Əдебиет танытқыш (1926) АҢдату

үнін  азайтып,  айтуға  онша  оңтайсыздық  келтіріп  тұрған  жоқ.  Қазақ  тілінде  дауысты
дыбыстардың қатарынан бір сөздің ішінде келуі, тіпті болмайды. Қатарынан келетін кездері
қос сөздерге, не екі сөздің бірінің аяғы, бірінің басы дауысты дыбыс болып келетін жер де
болады. Мəселен, сары үй, торы айғыр, қазба үй, қара өлең, апта егін қуса игі еді, қарамаса
екен, бала емес, баласы еді. Қырдағы үй, кесе аяқ, мосы ағаш деген сияқты сөздер. Дауысты
дыбыстардың  бұл  сияқты  қатарынан  келуі  айтуға  оңтайсыз  болып,  сөздің  əуезділігін
кемітеді.  Бұл  кемшілік  қазақ  тілінде  көбінесе  екі  дыбыстың  бірін  айтып,  бірін  айтпаумен
ғана  сезілмейді.  Айтқанда  «Сары  үй»  демей  «Сарүй»  дейді.  «Торы  айғыр»  демей,
«Торайғыр»  дейді.  Басқаларын  да  солайша  бір  дыбыспен  айтады.  Мəселен,  «Қуса  игі  еді»
деген  сөздерді  «Қусегеді»  етіп  айтады.  «Баласы  екен»  яки  «бала  екен»  деп  дыбыстарын
түгелдемей-ақ «баласекен», «балекен» дейді.
2. СӨЙЛЕУ ƏУЕЗДІЛІГІ
Сөйлеу əуезділігі буын екпіні мен сөз екпіні қолайлы орналасуынан болады. Əуелі буын
екпіндерінің арасы тым жақын келсе, я алыс келсе əуезділігіне кемшілік болады. Тым жақын
болып келу өңшең қысқа сөздер бір өңкей келгенде болады да, тым алыс болып келу өңшең
ұзын сөздер бір өңкей келгенде болады.
Сөйлеу  əуезділігі  түрлі  сөздердің  үндері  орайласып  ұнамды  құралуынан  болады.  Олай
құрастыру сөйлеушінің яки жазушының шеберлігін талғайды. Сөздің кестесін келтіріп айту
деген сөз Абайдың «тілге жеңіл» деген сөзі. Бұлардың бəрі сөйлеу əуезділігіне тиісті сипат
туралы  айтылған  сөздер.  Сөз  кестесі  келсе,  құлаққа  жағымды  болады,  құлаққа  жағымды
болуы  əуезділік  болады.  Сондықтан  да  ондай  сөздердің  сөйлемдері  өрнекті  сөйлемдер  деп
аталады.  Өрнекті  сөйлемдердің  өлеңдісі  де,  өлеңсізі  де  болады.  Өлең  біткеннің  бəрі  əуезді
сөйлеу  тобына  жатады.  Қысқасынан  айтқанда,  əуезділікке  жағдайлы-жағдайсыз  келетін
шарттар мынау:
А. СӨЙЛЕУ ҚҰЛАҚҚА ЖАҒЫМДЫ БОЛМАЙДЫ
а. Дауысты-дауыссыз дыбыстар ұйлығып қатар келгенде;
б. Сөйлемдер дұрыс жасалмаған кезде. Мəселен, сөйлем мүшелері орнына қойылмағанда,
я тұрлаусыз мүшелері көбейіп, сөйлемді ауырлатқанда яки басыңқы сөйлем мен бағыныңқы
сөйлемдер жапсарлары дұрыс келмегенде.
Б. СӨЙЛЕУ ҚҰЛАҚҚА ЖАҒЫМДЫ БОЛАДЫ
а. Сөйлемдер дұрыс жасалғанда, өрнекті сөйлемдердің кестелері келісті жасалғанда.
б. Өлеңі сөйлемдердің өлшеулері дұрыс келгенде.
1. ӨРНЕКТІ СӨЙЛЕМДЕР
Өрнекті  сөйлемдер  деп  құрмалас  сөйлемдердің  бастары  қосылып,  кестелі  болып
құралуын  айтамыз.  Ондай  сөйлемдер  нақ  текеметке  яки  кілемге  салған  түр  сияқты

болмағанмен  өрнек-өрнегімен  айтылады.  Өрнекті  сөйлемді  айтқанда,  дауыс  көтеріліп,
төмендеп  əнше  оралып,  қайрылып  отырады.  Сондықтан  өрнекті  сөйлем  оралым  (яки
шұбыртпа) деп аталады. Оралым екі мүшелі болады. Бір мүшесінде пікір тақырыбы болады
да, екіншісінде пікір баяны болады. Сондықтан бастапқы тақырыпша мүше делініп, екіншісі
баяншы мүше делініп айтылады. Өрнекті сөйлемді иіріп-жиырып жай сөйлемге айналдыруға
болады.  Жай  сөйлемді  жайып,  дамытып,  өрнекті  сөйлемге  айналдыруға  болады.  Өйткені
өрнекті сөйлем қанша үлкен болғанмен, яғни ішіне кіретін сөйлемдер қанша көп болғанмен,
бəріне  қазық  болатын  бас  пікір  жалғыз-ақ  болады.  Ол  пікірді  көп  сөйлеммен  ұлғайтып
айтуға да болады. Ол пікірді шағындап, аз сөйлеммен айтуға да болады.
Мысал:
1.Қисапсыз бай болсаң да Қарынбайдай,
Сақи боп мал шашсаң да Атымтайдай.
Патшадай Əмір-Темір дін түзетіп,
Болсаң да əйдік батыр Арыстандай,
Болсаң да Жиреншедей тілге шешен,
Ақырда жатар орның тар лақат жай.
Мұны шағындап аз сөйлеммен былай айтуға болады: «Бай да, сақи да, патша да, батыр да,
шешен де — бəрі де ақырында бір өлмек».
2.  «Халық  басына  қайғылы  күндер  туған  заманда  қайрат  көрсетпеген  азамат  —  азамат
емес» деген пікірді көп сөйлеммен ұлғайтып былай айтуға болады.
«Қаптаған қара бұлттай торлап, түрлі пəле халық басына орнап, не қыларын біле алмай,
ақылынан адасып, жұрт алақтап азаматын іздеген шақта, бар шырағын жақпай, бар қайратын
сарып қылмай, өз басының амандығымен болып, ұранға шаппаған азамат, ол халық алдында
жоқ азамат, не ол жаны бар болғанмен жануарлықтан шықпаған азамат. Не қызатын қанын,
ашитын  жанын  басының  пайдасына,  бастықтық  орынға,  патшаның  аңғамына  сатқан  азамат
болады».
(Темірше )
а)  Себепті  оралым.  Баяншы  мүшесі  тақырыпшы  мүшесін  дəлелдей  баяндағанда,  оралым
себепті деп аталады:
Мысалы:
1.Көлден ұшқан қалбаймын,
Жаманның тілін алмаймын.

Қақ бұйырған сапардан
Арыстаным қалмаймын,
Асыл достым сөкпесең
Бұл сапарға бармаймын.
Бұл олжадан алмаймын.
Асқар тауды бел деген,
Ақ бармақпен жем жеген,
Ауырса жеммен емдеген,
Өзінен басқа көрмеген,
Өзінен басқа білмеген,
Күтіп тұрған анасы —
Өзі əйелдің данасы,
Тұлпар туған Бурылдың
Қырық үш күні кем деген.
2.Кеткен кісі өле ме?
Алғанын тəңірім бере ме?
Арыстан туған батырлар
Қатынға билік бере ме?
Қатын тіліне ере ме?
Əр талапқа шығарда,
Қатыным деп тұрар ма?
Асыл туған Қобыланды
Қатынға ақыл салған соң,
Қатынның тілін алған соң

Неше батыр болса да,
Басында билік жоқ адам,
Арыстан туған, құрдасжан,
Қатын емей немене?
3. А... ел бастап жұрт алайын деген ұл екенсің, сөз бастап би болайын деген ұл екенсің:
алдыңа келсе əділдігіңді аяма, аймағың кетпес алдыңнан.
Қол  бастап  жол  алайын  деген  ұл  екенсің,  жолдастың  мыңын  алма,  бірін  ал!  Мың  кісіге
бір кісі олжа салатұғын, олжаңды аямасаң жолдасың қалмас жаныңнан.
Жүз жиырма алтыға келіп отырмын,
Жас күніңде қалың бер де, қатын ал;
қартайған соң өкінбе, ұлым. Жігіттің хан болатын, қатынның ханым болатын уақыты сол.
Қару жисаң мылтық жи — жаяу жүрсең таяғың, қарның ашса тамағың.
б) Мақсатты оралым. Өрнекті сөйлемнің баяншы мүшесі тақырыпшы мүшесін мақсаттай
баяндаса, оралым мақсатты деп аталады.
Мысал:
Тобыршақ атқа зор салды,
Ақ алмасқа қол салды,
Қамшы басты сауырға,
Екпіні ұсап дауылға,
Тобылғы меңді торы атпен,
Қобыланды шапты ауылға.
Қатуланып қаттанып.
Буырқанып бұрсанып,
Мұздай темір құрсанып,
Қабағынан қар жауып,
Кірпігінен мұз тамып,

Ар жақ пенен бер жаққа
Найзасын ұстап бармаққа,
Аттанбаққа қалмаққа
Құдай жолы шалмаққа,
Сөзге сынық қылды деп,
Батыр кейіп келеді.
Егер шықса алдынан
Бұлаңдаған Құртқаның
Басын кесіп алмаққа.
в)  Ұқсатпалы  оралым.  Өрнекті  сөйлемнің  баяншы  мүшесі  тақырыпшы  мүшесін  ұқсата
баяндаса, оралым ұқсатпалы деп аталады.
Мысал:
1.Асыл туған Ақжүніс,
Күнді бұлт құрсайды.
Күнді байқай қарасам,
Күн жауарға ұқсайды;
Айды бұлт құрсайды,
Айды байқай қарасам,
Түн жауарға ұқсайды.
Көңілдерін еріткен
Көлдегі қулар шулайды,
Шулағанға қарасам,
Көктен сұңқар суылдап,
Соғылғанға ұқсайды.
Бойды байқап қарасам,

Қол-аяғым созылып,
Аузы-мұрным суынып
Қақтың маған бұйрығы
Таянғанға ұқсайды.
2. Қыстың сақырлаған аязын, түтеген алай-түлей боранын, қызыл үскірік суығын бастан
кешіріп,  жазға  жетіп,  жадыраған  шуақта,  балбыраған  жасыл  шөпте  жан-жануарлардың  бəрі
рақат тауып, жаны қандай жайланады. Сондай-ақ қатал тəртіп, қатты қол, қанішер үкіметтен
қысымшылық көрген халықтар азаттыққа жетіп, жаны жай тапты.
г) Қайшы оралым. Өрнекті сөйлемнің тақырыпшы мүшесі мен баяншы мүшесіндегі пікір
бір-біріне қарсы мағынада болса, қайшы оралым деп аталады:
Мысал:
1.Мен Қырымның ішінде,
Ақша ханның қызы едім,
Атам менен анамның
Асыранды қазы едім,
Қойда бағлан қозы едім,
Жылқыда шаңқан боз едім,
Қырым менен Қытайдан
Тамам жақсы жиылса,
Аузындағы сөзі едім.
Бұ заманның шағында
Жылап тұрған көзім бар,
Төгіп тұрған жасым бар,
Əуре болған басым бар.
(Ер Тарғын)
2.Ер ортасы болғанда,

Пайғамбар жасы толғанда,
Заманымыз азғанда,
Жігіттің күні озғанда,
Берекетсіз балаға
Оттың басын топ етіп,
Қырға шығар ішінде
Біреуін де жоқ етіп,
Мен алмаймын көбіңді.
(Ер Сайын)
д)  Шартты  оралым.  Өрнекті  сөйлемнің  баяншы  мүшесінде  болжал  себеп  я  шарт  болып,
тақырыпшы мүшесінде болжал салдар болса, оралым шартты деп аталады.
1.Намаздыгер өткенше,
Намазшамға жеткенше,
Қазан ағаш бағысын
Түсірмесем жүзіңе,
Көрсетпесем көзіңе
Жан серігің Бурылды
Сол жерде шал құдайға.
(Қобыланды)
2.Талайдан бермен жұмсаған,
Қан көрмесең сусаған.
Қанға тойсаң жусаған,
Тауға салсам тас кескен,
Кеудеге салсам бас кескен,
Алты аршын ақ болат,

Қынаптан алып суырып,
Шаба алмасам маған серт!
3.Айдаһардың тіліндей,
Салсам кеткен білінбей,
Қарағайға саптатқан,
Шұбар туға шұлғаған,
Əр уақытты көрсетіп,
Талай жауға мақтатқан
Төрт қырлаған көк сүңгі,
Жау ішінде жалындап,
Толғамасам маған серт!
Толғауыма шыдамай,
Толқып сынсаң саған серт!
(Ер Тарғын)
4.Сарғайып келген егін толқынданса,
Жас орман жел күңірентіп əнге салса.
Жапырақтың жасыл лəззатты саясында
Бақшада мойыл қаймақ жасырынса,
Себілген алмас шықпен шын хош иіс,
Сары алтын ерте менен я қызыл кеш.
Бір топтың қолтығынан күліп қана,
Бас иіп есендессек күміс ландыш,
Секіріп салқын бұлақ ойнап сайда,
Батырып көмескі түсі тұманды ойға.

Шапқылап шыққан жерін əңгіме қып,
Былдырлап ақ бетінен сүйгізсе айға.
Сол уақыт жай табады асау жаным,
Ашылад басқан ауыр ой қабағым,
Шын бақты тапқандаймын осы жерде-ақ
Көремін күн жүзінде, жасағаным...
(Мағжан)
Бұ дүниеде көрмесең,
Құртқамбысың демесең.
Қазаң жетіп бұ жолдан,
Қаққа түзеп бетіңді,
Арыстаным жөнелсең,
Жұбайым бар деп еске алсаң,
Сұлтаным, сонда мені ізде
Пайғамбардың туында.
(Қобыланды батыр)
е)  Жалғасыңқы  оралым.  Өрнекті  сөйлемнің  тақырыпшы  мүшесіндегі  пікір  баяншы
мүшесіндегі пікірге тіркес мағынада болғанда, жалғасыңқы оралым деп аталады.
Мысал:
1.Таң сарғайып атқанда,
Таң Шолпаны батқанда,
Шал-кемпірдің қойнында
Арқада Қобылан жатқанда.
Тайбурыл атқа ер салып,
Азғана азық жем салып,

Бəйгеден келген көк дөнен
Түнімен ұйқы көрмеген,
Ақ Орданың алдынан,
Жетелей сонда өткізді,
Құртқа сұлу көлденең.
2.Тоқсанда атаң Тоқтарбай,
Бұтында жоқ ыстаны,
Тізесіне тон жетпей,
Арқасынан қол кетпей,
Ақтабан боп кəпірге
Қой баққанда келерсің.
Алпыста анаң Аналық
Арқан есіп, жүн түтіп,
Қайғыменен қан жұтып,
Құрт қайнатып жүргенде
Сұлтаным, сонда келерсің.
Қарындасың Қарлығаш,
Абдастасы қолында,
Дастарқаны белінде,
Пияласы қарында
Бөтен жаудың елінде,
Қызылбастың шенінде
Шай қайнатып жүргенде,
Сұлтаным, сонда келерсің.

(Қобыланды батыр)
3.Тоғыз айға толғанда,
Шамалы күні болғанда,
Кіші жұма өткенде,
Ұлы жұма жеткенде
Боз кемпірді қозғалтты,
Ыңырантты, толғантты,
Ноғайлының үш кентін
Шақырып жиып орнатты.
(Ер Сайын).
4.Жазды күн шілде болғанда,
Көкорай шалғын бəйшешек,
Ұзарып өсіп толғанда,
Күркіреп жатқан өзенге
Көшіп ауыл қонғанда.
Шұрқырап жатқан жылқының
Шалғыннан жүні қылтылдап,
Ат-айғырлар, биелер
Бүйірі шығып ыңқылдап.
Суда тұрып шыбындап
Құйрығымен шылпылдап,
Арасында құлын-тай
Айнала шауып бұлтылдап.
Жоғары-төмен үйрек-қаз

Ұшып тұрса сымпылдап.
Қыз-келіншек үй тігер,
Бұрала басып былқылдап,
Ақ білегін сыбанып,
Əзілдесіп сыңқылдап.
(Абай)
ж) Серіппелі оралым. Өрнекті сөйлемнің баяншы мүшесі тақырыпшы мүшесіндегі пікірді
кеңінен толғай баяндаса, серіппелі оралым деп аталады.
Мысал:
1.Истамбол патша болсаң да Құддыс, Шамға,
Бұқар мен үкім етсең де Үндістанға.
Ағылшын, Қытай, Мəскеу, Румді алып,
Дін түзеп əмір етсең де бұл жиынға.
Тұтсаң да жеті ақылымның бəрін тегіс.
Кірерсің ақыр бір күн көрістанға.
2.Есепсіз бай болсаң да Қарынбайдай,
Сақи боп мал шашсаң да Атымтайдай.
Патшадай Əмір-Темір дін түзетіп,
Болсаң да əйдік батыр Арыстандай,
Болсаң да Жиреншедей тілге шешен,
Ақырда жатар орның тар лақат жай.
(Алтыбас Ақмолда)
3.Шайылған көз жасы мен жердің бетін,
Өткізіп тым өлшеусіз үкіметін.
Жауыздық, жалғандықпен билесін-ақ,

Адал жол, ақ ниетті арам жеңіп,
Жазықсыз жанды қинап, қанды төгіп,
Бұзықтық, түзіктікті илесін-ақ,
Қиналып кім де болсаң талыққандар,
Түңіліп үміт үзіп жабықпаңдар,
Қайтадан жақындық кеп, қастық қашып,
Жарқырап жақсылыққа атар таң бар.
(«Маса»)
з)  Айырықты  оралым.  Өрнекті  сөйлемнің  баяншы  мүшесі  тақырыпшы  мүшесіндегі
пікірді екі ұштылай баяндаса, оралым айырықты деп аталады.
Мысал:
1. Қазақ өнерсіз халық бола тұра, көпке шейін бөтен жұрттарға бағынбай келгенін түрлі
жоруға  болады:  не  бұрынғы  заманда  қазақ  мықты  халық  болған  деп,  не  көшпелі  болғаннан
сынаптай сырғып, ешкімнің қолында тұрмаған деп, не ауданы үлкен кең дала, ол замандағы
айналасындағы көрші жұрттардың уысына сыймаған деп.
2.Сен неге, тұлпар атым, кісінейсің?
Жабығып неден көңілің, түсті еңсең?
Ерігіп ауыздығың қарш-қарш шайнап,
Бұ қалай бұрынғыдай сілкінбейсің?
Əлде мен бабың тауып бақпадым ба?
Болмаса жемнен қысып сақтадым ба?
Əйтпесе əбзелдерің сəнді емес пе?
Жібектен тізгініңді тақпадым ба?
Малдырып сап алтыннан үзеңгіңді,
Тағаңды шын күмістен қақпадым ба?
(«Маса»)

3.Азамат, анау қазақ қаным десең,
Жұмақтың суын апар жаным десең,
Болмаса, ібіліс бол да у алып бар,
Тоқтатам, тұншықтырам зарын десең.
(Мағжан)
и)  Қорытпалы  оралым.  Оралымның  тақырыпшы  мүшесіндегі  пікірді  баяндау  мүшесі
қорытатын болса, оралым қорытпалы деп аталады.
Мысал: «Еркімен ұшып, еркімен қонатын құс сияқты, жер-су мол шағында, жұрттың көбі
еркімен  қонып  жүрген  болса,  онан  бері  келе  адам  баласы  өсіп-өніп,  жер  тарылған  кезде
көшуді  тастап,  отырықшылыққа  айналған  болса,  онда  жұрттың  көшпелі,  я  отырықшы
болуының себебі жердің кең-тарынан болғаны ғой.
Оралым əман бір түсті болып келе бермейді. Əр түстісі араласып та айтылады.
2. ӨЛЕҢДІ СӨЙЛЕМДЕР
Атам заманнан бері адам баласының сөзі асылында екі түрлі орынға жұмсалған:
1. Күнкөріс ісіне. 2. Көңіл көтеріс ісіне.
Бастапқысына қара сөз деп, соңғысына өлең деп қазақ ат қойған.
Өлеңнің  өзі  де  қазақта  екі  түрлі  болған:  бірі  əнді  болған,  екіншісі  мəнді  болған.  Əнді
өлеңнің  сөзіне  де,  əніне  де  көбірек  құлақ  салған.  Сондықтан  əнді  өлеңді  айтушы  əннің
ажарлы  болу  жағына  тырысып,  сөздің  ажарлы  болу  жағына  онша  ыждаһат  қылмаған,  ал
мəнді өлеңде жұрттың құлақ салатыны əн емес, сөз болған соң, айтушы сөздің ажарлы жəне
мағыналы болу жағына көп тырысқан. Сол себепті əнді өлеңнің сөзінен мəнді өлеңнің сөзі
ажарлырақ,  мағыналырақ  болған.  Əні  басым,  мəні  кем,  ажары  аз  өлеңге  қара  өлең  деп  ат
қойып, əні кем, мəні мол ажарлы өлеңге жыр деп ат қойған.
Бұрынғы  заманда  қара  өлең  мен  жыр  екеуінің  арасында  ажар  жəне  мағына  жағынан
қандай бөлектік болғаны «Жар-жар» мен «Беташар» өлеңдерінен көрініп тұр.
ЖАР-ЖАР
Бір толарсақ, бір тобық санда болар,
жар-жар!
Қырық кісінің ақылы ханда болар,

жар-жар!
Əкем-ай деп жылама, байғұс қыздар,
жар-жар!
Əкең үшін қайын атаң онда болар,
жар-жар!
Жазғытұрғы ақша қар жаумақ қайда,
жар-жар!
Құлын-тайдай айқасқан оң жақ қайда,
жар-жар!
Азар жақсы болса да қайын атамыз,
жар-жар!
Айналайын əкемдей болмақ қайда,
жар-жар!
* * *
Бір толарсақ, бір тобық санда болар,
жар-жар!
Қырық кісінің ақылы ханда болар,
жар-жар!
Шешем-ай деп жылама, байғұс қыздар,
жар-жар!
Шешең үшін қайын енең онда болар,
жар-жар!
Құлын-тайдай айқасқан оң жақ қайда,
жар-жар!

Азар жақсы болса да қайын енеміз,
жар-жар!
Айналайын əжемдей болмақ қайда,
жар-жар!
БЕТ АШАР
Айт келін, айт келін!
Атың басын тарт, келін!
Жұмыртқадан ақ келін!
Келін-келін, келіншек!
Кер биенің құлыншақ,
Алдыңғы түйең итіншек,
Артқы түйең тартыншақ.
Итіншек деп түйеңді
Басқа ұрма, келіншек!
Тартыншақ деп түйеңді
Көтке ұрма, келіншек!
Қайын атаңның алдында,
Қақаңдама, келіншек!
Үйге түскен түйені
Бақандама, келіншек!
Қаптың аузы бос тұр деп
Құрт ұрлама, келіншек!
Өзің жатып байыңа
«Тұр-тұрлама», келіншек!

Кей келіншек еріншек.
Еріншек болма, келіншек!
Кей келіншек көңілшек,
Көңілшек болма, келіншек!
«Жар-жарға» қарасақ, оның ішінде əн үшін болмаса, мəн үшін керек емес сөздер толып
жатыр. Мəселен: «Бір толарсақ, бір тобық санда болар, жар-жар!» — деу сияқты сөздер жəне
сол сөздер қайта-қайта айтылады, қысқасы, сөзі көп.
«Беташарда» ондай артық сөздер аз. Мұнда бір сөз қайта айтылса, орнымен келісті түрде
айтылған. «Жар-жардан» гөрі «Беташар» мағыналы, маңызды да. «Беташар» қасында «Жар-
жардың» мағынасы сұйық көрініп тұр.
СӨЗДІҢ ӨНЕР БОЛАТЫН МƏНІСІ
Жоғарыда  айттық:  өлең  асылында  көңіл  көтеріс  ісіне  жұмсалатын  сөз  түрі  деп.  Адам
көңіл  көтеру  үшін  ойнайды,  билейді,  күреседі,  жарысады.  Өлең  де  бұрын  сол  ойын,  би,
күрес, жарыс сияқты көңіл көтеретін нəрсе болған. Өлеңнің көңіл көтеріп, қоштандыратын
қасиеті əдемілігінде. Нəрсенің əдемі көрінетіндігі ұнасымымен. Өлеңді де əдемі көрсететін
сол ұнасымы.
Өлеңнің ұнасымы неден болады? Азырақ жауап беріп өту керек.
Өлең  ғана  емес  нəрсенің  көбі-ақ  —  жарастығымен  ұнамды  көрінеді.  Нəрсенің  көбі-ақ
негізінде  бірдейлігімен,  реттілігімен  жарасып,  ұнамды  болады.  Екі  құлақ,  екі  көз  —  сол
сияқты  дененің  қос  мүшелері  —  екеуі  бірдей  болса,  жарасып  ұнамды  көрінеді.  Қоралы
қойдай шоғырланып, бет-бетімен жүрген солдаттан сап түзеп қатар тұрғаны жарасып, көзге
ұнамдырақ көрінеді. Сап түзеп қатар тұрған солдаттардың əрқайсысы əр түрлі киінгенінен
бəрі  бір  түрлі  киінгені  əдемі  көрінеді.  Сап  түзеген  солдаттардың  жүргенде  аяқтарын  бірі
ерте,  бірі  кеш  əрқайсысы  өз  бетімен  бірдей  баспағанынан  бəрі  аяқты  бірдей  алып,  бірдей
басқаны əдемірек көрініп, көңілге көбірек ұнайды.
Жамыраған  қойдың  маңырағаны  сияқты  көп  адамның  шулап,  бет-бетімен  шулағанынан
бірдей  үнмен  бірге  бастап,  бірге  шырқап,  бірдей  қайырып,  бірге  қосылып  əн  салуы
ұнамдырақ болады.
Сондай-ақ  сөздің  өлең  болып,  көңілге  ұнап,  реттілігінен  туатын  қасиет  сөзді  айтқан
кезде  сағаттың  шық-шық  жүргені  сияқты,  тамырдың  бүлк-бүлк  соққаны  сияқты,  дауыстың
бір  түрлі  ырғақ-ырғағы  болады.  Сағат  шық-шық  еткенінің,  тамыр  бүлк-бүлк  соққанының
арасы қандай бірдей болса, сөз сөйлегендегі дауыс ырғақ-ырғағының арасы да сондай бірдей
болады.  Сөйтіп  дауыс  ырғақ-ырғағы  сөзді  бірдей-бірдей  буынға  бөледі.  Сондықтан  сөз
табиғи негізінде қамыс сияқты бунақ-бунақ буыны бар нəрсе болып шығады жəне де сөздің
буындары бір қалыпқа құйып шығарған кірпіш сияқты бірдей деп білуіміз керек.

Сөйлем  сөзден  құралатын  нəрсе  болғандықтан,  сөз  ішіндегі  буындар,  ырғақтар,  сөзбен
бірге  түгелімен  сөйлемге  кіреді.  Өлең  сөйлемдерінде  сөз  ырғақтарының  үстіне  өлең
ырғақтары  қосылады.  Өлең  ырғағы  жорға  жүрісінің  тайпалуы,  теңселуі  сияқты  екінші  өңді
ырғақ  болады.  Бұл  ырғақ  сөйлемдердің  ішіндегі  буын  санының  бірдейлігімен,  кестелерінің
реттілігімен, сөздерінің əуездес ұқсастығымен келетін ырғақ. Буын ырғағынан өлең ырғағын
айыру үшін бұл ырғақты жорғақ деп атаймыз.
Өлеңнің жорғағы тіл табиғатына қарай түрлі жолмен келеді. Сөзден өлең жасап шығару
жағынан тіл үшке бөлінеді:
1. Дауысты дыбыстарда ұзын-қысқалық бар тілдер.
2. Екпін буыны бірыңғай келетін тілдер.
3. Екпін буыны бірыңғай келмейтін тілдер.
Бірінші түрдегі тілдерде, мəселен, араб, латын, ионан сияқты ескі жұрттардың тілдерінде
дауысты  дыбыстардың  кейбіреулері  созылып  ұзын  айтылады.  Ондай  дыбыстар  қалыпты
дауысты  дыбыстардың  екеуіне  барабар  болады.  Мұндай  тілдерде  өлең  жоғарғы  созымды
дыбысы бар сөздермен, созымсыз дыбысы бар сөздерді реттеп орналастырумен келеді.
Екінші  түрдегі  тілдерде  екпін  буыны  сөздің  бəрінде  бірыңғай  бір  орыннан  табылады.
Мəселен, француз, чех тілдерінде екпін буыны аяғында келеді.
Үшінші  түрдегі  тілдерде,  мəселен,  орыс  тілінде  екпін  буыны  бір  сөздің  басында  келсе,
екінші сөздің ортасында, үшінші сөздің аяғында келеді: хəттə бір сөздің өзінде де əман бір
жерде  тұрмай,  əр  жерде  көшкілеп  жүреді.  Мұндай  тілдерде  өлең  жоғары  екпінді  буын  мен
екпінсіз буындарды реттеп орналастырумен келеді.
Қазақ  тілінде  екпін  буыны  сөздің  я  аяғында  келеді,  я  аяғына  таяу  буын  болып  келеді.
Екпін буыны аяғында келетін сөздерімен қазақ тілі француз тіліне ұқсас, екпін буыны аяққа
таяу  келетін  сөздерімен  поляк  тіліне  ұқсас.  Солай  болған  соң  француз  я  поляк  тіліндегі
сөздерден  өлең  жасап  шығаратын  табиғи  жол  біздің  қазақ  тілінің  де  табиғи  жолы  болып
шығады.  Олай  болса  біздің  қазақ  тілінде  өлең  шығарудың  да  негізгі  шарты  буын  санын
бірдей  орнына  келтірумен  орындалады.  Бұл  негіздің  шарты  орнына  келмесе,  өлеңнің
жорғағы  келмейді:  жорғағы  келмегенде  жорға  деуге  болмаған  сияқты  жорғағы  келмеген
өлеңді өлең деуге болмайды.

жүктеу/скачать 0,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: