Жеке тұлғаның әлеуметтенуі

"әлеуметтік байланыстар жүйесіне араласуы”, т.с.с. процестерден 
түсінуге болады. Әлеуметтену процесі, жеке тұлғаның қоғам мүшесі 
ретінде өмір сүруіне мүмкіндік тудыратын құндылықтар мен 
нормалар жүйелерін игеруіне қажет бүкіл әлеуметтік процестерінің 
жиынтығы. Әлеуметтенудің мәнісі, ол - екі жақты процесс 
екендігінде, біріншіден, элеуметтік ортаға кірудің арқасында 
индивидтің әлеуметгік тәжірибені игеруі, екіншіден, индивидтің осы 
элеуметтік байланыстар, әлеуметгік ортаға белсенді араласуының 
арқасында, сол әлеуметтік байланыстар жүйесін белсенді түрде қайта 
жасау процесі. Біріншісі - әлеуметтік тэжірибені игеру, ортаның 
адамға. әсерін сипаттаса, екішісі, адамның өз іс-эрекетінің арқасында 
ортаға әсер етуін көрсетеді.
Әлеуметтену процесінің мазмұны: жеке тұлғаның, қальштасуы 
түрғысынан қарағаңда, негізінен үш сферада: /с-әрекетте, қарым- 
қатынаста, өзіндік сананың қалыптасуында іске асырылады..
Әлеуметтену 
процесінің барысында индивид іс-эрекет 
"каталогының" молаюымен (А.Н.Леоитьев) айналысады, яғни 
неғұрлым жаңа іс-эрекет түрлерін игерумен болады. Осы жағдайда 
өте маңызды тағы да үш түрлі процестер іске асырылады. Біріншіден, 
эрбір іс-әрекет түрлері мен оның эртүрінің арасындағы байланыстар 
жүйесіңде бағдарлану (бағыттану). Ол әрбір жеке түлға үшін 
маңызды іс-ерекет аспектілерін айқьшдаумен қатар, оны игеру 
арқылы іске асырылады, немесе мүндай бағдарлануды — іс-эрекеттің 
жеке түлғалық таңдалуы деп атауға болар еді. Осыдан туындайтын 
екінші процесс - жетекші, таңдалынған іс-эрекетке баса назар аудара 
отырып, басқаларын соған бағындыру. Және үшінші процесс, іс- 
эрекет барысында жеке түлғаның жаңа рөлдерді игеруі мен олардьщ 
маңыздылығын түсінуі. ОСЫНЬЩ бәрін индивидтің іс-эрекет 
субъектісі 
ретіндегі 
мүмкіндіктерінің кеңею 
процесі деп 
түжырымдауға болады. Бүл бағытта жүргізлетін эксперименттік 
зерттеулер, негізінен элеуметтік жэне жас ерекшелігі психология- 
сының ара жігінде іске асырылады.
Екінші - қарым-қатынас сферасы да іс-эрекетпен тығыз 
байланысты болғандықтан, оны кеңею жэне тереңдету бағытында 
қарастырады. Қарым-қатынастың кеңеюін, адамның басқалармен 
контактілерінің көбеюі, эрбір жас кезеңіңдегі осы контаюгілер 
ерекшеліктері түрғысынан түсіну қажет. Қарым-қатынастың 
тереңдеуін, ең апдымен монологтық қарым-қатынастан диалогтыққа 
көшуі, партнерге бағыттану, оны неғүрлым дәл қабылдаумен
37

байланысты. Экспериментгік зерттеулердің міндеттері: біріншіден, 
қарым-қатынас байланыстарының көбеюі қандай жағдайларда жэне 
қапай іске асырылатынын, екіншіден, жеке адам осындай процесте 
қандай нэтижеге жететінін анықтау. Мұндай зерттеулер де пәнаралық 
болып келеді, себебі жас ерекшелігі психологиясы үшін де, 
әлеуметгік психология үшін де бірдей маңызды. Әсіресе, мекгепке 
дейінгі жэНе жеткіншектік кезендерде жүргізілген зерттеулер көп.
Әлеуметтенудің үшінші сферасы - жеке тұлғаның өзіндік сана- 
сезімінің дамуы. Бұл проблема жеке тұлғаның "Мен " бейнесінің 
қалыптасуымен байланысты.
Көптеген эксперименттік зерттеулер (лонгитюдгі) көрсеткенін- 
дей, адамның "Мен" бейнесі бірден қальгатаспайды, өмір сүру 
барысьшда, әртүрлі элеуметтік әсерлер негізінде қалыптасады. 
Әлеуметтік психология тұрғысынан, эсіресе, осы цроцеске жеке 
тұлғаньщ әртүрлі элеуметгік топтарға енуі қалай эсер»ететінін 
анықтау маңызды. Адамның өзіндік сана-сезімі оның қылығында 
қалай көрінеді, бұл қасиеттің қалыптасуына топтардың саны, немесе 
сапасы эсер ете ме деген сұрақтарға элеуметтену процесін зерттеуде 
жауаптар апынуы қажет.
"Мен" құрылымьш түсінуде психология ғылымында бірнеше 
тұрғы бар. Көбірек тараган құрылымның үш компоненті бар: 
танымдық (өзін танып түсінуі), эмоциялық (өзін бағалауы), қылықтық 
(өзіне деген көзқарасы). Негізгі факт ретінде, өзіндік сана —* 
жекеленген сипаттамалар тізімі емес, жеке тұлғаның өзін тұтас, 
бірыңғай адам деп түсінуі алынады. Өзіңдік сананың екінші бір 
қасиеті, элеуметтену барысында оның дамуы іс-эрекет пен қарым- 
қатынасты кеңейту жағдайында элеуметтік тэжірибені әрқашан 
игеруімен анықталатын, бақылауға болатын процесс екендігінде.
Өзіндік сана адам тұлғасьшың өзіндік, тереңдегі сипаттамасы 
болғанымен, оның дамуы тек іс-эрекет үстіңде көрінеді: іс-эрекетте 
өзі туралы елестерді біршама "түзететін" (коррекция), басқаларда 
пайда болған елестермен салыстыру іске асырылады.
Сондықтан да әлеуметтену процесін барлық аталған үш 
сферасыньщ тұтастай өзгеруіне байланысты түсінуге болады. Олар 
тұтастай алғанда индивид үшін "кеңейтілетін болмысты" құрайды, 
соның арқасыңда ол өзіне жақын ортаны да (микро-орта), барлық 
әлеуметтік қатынастар жүйесін де игереді. Игере отырып, индивид 
оған өз тәжірибесін, өзіндік шығармашылық көзқарасын кірістіреді; 
сондықтан да, болмысты игерудің оны белсенді түрде өзгертуден
38

басқа жолы жоқ. Демек әлеуметтенудің әрбір сатысында көрінетін 
осы процестің екі жағын: әлеуметтік тәжірнбені игеру және оны қайта 
құруды туындататын "қоспаны" анықтау қажеттігін көрсетеді. Бұл 
міңдетті шешуде, әлеуметгену процесінің кезендерін (сатыларын) 
жөне ол процестердің іске асырылатьга аумағы - әлеуметтік 

жүктеу/скачать 4,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: