Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

-  Ол ңандай тансырма екенін оқып, орындайық.
/1  тапсырма 2-3 оқушыға ауы зш а/
-  Балалар мына тапсырмада 262-жаттығуды орындаң- 
дар  деген  екен.  Берілгенін  кім  оқиды?  Қ алғаны мы з 
оқулығымыздан тауып, мүқият тыңдап отырамыз.
1. Өлеңді оқыңдар.
Ақ алма, қызыл алма жемедің бе?
Бүл өзі неге төтті демедің бе?
1.  Осындағы ақ, қызыл, тәтті сөздер қай сөзге қатыс* 
ты?
2.  Оларға сүрақ қойыңдар.  Нені білдіретінін айтың-
дар?
-  Қандай алма?
-  Қызыл, аң, тәтті алма заттың дәмін білдіреді.
-  Міне, балалар,  біз бір балапанды қүтқардың.
2-ші тапсырма.
-  Балалар, енді 2-ші тапсырма 264-жаттығуды орын- 
дауға берілген екен.
-  Барлығымыз оңулығымызға назар аударайық. Кім 
берілгенін  оңиды?
/   Е кі  оқуш ы ны   тақ таға,  қалған ы н   оры ндары нда 
орындатамын/
-  Гүл, арқан дегенге қатысты сөздерді олардан бүрын 
қойып жазыңдар.
-  Гүл қандай болады?
-  Қызыл, ақ, сары, жасыл, биік, аласа...  болады.
-  Арқан қандай болады?
-  Үзын, қысқа, жуан, ж іңіш ке, ақ, қара....  болады.
Үлгі:  Қызыл гүл... Үзын арқан...
-   Бүл  жаттығуда  гүл  ңандай?  Арқан  қандай?  деген 
сүрақтарға  жауабын  үлгіге  қарап  ж азам ы з.  Қатысты 
сөзді олардан бүрын қойып жазамыз.  Мысалы;  гүл қы- 
зыл деп жазбаймыз, қызыл гүл, т.с.с. ж азамыз .
-   Ал  тақтаға  екі  оқушы  шығу  керек,  кім  шығады? 
Ал, ңалғанымыз орындарымызда орындаймыз. Дөптері- 
мізге үңыпты, таза етіп орындаймыз.
/Оқушыларды орындарында тексеріп,  ш ығамын/
-  Балалар, болғандарың қаламдарыңды қойып, таңта- 
дағы  оқушының жазғанымен  тексерейік.
166

Қатесі болса қолымызды көтереміз.
-  Міне, балалар, біз 2-ші балапанды қүтқардық. Енді 
келесі тапсырмаға қарайық.
3-ші жаттығү.
-  Балалар , бүл тапсырма 269-жаттығуды орындауға 
берілген екен /ө з бетімен орындатамын/.
-  Кім берілгенін оқиды?
1) Көп нүктенің орнына қандай? деген сүраққа жауап 
болатын  сөз қойып көшіріңдер.
...м ақта, ...шөп, ...сиыр, ...балапан, ...қауын, ...алма,
...айран,  ...өрік.
Керекті  сөздер;  көк,  ала,  тарғыл,  сары,  тәтті,  ащы,
түщы,  қышқылтым.
2)  Заттың түсін,  тамақтың дөмін  тағы  қалай  атауға
болады?
3) Оларды сөйлем ішінде айтыңдар.
-  Балалар, енді бірінші сөз — мақтаға сүрақ қояйық.
-  Қандай мақта?
-  Ақ.
-  Ақ мақта деп жазыңдар, қатесіз,  өдемі, таза жаза-
мыз /парта аралап тексеремін/.
-  Ал, болсаңдар, қаламдарыңды қойыңдар. Кім оқи-
ды?  Қалғанымыз  тексеріп отырайық.  /1-2  оқушы оқи- 
д ы /.
-  Ғлтді заттың түсін осыдан басқа қалай атауға болады? 
Тек қолымызды көтереміз.
-  Қызыл, қоңыр, қара, күлгін, ала.
-  Ал сөйлемдегі түске байланысты сөздерді оқыңдар.
-  Ақ мақта. Көк шөп. Тарғыл сиыр. Сары балапан.
-   Міне,  балалар,  біздер тағы бір балапанды  қүтқар-
дық.
V. Қорытынды жүмыстар
Топшамамен жүмыс. Суретті топшама.
3-оқушыға.
-   Енді,  балалар,  келесі  тапсырмада  суретті  топша- 
малар берген.  Сол топшаманы 3  оқушыға беремін.  Тек 
қолдарыңды көтеріп отырыңдар. Бүл суретке қарап  1,2 
сын есімі бар сөйлем қүрасыңдар.
167

2-оқушыға топшама /ау ы зш а/.
-  Енді, балалар, сіздерге 2 топшама ауызша орындауға 
берген екен, кім алады? Ш уламаймыз, өзім беремін.
1. Өлеңді оқып шығыңдар.
Ж асыл бұтаң түбінде 
Ж атады өмір сыр бүгіп 
Аппаң гүлдің түбінде 
Қызыл алма түр бүгып.
2.  Сын есімдерді ата.
2-ші топшама.
1. Өлеңді оқып шығыңдар.
Қар аң -  Көмір қара.
Таубиік  -Т өбеаласа.
Алма тәтті -  пияз ащы.
Ж аз ыстың — қыс суық.
2.  Қарсы мәндес сын есімдерді атаңдар.
-   Топшама  берілген  балалар  топшамаларды  дүрыс 
орындаса, қалған балапандарды қорғаған болады.
-   Енді  топш ама  берілген  балалар  тапсырмаларын 
орындағанша біз ең соңғы тапсырмамызда не берілгенін 
қарайы қ.  ,,  . 
л,  ...*
 
д
-   Балалар  мүнда  сөйлемдер  берілген.  Осы  сойлем- 
дердің  ішінен  сын  есімдерді  табу  керек.  Мен  сіздерге 
осы сөйлемдерді оқимын. Сендер сын есімдерді атайсың- 
дар, тек қолдарыңды көтеріп.
/Сөйлем оқимы н./
1.  Көк ала қарбыз, сары алақауын, шүбар ала асқабақ- 
тар  төңкеріліп жатыр.
-  Осындағы сын есімдерді атаңдар. Ол қандай сөздер 
екен?
-  Көк ала, сары ала, шүбар ала.
2.  Енді балалар,  мен сіздерге сөздер беремін сол сөз- 
дерден сөйлем қүраңдар.
-  Қызыл, тегіе, аш ық, тәтті.
-  Енді суретті топшама алған балалар болған шығар.
1.  Марат ала добын алып ойнады.
2.  Асан -  үңыпты бала. Ол өдемі етіп жазады.
-  Міне, сіздер тағы бір балапанды қүтқардыңдар.
168

I
-  Ауызша топшаманы болғандар бар ма ?
1. Ж асыл, аппақ, қызыл.
2. Ақ -  қара, аласа -  биік, ащы -  тәтті, ыстық -  суық.
-  Сіздер бір бдлапанды құтқардыңдар. Міне, балалар, 
сіздер "тапқыш'* балалар  атандыңдар. Өз білімдеріңді 
ортаға салдыңдар.  Әрдайым осылай ат салысып жүрің- 
дер.
-  Енді балалар, үйге тапсырма алайық.
VI. Үйге тапсырма.
-  Балалар, үйге 263-жаттығу. Берілгеніне қарайық.
1.  Өлеңді оқыңдар.
Гүлдер, гүлдер, шоқ гүлдер,
Қызыл гүлдер, көк гүлдер,
Түра берші ырғалып,
Түра берші нүрл анып.
2.  Гүлдер -  қызыл гүлдер, гүлдер -  көк гүлдер деген 
сөздерді салыстырыңдар.  Қызыл, көк сөздердің қандай 
сынын  білдіреді?
3.  Заттардың сынын білдіретін қандай сөздерді біле- 
сіңдер?
-  Балалар, бүл жаттығуды оқисыңдар, 2 гүлдің айыр- 
машылығын айтып, салыстырасыңдар. Қызыл, көк сөз- 
дері  гүлдердің  қандай сынын  білдіреді  соны  атайсың- 
дар. Заттың түсін білдіретін тағы қандай сөздер бар, со- 
ларды айтасыңдар.
-  Осымен біздің сабағымыз аяқталды.
Қош, сау болыңыздар.
Сцрацтар мен тапсырмалар:
11 
Оқушыларға  грамматикадан саналы  білім  беріп,  қа- 
жетті дағды қалыптастыруда жаттығу жүмыстарының маңы- 
зы қандай?
2.  Жаттығудың қандай түрлері бар?
3.  Жаттығудың өр түріне сипаттама беріңцер.
4.  Жаттығу жүмыстарына қандай талаптар қойылады?
5.  Жаттығу кездейсоқ болмай, жүйелі орындалуы керек 
дегенді қалай түсінесіңдер?
6.  Лексикалық,  фонетикалық,  морфологиялық,  синтак- 
систік жаттығуларға талдау жаса.
169

3-тақы ры п. Б астауы ш  сы ны птарда оңуш ы ларды
гр ам м ати к ал ы қ   талдауға  уйрету
Тіл пәні мектепте оқылатын пөндер ішіндегі ең  қны- 
ны. Грамматика арқылы оқушылар тілдің қүрылысын, 
заңдылықтарын  үйренеді. Грамматиканы оқып  үйрен- 
бей түрып, сөйлеу мен ж азу мәдениетін меңгеру  туралы 
айтудың өзі қиы н. Ол жөнінде бастауыш мектеп  бағдар- 
ламасында былай деп дүрыс атап көрсеткен: "Граммати- 
калыңэлементтермен" танысу үстінде  оқушылар тілдік 
фактілерді бір-бірімен салыстыруды, жинақтауды, жүй- 
елеуді, түйінді  мөселені  таба  білуді  меңгереді. Оқушы- 
лардың  грамматикалық  заңдылықтарды  білугеқүмар- 
лығы  артып,  өздігінен  еңбек  ету  дағдылары  қалыпта- 
сады.
Қазақ тілін бастауыш сыныпта оқытудың басты әдісі -  
тілдік  фактілерді  бақы лау  және  талдау.  Бүл  оқушы- 
лардың ойлау қызметін  күшейтеді. Оқушылардан ереже 
мен  анықтамаларды саналы түрде түсіну өрі есте саңтау 
талап етіледі.  Мысалы:  ж аңа тілдік қүбылыстар бүрын 
өтілген тілдік қүбылыстармен салыстырылып, олардың 
арасындағы үқсастық пен айырмашылық  белгілері  ай- 
қындалады.  Ж атты ғулар  орындау  арқы лы   тиісті  ере- 
ж ен і  дөлелдеу,  түж ы ры м дау  ж үм ы сы   ж ү р гізіл ед і. 
Сөйтіп,  оқуш ы  ереж ені  білумен  бірге  оны  өздігінен 
мысал  келтіріп  дөлелдеуге үйренеді. Бүл үшін мүғалім 
оқуш ы ларды ң  өз  бетімен  ж үм ы с  істеу  қабілетін  да- 
мытып,  өтілген  таңырыптарынан  өздіктерінен  қоры- 
тынды шығара алатындай етіп қалыптастыру  керек.
Осы орайда респуликамызда оқыту  мазмүны жаңар- 
тылып, қазақ тілі оқулықтарының да сапасы жақсарып, 
өр  түрлі  формадағы  ж атты ғулармен  толықтырылды. 
Осындай оң нөтижелер мен  игі істерге  қарамастан,  қа- 
зіргі уақытта оқушылардың білім деңгейінде кемшілік- 
тер байқалады. Кейбір сапасыз өткізілген сабақтар, сол 
сияқты жаңа оқулықтармен сабақ беруде қолданатын оқу 
әдістемелік ңүралдардың аздығы да оқушының білім са- 
пасының төмендеуіне өкеліп  соқтырады.
170

Лингвистикалық талдау жөнінде зерттеулер, ғылыми 
еңбектер аз болғандыңтан, мектепте оқушыларды  грам- 
матикалық талдауға үйрету өлі де дүрыс жолға қойыл- 
мағандықтан, біь  курстық жүмыстың тақырыбын "Бас- 
тауыш  сыныптарда оқушыларды  грамматикалық  тал- 
дауга  үйрету" деп  алдың.
Жалпы  біздің тақырып бойынша көптеген ғалымдар 
зерттеулер  жүргізген. Атайтын  болсақ  С. Желдірбаева, 
С. Рахметова, Қойшыбаева, С.Қазыбаев, т.б. өзінің  "Лин- 
гвистикалық талдау" еңбегінде  лексикалық, фонетика- 
лық,  морфологиялық,  синтаксистік  талдау  түрлеріне 
толық сипаттама берген. Ауызша, жазбаша, толық жөне 
іш інара  талдаулардың  тиімділігін  сөз  еткен.  Автор: 
"Бірде-бір  тілдік  тақырып  жалаң  талдау  мен түсінді- 
руге көнбейді. Тек қана мүғалімнің іскерлігі мен білім- 
ділігі ғана бір-бірінен ажыратып, бір-бірімен байланыс- 
тырып  дөлелді үғындыруы да мүмкін", -  дейді.
"Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту" атты  ең- 
бегінде С. Қазыбаев жоғарыдағы талдау түрлерімен  қа- 
тар, орфографиялық талдаудың да тиімді түстарын  көр- 
сеткен.
Грамматикалық  талдау  үғымы  мен  түрлері:
Әр  халықтың  ең  басты игілігі  үлттың  жаны, оның 
тілі екендігі белгілі.  Үлттың  болашағы тілінің дамуы- 
мен, оның қоғамдық қызметімен, қолдану аясының дең- 
гейімен тығыз байланысты. Сондықтан да қазіргі таңда 
үлттың үлттығын, түраңты  қауымдастығын аңғартатын 
негізгі белгі -  тілді саңтап қалуды оның ңолдану  аясын 
кеңейту шарасы ғана емес, мемлекеттік тіл статусын ал- 
ған қазақ тілінің мөртебесін  көтеру, ата-бабамыздан ңал- 
ған  асыл  мүраларды өз тілімізде оқып-үйрену,  зерттеу 
жүмыстарын өз дөрежесіне жеткізу мөселесі  көтерілуде. 
Алдымызда  түрған  мүндай  күрделі  міндетті  шешуде 
қазақ тілін оқып-үйренуді дүрыс жолға қоюдың ең  не- 
гізгі сатысы болып табылатын бастауыш мектептің орны 
ерекше.  Өйткені,  бастауыш  мектеп  сатысына  бала  6 
жастан қабылданады. Бүл уаңытқа дейін мектепке дей-
171

інгі  мекемелерде берілетін тіл дамыту жұмыстары мен 
аздаған сауат ашу дайындықтарын  қоспағанда, балдыр- 
ғандар,  негізінен оқу мен ж азуға дағдыланбай келеді.
Грам м атикалы қ  категорияларды ң  табиғатына  сай 
әдістер  мен төсілдемелер  қолданылып  отыратыны  бел- 
гілі.  Қ азақ тілі бөлімінің өрбір тараудағы тақырыптар 
бір-бірімен үнемі тығыз бірлікте болады.  Оны тек қана 
талдау, дөлелдеу жұмыстары жүйелі жүргізілгенде ғана 
оқушының қызығушылығын тудырып, ынтасын артты- 
рады. Өздері күніне сан рет қолданып, айналымда жүр- 
ген  сөздер  мен  сөз  тіркестерін  талдау  кезінде  ж аң а 
қырынан  таниды.  Сондықтан әрбір оқушы  ереже жат- 
тамай,  түсініп  оқып,  мысалдар  келтіру арқылы дәлел- 
деп, жазбаш а түрде де, ауызша түрде де талдай берулері 
керек.  Грамматикалық талдау жалпы  түрде де,  белгілі 
бір тақырыпқа байланысты жеке де, сондай-ақ ауызша, 
жазбаша түрде де жүргізіледі. Ауызша талдауда балалар 
бүрын  оқы лғандарға  тоқталады ,  сөйлемдегі  грамма- 
тикалы қ формаларды көрсетеді, оқытушының сүраула- 
рына жауал береді, өз бетімен мысалдар келтіреді. Ауыз- 
ша талдау арқылы оқушылардың ойлауы мен сөйлеуінің 
ж  үйе лілігін, сөздерді қолдана білуін, сөз байлығын бай-
қауға мүмкіндік туады.
Ж азбаш а талдауда балалар жазылған мәтіннен грам- 
матикалық форманың астын сызады немесе оларды айы- 
рып жазады, тиісті формаларын көрсетеді, сүраулар қоя- 
ды,  т.б.  Талдаудың  бүл екі  түрі де  пайдалы.  Ж азбаш а 
талдау тақтаға, оқушының дөптеріне түседі. Жіберілген 
қатені, ж азу емлесінен кеткен қатені, оқушы каллигра- 
фиясын түзету үшін де ж азбаш а талдау пайдалы. Мүға- 
лім өр түрлі жазбаша талдау жасатып оқушыларды жан- 
ж ақты  бағал ауға да қол жеткізе алады. Мазмүн жағынан 
талдауды лингвистикалық жөне аралас талдау деп,  кө- 
лемі жағынан талдауды толық не іш інара талдау деп бө-
леді.
Лингвистикалық талдау -   тіл ғылымының тараула- 
рына, бөліктеріне талдау. Оның өзі фонетикалық, морфо-
172

логиялық,  синтаксисттік, лексикалық жөне орфография- 
лықталдау болып бөлінеді. Бастауыш сыныптарда грам- 
м атикалы қ  талдауға(фонетикалық,  морфологиялық, 
синтаксистік,  орфографиялық) үйретеміз.  1-сыныптан 
бастап балалар грамматикалық жаттыгуларды орындай 
отырып, талдауға үйренеді.
1-сыныптың өліппе оқулығы -  көпдеңейлік, дамыта 
оқытылатын,  үлттық  ерекшелігі  бар,  дөстүрлі  мектеп 
деңгейіне арналған төл оқулық.
Әліппе  кезеңі  сауат  ашудың ең  негізгі  бөлігі  болып 
саналады,  өйткені тілдегі дыбыстар  мен  олардың өріп- 
терін жеке-жеке таныту, оқуға үйрету, өріптердің баспа 
жөне жазба түрлерін салыстыра отырып меңгерту, сөз- 
дерді,  жеңіл  сөйлемдерді дүрыс жазуға үйрету жүмыс- 
тары осы кезеңде жүзеге асырылады, өрі бүған уақыттың 
да негізгі бөлігі беріледі.
Сауат ашудың негізгі объектісі —
 сөз. Балаларға сөздің 
дыбыстық қүрылысы туралы түсінік беріп, өріп таныта- 
мыз,  әуелі буындап,  содан  сөзді,  түтас сөйлемді  дүрыс 
оқуға үйретеміз, сауатты жазу негізін қалыптастырып, 
балаларға сөзді айтып, оны оқып, оны жазуға баулимыз. 
Жазуды ауада жазып үйретіп, дыбыстық талдау жасай- 
мыз.  Буын  оқумен  қатар  меңгеріледі.  Буындап  оқи 
отырып, буындап жазуға үйренеді. Сауат ашу кезеңінде 
талдау-жинақтау кең қолданылады. Талдау және жинақ- 
тау  -   сөз  ішіндегі  дыбысты  танудың  бірден-бір  жолы. 
Сауат  ашу  тарихындағы  дыбыстық  талдау-жинақтау 
өдісін  ағартушы  педагог  Ы.Алтынсарин  орыстың  үлы 
педагогі  К.Д.У ш инский  төжірибесінен  алып,  өзінен 
кейінгі  мектептерге  тиімді  өдіс  ретінде  үсынған  бола- 
тын.
Әліппе оқулығын аяқтаган өрбір бала дыбыстық тал- 
дау жасай білуі керек.  Мысалы  "Н"  дыбысы мен өрпін 
таныту үшін алдымен талдау әдісін қолданамыз. Сол тө- 
мендегідей жүмыс түрлері жүргізіледі.
Ана бейнеленген  суретті  көрсетіп,  атын  атау.  Мүға- 
лімнің  ана деген  сөзді  анық,  буындай  айтуы.  Оқушы- 
лардың  алақанын  иек  астына  қойғызып,  мүғаліммен
\   173

бірге ңосылып, ана сөзін айтқызу. 3-4 балага жеке-жеке 
осы сөзді созып айтқызу;  неше бөліктен,  яғни буыннан 
түратынын және әр буынды жеке атату.
Таныс емес дыбыс қай буында екенін тапқызып, сол 
буынды  мүғалімнің,  содан  кейін  оқушылардың  созып 
айтуы: на.. на..
Ж аңа дыбысты бөліп атау 
нн, нн, нн.
А ртекуляңиялық жаттығу жасату (тіл алдының таң- 
дайға жабысу ынан).
Неліктен дауыссыз дыбыс болып түрғанын айтқы зу. 
Себебі  ауа  мүрыннан  шығады,  тіл  таңдайға  жабысып, 
ауаның өтуіне кедергі жасайды, ауа ауыз қуысынан ке- 
дергіге үшырап,  өте алмайды.  Н дыбысының таңбасын 
көрсету,  қима өріптерден  баспа түрін  тапқызу,  қалта- 
шықтарына салғызу.
Дыбыс пен өріпті анық танытып, толық меңгеру үшін 
тек талдау ғана емес, артынша ж инақтау әдісін ж үргізу 
керек.  Ж инаңтау өдісі оқушы білімін онан өрі тиянаң- 
тап,  есте саңтауын қамтамасыз етеді.  Енді  "н"  дыбысы 
мен  әрпіне  байланысты  ж инақтау  жүмысының  бары- 
сына тоңталайық.
-  Нанның суретін көрсету,  атын атату. Оқушыларға 
алфавиттік текшеге "н" өрпін орналастыру.
-   "на"  буынын  оқытып,  нан сөзі ш ықты ма,  ж оқ па 
соны сүрау.
-   "на"  буынына тағы  қандай  өріп  тіркеу  керектігін 
сүрау, сол "н" өрпін текшеге салдыру, шыңқан сөзді түтас 
оқыту.
-  Нан сөзі шығу үшін неше дыбыс аталғанын, жазған- 
да неше өріп көріп отырғанын сүрап, бекіту.
-   Ж азған  сөздерін  буындатып  оқытып,  бір  буынды 
сөз екенін үңтыру.
Қорытындылай келгенде,  талдау-жинаңтау өдісімен 
төмендегідей көптеген жүмыс түрлері жүргізіледі.
1.  Кез  келген  дыбысты  сөз  іш інен  талдау  өдісімен 
бөліп алып, созып айту.
2. Дыбыстың артикуляңиясын байқатып, дауысты не 
дауыссыз екенін  ажыратқызу.
174

3.  Дыбыстың  түрған  орнын  таныту үшін  сөз  басын- 
дағы не аяғындағы дыбыстарды түсіріп айтңызу, не осы 
өріптерді тіркеп  қойғызу.
4.  Ж уан  жөне  ж іңіш ке  дыбыстар  мен  өріптерді  са- 
лыстыра отырып,  өтілетін дыбыс,  өріп ерекшелігін та- 
ныту (үн-үн, доп-топ, тыс-тіс,  т.б.).
5. "Жоғалған буын" , "Жоғалғанөріп", "Меніңорным
қайда?", "Адасқанөріптер", т.б. ойындаройнау арқылы 
білімді білікке айналдыру.
6. 
Дыбыстың орнын ауыстырып, жаңа сөздер жасату 
(бала-қала, дала, шала, кеше, кесе, шеше, апа, аға, ара, 
аса).
Сауат ашу жүмысы бірінші жарты жылдықта аяқта- 
лады.  Бүл ретте баланы қысқа мерзім ішінде сауаттан- 
дыра отырып, олардың сөздік  қорының мол болуы,  тез 
арада көп сөз оқу, жазу мүмкіндігіне ие болуы көзделіп, 
буындап  жөне  біртіндеп  түтас  оқу  әдісі  басш ылыққа 
алынады.
Ж аңа  дыбыстармен  таныстырғанда  өтілген  дыбыс- 
тарды пысықтау өрі оларды ж аңа дыбыспен байланыс- 
тыру үшін сөздер жүйесі белгілі бір алгоритм бойынша 
түзілуі  керек.  Мүның  ішінде  үлтымыздың  тарихын, 
мөдениетін,  өнерін, т.б сипаттайтын шүрайлы сөздерді 
жаңғыртып,  олардың  мағынасын  балаға  саналы  түрде 
үғындыру үшін сөздік жүмысын жүргізіп отыру қажет.
Бірінш і  сыныптың  екінші  жарты  жылдығында  тіл 
жөне оқу материалды кешенді-интегративті оқытылады. 
Бастауыш сыныптағы сауат ашу үрдісінен кейін оқыты- 
латын  қазақ  тілі  бағдарламасы  мынадай  бөлімдерден 
түрады."Тіл жөне сөйлеу”,"Дыбыс жөне өріп".
I V  / - і  
м  
I *  
І І Л   • 
• •  
І І / ^ І  
-
  . 
«
Сөилем  ,  Сөз  ,  Сөз тап тары  
Балалар ана тілі дыбыстарының ерекш елігін мек- 
тепке  д ей ін -ақ  сөйлеу  п р ак ти к асы   ар қ ы л ы   едөуір 
меңгерген  болады.  Б ір ақ   олар  ж еке  сөзді,  өрбір  ды- 
бысты  саналы  түрде  аж ы ратуды   білмейді.  Әліппені 
өту кезінде сөзді, буынды талдау жолымен дыбыстар- 
ды  аж ы раты п үйренеді.  Сонда да тіл дыбыстарының
175

бір-бірінен  өзгеш ілік  белгілерін  толы қ  тани  қоймаи- 
ды.  Сондықтан  қ а за қ   тіл і  сабағы нда  оқуш ы ларды ң 
айты лған дыбыстарды дұрыс тыңдай  білуіне,  сондай- 
ақ  ж еке  дыбыстар  мен  дыбыстар  тізбегін  дүрыс  айта 
білуіне ерекше мән беріледі. Ал мүны білудің сауат ашу 
үш ін  де,  грам м атика  мен  емлені  ж етік  меңгеру үпгін 
де, сөйлеу, ж азу, тіл дамыту үш ін де м аңы зы  зор.
" Дыбыс және әріп". Бүл туралы алғашқы түсінік сауат 
ашу кезінде-ақ  беріледі.  Дыбыстардың  фонемалық  қа- 
сиетіне ерекше назар аударылады. Оқушылар өр дыбыс- 
ты  дүрыс  таңбалай,  дыбыстай  білуге  дагды ланады . 
Дауысты,  дауыссыз  дыбыс,  дауыстылардың  ж уан,  жі- 
ңішке болып келетіні, дауыссыз дыбыс түрлері, олардың 
емлесі, туралы түсінік алады. Буын, тасымал жайында 
білімалады.
Әрбір  халы қты ң  дыбыстық  ж үйесін,  тіл  дыбыста- 
ры ны ң  ж асалу  ерекш еліктерін,  өзгеш елігін,  оқы лу, 
жазылуын  зерттейтін  бөлімі  -   фонетика  деп  аталады. 
Қ азақ тілінің фонетикасын практикалық жолмен оқыту 
1-сыныптан басталады.
Сондықтан, біздер, болашақ мүғалімдер алғаш қы ”а ” 
дыбысын үйреткен күннен бастап, өр дыбыс қалай ата- 
лады, қалай аталады дегенді практикалық жолмен дүрыс 
түсіндіріп, үнемі қадағалап отырар болсақ, сынып жоға- 
рылаған кезде де оны оқушылар үмытпайды. Әліппедегі 
”а" дыбысын алғаш таныстырғанында:
1. а-а-а...созылып айтылады;
2. а-а-а...ауыз қуысы кең ашылады;
3. а-а-а...ашық, анық естіледі;
4. а-а-а...жуан естіледі;
5. 
а-а-а...а-ны айтқанда тілдің үшы сәл кейін жиыры- 
лады. Сол себепті "а” дауысты  дыбыс дейміз. Яғни, бар- 
лығын дыбыс артикуляңиясымен көрсетіп,  бірнеше ба- 
лаға қайталатып, хормен жаттықтырып, өр түрлі жүмыс 
түрін үйымдастырады. Көрнекілігімен,  мысалмен, тех- 
никалық  қүралдармен  жүмыс  жүргізе  білсе,  ойнатып
176

отырып ойландырса, балалар тіл дыбыстарының оқылу, 
жазылу, айтылуын, жасалуын үмытпайды.
Балалар біздің  күн сайын сөйлеп жүрген сөздеріміз 
тек қана осы 37 дыбыстың сан рет қайталанып келіп, сөз 
жасап жатқанын сол бастауыштан білуі керек.
Оқушы үғымына жүйелі түрде қалыптасатын жүмыс 
түрлері  еш қаш ан  үмытылмай,  біліміне  білім  қосып,
қызықтыра  түседі.
Алфавитті  өткен  кезде оны  есте  қалдыру  үшін  мы-
надаи
Алфавитті
шығарып, біріне "А"-дан "М”-ға дейін, екіншісінен  М  - 
пятт  ”Я"-ға дейін ретімен жазғызу:
Ауызша алфавитті ретімен айтқызу:
"Орныңды тап" ойыны арқылы оқушыларды алфавит-
қатарға
(алфавитті
туралы)
Ж ан-жануарлар дүниесіне, географиялық атауларға, 
өсімдіктер дүниесіне арналған алфавиттік карталар жа-
сату.
Осылайша  өрбір  дыбыс  пен  өріптерге  байланысты 
жүргізілетін талдаулар оқушылардың о
леуін бірдей дамытады.
Оқушылар дауысты,  дауыссыз  дыбыстардың  қалай
жасалып
________ 'арды түсінуіне оңай  жол ашылады.  Мүғалім
әрбір  дыбысты  артикуляциясымен  өзі  жасап,  айтып, 
ттаттрлт
7
тртт
 тлтса.  лыбысты жеке де,  сөз ішінде де талдау
дөрежесіне көтере алса 
гізе алса ғана жүмыс »
жасалу
игергеннен  кейін  дауысты  дыбыстардың  буын  қүрай- 
тыны  жалғасады.  Сөзді буынға дүрыс  бөлу  жазуда да, 
оқуда да,  салауаттылыққа үйретеді.  Сөзді буындап үй-
рену  арқылы  жазып  келе жатқанда сөз  жолға  сыимаи 
қалғанда дүрыс  тасымалдауға болады.  Сөйлемдегі  сөз- 
дерді түгел буындап, талдағанда сызықша арқылы бөлі-
12-11
177

неді.  Дауысты  дыбысты  созып  оқыса,  буынмен  екінші 
буын  араласып,  оқуда,  жазуда,  тасымалдауда  қате  ке- 
теді.  Мысалы:  Мен  жазбаймын  өлеңді  ермек  үшін,  де- 
ген сөйлемді алсақ: Мен — бір буынды сөз, тасымалдан- 
байды.  Ж аз-баймын,  жазбай-мын,  жаз-бай-мын  -   үш 
буынды сөз, екі жолмен тасымалданады;
Ө-леңді, өлең-ді -  үш буынды болғанмен, бір жолмен 
ғана тасымалданады;
Ер-мек  — екі  буынды  болғанмен,  тасымалдауға  кел- 
мейді, себебі у ж алаң.
Ж алпы фонетикалық талдауға дыбыстық, буын қ үра- 
мына талдау, буын түрлеріне, дыбыс үндестігі мен буын 
үн дестігіне қарай және екпін қойып тал дау кіреді. Фоне- 
тикалы қ  талдауда балалар  дауысты,  дауыссыз  дыбыс- 
тарды ажыратады, жазылған сөздердегі дауысты, дауыс- 
сыз дыбыс әріптерінің астын сызып қояды, сөздің ауыз- 
ша және жазбаш а буын ж ігін, дыбыс қүрамын айтады. 
Сөздердегі жеке-жеке дыбыстарды мүлтіксіз айыра білу 
арқылы әріп қалдырмай ж азуға төселеді. Фонетикалық 
тақырыптарды толық игергенде толық талдау жасатып, 
оқушы білімін  бекітуге болады.  Толық талдауға білім- 
ділік,  төрбие  мөні  бар  түтас  сөйлемдер  алынып  талда- 
нады.  Толық талдау дегеніміз  -   сол тақырыптан  алған 
білімді ж инақтау, жүйелеп дәлелдеу. Оқушы толық тал- 
дауды жүргізгенде өуелі түтас сөйлемді буындап оқып, 
буындап  ж азады.  Тасымалдау  үлгісін  көрсетеді,  асты 
сызылған бір сөзге толық дыбыс қүрамына талдау жасай- 
ды, дыбыс үндестігі мен буын үндестігіне бағынып жөне 
бағынбай  түрган  сөздерді  дөлелдейді,  екпін  түсіреді. 
Оқушы  берілген  сөзге дыбыстық  талдау  үшін  берілген 
сөзді жазады, сөзде қанш а буын барын анықтайды, сөзге 
неше  дауысты,  неше  дауыссыз  дыбыс  барын  ж азады , 
дыбыстарды  түрлеріне  қарай  ажыратады.  Үлгісі:  "же- 
міс" сөзі. Же-міс 2 буын,  5 өріп, 2 дауысты, 2 дауыссыз 
бар, ж-дауыссыз, үяң; е-дауысты, жіңіш ке; л-дауыссыз, 
үнді;  і-дауысты,  жіңіш ке;  с-дауыссыз,  қатаң.
Негізінен, оқушыларға толық талдау жасату үшін екі- 
үш  сөзден  түратын фонетикалық  талдау  жасатып,  жи-

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: