Ә с I гі т I к б I л I m г. А. Кактаева философия
жүктеу/скачать 12,84 Mb. Pdf көрінісі
|
httpkmib.netuchebnikifilosofija.g.kaktaeva-2.pdf
| Қабы лдау ж еке түйсіктердің жай ғана ңосындысы
емес, заттың түтас бейнесі. Қабылдау дегеніміз - сезім мүш елеріне тікелей эсер ететін сыртқы материалдық заттың түтас бейнесі. Сезімдік ңабылдау әрқашан да на- қты образдар болып келеді. Қабылдаулар жалпы алған- да ж еке заттарды бейнелейді, мүнда олар тек сыртқы көріністері жағынан ғана көрінеді. Адамның сезімдік танымы ңабылдау ңабілеті болып қалыптасңан. Біз бір- бірінен оңшау түратын түйсіктердің (түстің, форманың, иістің, т.б.) жиынтығын емес, кәдімгі нақтылы, белгілі бір затты (үстелді,орындьщты, лимонды, т.б.) ңабылдай- мыз. Сондыңтан ңабылдау түйсіктердің негізінде ғана емес, сонымен қатар осы түйсіктермен бір мезгілде пай- да болады. Олар көбінесе жеке заттарды сыртңы жағы- нан бейнелейді. Сөйтсе де, белгілі бір ж ағдайларда мүндай бейнелеудің онша дәл болмауы мүмкін. Мыса- лы, суы бар стакандағы ңасьщ сынған сияңты болып к ө р ін ед і. Күн бірш ам а к іш к е н тай си я қты болып көрінеді, т.т. Біраң бүл жағдай танып білуге бөгет болар- лы қтай кедергі емес. Адамның танымы түйсіктер мен ңабылдаулардан басқа неғүрлым ж етілген формалар түрінде де өтеді. Түйсіктер мен ңабылдаулар арқылы алынған білім ойлау түрғысынан анықталып, өңделеді, ал ойлаудың қорытындылары тәжірибемен тексеріледі. Сезімдік таным тек заттар мен ңүбылыстарды тіке- лей ңабылдаумен ғана танып ңоймайды. Сыртңы заттар- 103 дың сезім мүшелеріне алуан түрлі әрекет етуі нәтижесі- нде адамның миында белгілі бір іздер саңталып қалады. Онан әрі бүлар еріксіз немесе әдейі жандануы және адамның бүрын ңабылдаған заттарының нақты образда- рының тууына физиологиялық негіз болуы мүмкін. Бүл образдар елестету деп аталады. Елестету дегеніміз - ол қазіргі сәтте сезім мүшелері- не тікелей эсер етпейтін, бірақ бүрын олар белгілі бір фор- мада қабылданған заттың сезімдік образы. Елестету де ңабылдаулар сияңты наңты, көрнекті образдар. Біраң олардың ңабылдаулардан үш түрлі айырмашылығы бар. 1) Елес қазіргі сәтте заттардың тікелей әсері тимей түр- ған кезде санада ңайтадан туатын образдар болғандың- тан, ңабылдауларға қарағанда неғүрлым бүлдырлау келе- ді де, тиянақсыздау болады. 2) Елестерде көбінесе бүрын әртүрлі жағдайда сан рет ңабылданған заттардың образдары, немесе тіпті көптеген үңсас заттардың образдары да, ңайтадан туатындыңтан, олардың қабылдаулармен салыстырғанда неғүрлым жал- пыланған сипаты болады. 3) Елестету заттың тікелей тигізетін әсері жоқ кезде, бүрынғы қабылдаулардың мида саңталып ңалған іздері негізінде туатындьщтан, ал бүлардың арасында толып жатқан уақытша жүйке байланыстары орнайтындықтан, осылардың негізінде қабылдау образдарының түрін өз- гертуге, оларды ңайта қүруға, тіпті жаңадан көрнекті об- раздар жасауға мүмкіндік туады. Мүндай процесс адамға тән елестету қабілетінің көрінісі болып табылады. Адам- дардың үстанатын, үмтылатын негізгі мәнділіктері мен оларды ңоршаған табиғат әлемінің қалай сіңісіп, астасып жататынына байырғы қауымдық адамдардың дүниеге көзқарастары мысал бола алады. Ертедегі түрік тайпа- ларында мысалы "Тәңірге" (аспанға) табыну, аспандағы ең алдымен күнге табыну болғаны белгілі. Оның көп жүр- нақтары кейін ислам қағидаларымен араласып, осы күн- ге дейін біршама сақталып келеді. Яғни күнмен, т.б. ас- пан денелерімен жарасымды қатынас, соған үмтылыс ең мәнді нәрселер осы. Күнделікті тірш ілік, іе-әрекеттерді 104 ұйымдастыру, салынатын үй қүрылысы, т.т. осы мәнді- ліктерге бағышталып, солармен үйлесімділікке ңүрыла- ды. Әрине оны өздерінің түсінуіне қарай. Сол үйлесімді- ліктің ңабылдаған нормалары мен ережелері дәстүрге ай- налып, көп замандар бойы айнымас заңға айналып та ке- теді. Адам сезімдік танымның сатысында тоңтап ңалмайды. Ойлау ңызметінің арқасында сыртқы, жеке, тікелей қабылданатын ңүбылыстарды сезім арңылы танып-білу- ден іш кі, жалпы, тікелей қабылданылмайтын заңдылық- тарды логикалың жолмен танып-білуге болады. жүктеу/скачать 12,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|