Философиялың немесе түсіндірмелік

М иф ологиялы ц дцниет аным ның кіндігі - кеңістік 
пен уақы тты адаммен ж аңы ндасты ру талпы ны сы , баг- 
дары. М ифологиялың у ақы тта адам мен табиғатты ң ара- 
сында алш аңты ң ж оң болды. Миф алғаш ңы адамдардың 
тірш ілігінің аж ы рамас бір бөлігі болып табылады. Миф
- адамны ң ңауымды ң санасы ны ң алғаш қы қалы птасу- 
ының көрінісі. Ол ешбір ңұбы лы сты ң түп негізін, ш ығу 
себебін аш пайды . Ж азулы аңпарат ж о қ кезде миф оның 
ңы зм етін атңарған, адам мен дүниенің дәнекері болған. 
Сонымен, м иф ологиялы қ кезеңде адам мен табиғатты ң 
арасындағы бірлік ерекш е ж оғары дәріптелді. Е гінш ілік 
пен баңташ ы лы қ, тіпті, қолөнердің өзі еж елгі дәуір мәде- 
ниетінен табиғат пен сырлас болуды талап етті. Скиф -
сақ өркениетіндегі "аң стилі", қы тайды ң инь, ян бастама- 
лары , Египет пен Ш умердегі өліп, қай та тірілген ңүдай 
туралы аңыздар табиғат пен үйлесім дікке ш аңы раты н рә- 
міздер.
Т үрік х ал ы қ тар ы н ы ң м иф ологи ясы н да ғар ы ш ты ң
ңүры лы м ы былай бейнеленеді: ж еті ңабат Ж ер бар, онда 
Көктөбе түр, Көктөбеде К өктерек өсіп түр, ол К өккүм- 
безді тіреп түр. Б үл бейне к и із үйдің ңүры лы м ы на да үң- 
сас. Қ азақты ң әлем туралы түсінігінде әсерлі бейненің 
бірі - алы п бәйтерек. Д үн иеж үзілік ағаш таңбасы өрлем- 
дік ңозғалы сты , Ж ер мен А спанны ң ты ғы з байланысын 
білдіреді. Осы биік бәйтеректен әпос баты рлары аспан де- 
нелеріне өрмелеп ж ете алаты н болған. Әлемдік ағаш ты ң 
тағы бір атңараты н ңы зм еті оның ж оғары ж әне орта дү- 
ниемен байланыстыруында. Тірілер әлемі өткен кезбен, 
аруақтармен қатынасьін үзбейді. К өктеректің тамырла- 
ры ж ер астында орналасқан. Ж асы л-ж елек өм ірлік ағаш
күш -қуат пен нәрді төменгі дүниеден алады.
Сонымен, қ азаң ты ң рухани мәдениетінде аспанды Тә- 
ңірі - ңүдай ретінде қадірлеу осы мөдениеттің маңы зды
бір қасиетіне ж атады . А спанды қүдай деңгейіне көтеру, 
одан қорңу емес, бүл көне мифтер мен еж елгі діндердің 
дүниетаны мды қ ерекш елігі екені ғы лы м ға белгілі.
Қ азаңтарды ң ата-тегі түріктердің басты ңүдайы - Көк 
Төңірі. Оның рақы м ы м ен елді билеген қағандар "Аспан-
9
й

да туған және Күнмен, Аймен безендірілген" деп атал- 
ған. Түрік ж азулары нда көш пенділердің барлы ң жеңі- 
стері Көк Тәңірімен байланы сты ры лған. А спанды ж әне 
оның ш ы рақтары н қадірлеу түрік өркениетіне ж ататы н 
барлык, х а л ы қ т а р д ы ң д ү н и е т а н ы м ы н ы ң м а ң ы зд ы
белгісі. М ы салы , "О ғы знам е” эпосы нда Оғыз қаған өз 
балалары ны ң атын Көк, К үн, А й, Ж үлды з, Тау, Теңіз 
деп қойғаны м әлім .
Ертегідегі ңи ял-ғаж ай ы п (сиқы рлы ) ерекш елік онда- 
ғы фантастика арқы лы өріледі. А ны ғы рақ айтңанда, фан-
тастика — қи ял -ғаж ай ы п ертегілердің ж аны . Х алы қ ер- 
тегілерінде ф антастиканы ж асау үш ін неше қилы тәсіл- 
дер қолданы лған. 1) Сенім-нанымды оңиғаға айналдыру. 
Алғаш ңы ңоғам адамдары ны ң үғы м ы нш а табиғат дүни- 
есіндегі барлы қ заттарды ң рухы бар, сол рухтар бейне 
адам баласы секілді ой-сезімге, түйсікке ие. Міне, бүл біз 
үдайы айтып ж үретін анимизмдік көзқарас болып сана- 
лады . Қ и ял -ғаж ай ы п ертегілерде бүл көзқарас айңы н 
бейнеленген. Осы көзқарас бойынша табиғат дүниесіндегі 
түрлі-түсті бар заттар адам затты қ сезіммен қүдіреттің 
күш ті ңуаты арңы лы ж ары ң дүниеге ш ы ңқан. М ысалы, 
ерегілердегі ж ердің жары лы п немесе бас кейіпкердің ж ер 
астына түсіп, ңатерден қүтылуы, сикырлы сулардың адам 
баласын әр ңилы хайуанға айналдыруы, ж ануарларды ң 
адам баласына қамңорлы қ жасауы, сол сияқты адамға се- 
рік болуы, әруақтарды ң тірі адамдармен қары м-қаты нас 
жасауы, балгерлердің болжам айтуының нақты өмірде іс- 
ке асуы, адамды хайуанға айналдыру секілді әрекеттер- 
дің бәрі таңғажайып фантастика. Мүның бәрі ертедегі адам- 
дардың жерге, суға, тауға, ағаш қа, ж ануарларға ж әне 
ата-бабалар рухына сыйынатын көзқарастары . 2) Әсіре- 
леу. Ертегілердегі фантастиканы ж асауды ң тағы бір тә- 
сілі талдау жолы. Ертегілердің бір бөлігінде табиғат дүние- 
сіндегі белгілі бір зат, түрмыс бүйымдарын өсірелеп, олар- 
дың маңы зы мен ж үмыстағы қызметі ш ектен асы ры ла 
көтермеленді. М ысалы, қы лы ш — адамдардың ж ы ртқы ш
аңдармен, жаулары мен арпалысуында қолданаты н өте 
маңызды ңүралы, басқа қы зметі де елеулі болған. Сон-
10

дыңтан қы лы ш ты ң ж асалуы өзінің дәуірі түрғы сы нан 
айтқанда зор тап қы рлы к саналған. Сол үш ін адамдар қы- 
лы ш ты ертегілер әлеміне енгізіп, оның ңы зм етін әсіре- 
леу арқы лы өздерінің бақы тты түрм ы сқа ж етуі жолын- 
дағы армандары н қы лы ш ты ң қасиеті арңы лы ж етуге бо- 
лады деп түсінген. Сандың - хальщ ты ң алты н қазы на- 
сын, киім -кеш егін, т.б. да бағалы заттары н сақтауға пай- 
даланаты н м үлкі. Сондыңтан санды қ ертегілерде кедей- 
лерге тауар ш ы ғары п беретін игі қасиетке ие етілген.
Ертегілердегі әр қилы ңүдірет образдарының ж асалуы
да іс ж үзіндегі болмыстан алы стап кете қойм айды . Мы- 
салы, диюлар өте зор денелі қүдіретті м ақүлы қ, біраң оның 
адамдарға үңсаған аяғы , ңолы , басы, көзі бар. Ол пери- 
зат сүлу қы зды ң образында болады; Ж ал м ауы з кем пір 
сияқты болып көрінеді, тек аузы, м үрны , көзі өзгертіліп, 
сүйкімсіздендірілген. Сондьщтан халы қты ң ңиял-ғаж ай- 
ып ертегілерінде ж оғары да айты лған екі түрлі тәсіл ар- 
ңы лы наңты лы ңтан ф антастика қүрасты рған ж ән е сол 
наңты льщ ты бейнелеу үш ін ңызмет істеттірген.
Кейін Қүдай адамдарға кітап (Қүран, Библия) "сыйла- 
ған" соң, миф ологиялы ң дүниетаны мды дін мен филосо-
фия ы ғыстырды.
Д іни  негіздегі дүние көзңарасы мифологиялык; сана- 
ны ң табиғи ж алғасы . Д іни дүниетаны м табиғаттан тыс, 
ңүдіретті күш ке адамны ң м үлтіксіз бағынуын уағыздай- 
ды. А дам санасында табиғи қүбылы старды ң бүрмаланған 
бейнесін туғы зады , оны табиғатты өзгерту мүмкіндігінен 
ш еттеуге бейімдейді. Д ін объективтік ш ы ндьщ ты адам 
басы нда бүрм алап, ф ан тасти кальщ түрде бейнелейді. 
Діни ңағидаларға қарағанда дүниеде қандай бхр ңүбылыс 
болмасын оның тікелей тірегі, ңозғауш ысы өмірден тыс 
түрған ж әне оны ж аратуш ы күш (қүдірет) екені. Ең бі- 
рінш і діндер политеистік болған, діндердің ең ж оғары са- 
тысы тапты қ ңоғамдарда пайда болып, содан бері келе 
ж атқан м онотеистік сенім. Үш ірі дүни еж үзілік дін бар: 
буддизм, христиан, ислам діндері. Д іннің пайда болуы 
ертедегі ң ауы м ды қ адам дарды ң дүниетаны м қабілет- 
терінің өте төмен болып, табиғат қүбы лы стары ны ң сы-
11

ры н түсіне алм ай, түрлі ж ағдай ларды ң себептерін руха- 
ни күш -ңүдіретке балағаны н көрсетеді.

жүктеу/скачать 12,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: