықтар, 
тілек, армандар, т.т. түтасымен алғанда тарихи қажет- 
тілік дейтін нәрсені ңүрайды. Түптеп келгенде тарихи 
ңажеттілік деген бүрынғы тарихи материализмде айтыл- 
ғандай адамдарға тәуелсіз, олардың еркінен тыс тарих- 
тың бет қаратлайтын бағыты емес. Тарих дегеніміз - адам- 
дардың барлығының күнделікті өз мүңтаждыңтарына сай 
істерінен, ңарекеттерінен қүралады. Ол барлың жеке ырық- 
тардың тоғысуы. Тарихи ңажеттіліктің өзі көптеген адам- 
дардың белгілі бір бағыттағы көптеген ырыңтардың кү- 
шіне қарсы, оны тоқтатуға үмтылатын жеке әрекеттер, 
сөз жоқ жеңіліс табады. Тарихи қаж еттілік, яғни, болуы 
да, болмауы да мүмкін жеке ырыңтардың ңалауларынан 
басталған және барльщ кейінгі кезендер де сол жеке ырық- 
тардың ңалаулары өзінің кездейсоңтың сипатын жой- 
майды. Олар әр сәтте сол қалауын ңайталай ма, өлде бас- 
ңа бір нәрсені ңалауға ауыса ма, оны аныңтайтын ңажет- 
тілік жоң.

жүктеу/скачать 12,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: