Қарым-қатынастың интерактавті жағы

Әртүрлі зерттеулерде, адамның басқа адамдармен қарым- 
қатынасқа түсуінде бірнеше маңызды әлеуметтік мотивтер 
айқындалған.
1. Ортақ жетістікті барынша жоғарылату мотиві (немесе
кооперация мотиві);
2. Өзінің 
жетістігін 
барынша 
жоғарылату 
(немесе 
индивидуализм);
3. Салыстырмалы жетістікті барынша жоғарылату мотиві 
(конкуренция);
4. Басқаның жетістігін барьгаша жоғарылату (альтруизм);
5. Басқаның жетістігін барьгаша төмендету (агрессия);
6. Жетістіктердегі айырмашылықты неғүрлым төмендету 
(теңдік).
Әртүрлі мотивацияга байланысты қарым-қатынас стратегиясын 
анықгау үшін әрекеттесуді координат жүйесінде түрғызуға болады. 
У осінде - өз мақсаттарына, X осінде басқалардың мақсаттарына 
бағыттапған әрекеттесу стратегиялары түрғызылған. Әрбір шкалада 
максимум (ең жоғарғы) және минимум (ең төменгі) бағытталу 
деңгейлері 
анықталады. 
Бастапқы 
әлеуметтік 
мотивацияға 
байланысты қатьгаасушьшардьщ (эрекетке түсушілер) бес негізгі 
стратегиясын белгілеп көрсетуге болады.
Қ нүктесі "қарсы әрекет" (бақталастьіқ, конкуренция) 
тОлығымен өз мақсатына бағытталу.
А нүктесі — аластаушылық, басқаның жетістігін төмендету 
мақсатьшен өз мақсатын жоғалту (индивидуализм, агрессия).
К нүктесі "көнгіиггік" стратегиясын көрсетеді (альтруизм 
мотиві). Бүл жағдайда адам өз мақсаттарын басқаның мүдесіне 
айырбастайды (көндіреді).
Ы нүктесі - ымыраға келу (компромисс), жетістіктер арасындағы 
айырмашылықгы неғүрлым төмендету. Шартты теңдікке жету үшін 
өз мақсаттарын толық іске асырмау (тендік).
Б нүктесі - бірлескен әрекет (ынтымақгастық) эрбір 
қатынасушының мүддесін толық қанағаттандыруға бағытталған. Бүл 
жағдайда әлеуметтік мотивтердің екеуінің біреуі (кооперация мен 
бэсекелестік) іске асырылады.
Соңғы стратегияны эрекеттесу нэтижелілігі түрғысьгаан да, 
әрекеттесушілердің өзара қарым-қатынасы мен өзін сезінуі 
тұрғысьшан да ең нәтижелісі деп қарастыруға болады. Сонымен бірге 
іске асырылуы түрғысынан ең қиыны, себебі қарым-қатынасқа
24

түсушілерден, басқаньщ мүддесін түсіне білу, туындайтын қарама- 
қайшылықтарды шеше білу талап етіледі. Көбінесе, адамдарды 
бірлескен 
әрекет жасатуға 
үйрету, 
белсенді 
әлеуметтік— 
пснхологнялық біліммен қаруландыру әдістері арқылы шешілетін 
дербес пснхологняльщ міндет.
Әрекеттесу процесінің маңызды сипаттамаларын қарастырудың 
бірнеше жолдары ұсынылған. Мәселен, Т.Парсонс теориясы 
бойынша, эрекеттесудің өрбір бөлек актісінің мьгаандай элементтері 
бар: а) әрекет етуші; ә) "басқа объекг" (әрекет бағытталған объект); б) 
нормалар (эрекеттің ұйымдастырылуы); в) қүндыльщтар (эрбір 
әрекеттесушінің қабылдағандары); г) ситуация - жағдай (әрекет 
жасальгаатын кездегі). Бүл өте "абстрактылы" теория, экспериментге 
қолданылуы күрделі болғандықтан көп пайдаланылмайды.
Екінші бір түрі, эрекеттесу сатыларын қарастырумен байланыс- 
ты. Поляк социологы Я.Щепаньски үсьшған, осыған жақьга схеманы
В.Н.Панферов та (1987) қарастырады.
Тағы да бір, әрекеттесудің құрылымдық сипатгамасы транзактілі 
талдауда - қатынасушылардың әрекеттерін олардың позициясы, 
снтуацияны есептеу жэне эрекеттесу стиліне байланысты реттесті- 
руде ұсынылады (Берн, 1988). Осы әдіс кейінгі кезде практикада кең 
қолдау табуда. Транзактілі талдау бойынша эрбір әрекетке қатысушы 
үш позицияның біреуінде болады. (2 схема).
Шартты түрде бұл позицияларды - Ата-ана, Ересек, Бала деп, 
белгілеуге болады. Балалық позицияның психологиялық сипаттамасы 
"Қалаймьга!", Ата-ана позициясы "Керек!", Ересек позициясы 
"Қалаймьга" мен "Керекгің" бірлесза.
Әрбір эрекетте мінез-құпық пен әрекеттің өз стилі болады. 
Негізінен стиль үш түрлі: ритуалды (салт- жоралары), манипулятивті 
және гуманистік болып ажыратылады. Ритуалды стиль негізінде 
стильді ситуациямен сэйкестендіру қажеттігінен анық көрінеді. Стиль 
эдетте белгілі мәденитпен анықталады. Мысалға, амандасу стилі. 
Американдьщ мэдениетте "Хал қалай?" дегенге "өте жақсы" деген 
жауап алынса, орыс мәдениетінде сүрақтың мәнісіне жауап беріледі, 
хал нашарлау болса, оны жасырмай айту тэн, қазақ мәдениетінде 
"аралық" стиль қалыптасқан. Қазақтар көбіне "жаман емес," 
"орташа”, "жайлап жүріп жатырмыз" деген жауаіітар береді, Бір 
салттың адамы екінші бір салттың жауабын естігенде түсініспеушілік 
туындауы мүмкін. Манипулятивті жэне гуманистік стильдер
25

практикалық әлеумеггік психологиядағы өздігінен үлкен проблема 
болып есептеледі.
Әрекеттесудің инвариантты сипаттамаларын қарастыруды 
Р.Бейлс 4 категорияньщ көмегімен көрсетеді: позитивті (оң) 
эмоциялар аймағы, 
негативті 
(теріс) эмоциялар аймагы, 
проблемаларды шешу және проблемаларды кою аймақтары. Өз 
кезегінде әрбір категория бірнеше маңызды көріністермен 
айқындалады (схема түрінде 2- суретте көрсетілген).
Әрекетгесуді тадцау категориясы
Маңызды мінез-құлықтық 
көріністер
Оң эмоциялар аймағы
Ынтымақтастьщ, шиеліністі 
шешу. келісім
Проблеманы шешу аймағы
Үсыныс, нұсқау, пікір, 
баскалардың бағдары
Проблема қою аймағы
Мәлімет туралы өтініш, пікір 
айтуға ұсыныс, нұсқауға ұсыныс
Теріс эмоциялар аймағы
Келіспеушілік, шиелініс тудыру, 
қарама-қарсылық көрсету
2 сурет. Әрекеттесудің сипаттамалары
Нақты эсерлесу барысында эрбір категориялық көрінуінің 
жиілігі мен формасын тіркеп жазып отырып, оның ерекшеліктерін 
түсінуге болады. Мысалы, қарым-қатынас қандай сферада өтуде, неге 
багьпталган, қатысушылардың өздерін ұстауы үйлесімді болды ма, 
элде бір-бірінен аластауга багытталды ма, тагы сол сияқтылар. 
Осындай ерекшеліктер педагогтық эсерлесу барысында да көрініс 
береді (мысалы, сабақ үстінде мұғалім мен оқушы).

жүктеу/скачать 4,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: