"Көктемді қондырып  қанатына!"

Көктем келіп жылғалардан су аңты,
Өзен тасып, күн нүр төкті шуаңты.
Ңүстар қайтты туған ел ге ағыл ып,
Балалар жүр қүстар әнін сағынып.
Балалар,  бүл  өлеңде  не  туралы  айтылған?  Ендеше 
балалар,  бүгін  қүстар қонаңқа  келіпті.  Біз  ж ы л сайын 
көктемде  қүрм етті  достары мы зды   бағалап  күтем із. 
Адамдардың  қүстармен  достығы  өте  ерте  заманнан-ақ 
басталған. Оған дәлел халықтың аңыз әңгімелерімен ер-
тегілері қүстар туралы ән-жырлары.
"Баңыт  ңүсы"  кездеседі.Сонымен  қатар  халқымыз- 
дың  қаһармандық  пен  ерлік  көрсеткен,  үл-қыздарын 
қыран қүсқа,  бүркітке жөне жезтаңдай өншілерін бүл- 
бүл ңүсқа теңеп қүрметтеу, яғни бүдан адамдардың қүс- 
тарға деген көзқарасын анық та айқын көруге болады. 
Ендеше,  қүстар  туралы  өлеңге  жол  берсек  қайтеді?
Қане, кім жақсы өлең оңыр екен.
1-оқушы:  Көкек келді,
Тірш ілікке жан кірді.
Кең дала жасарып, жаңғырды,
Бар өңір қүлпыра бастады.
2-оқушы: Тірш ілікке жан кірді көктем кеп,
Айнала, сай-сала көкпеңбек.
Диқанның арқасы босады,
Қытымыр ңысымыз кетті деп.
3-оқушы:  Ж ыл қүстары келді деп,
Балдырғандар мөз болды.
Қос қанаты желпілдеп,
Көлге келіп қаз қон ды.
4-оқушы: Қызыл тал, қызыл тал,
Қызыл талда бүршік бар.
Бүршігін ол жарғаны,
Көктем келіп қалғаны.
5-оқушы: Қүстар келіп қүттықтап.
Қуанамыз қолдаймыз.
Үя жасап үңыптап,
Біз оларды қорғаймыз.
6-оқушы: Сөлем, елдің көктемі.
Әлем енді көктеді.
140

Ч 
Қүрметпен бас иді,
\  
Қүстарыңа көктегі.
7-оқушы: Қүс сүлуы -  аққуым,
Табиғат көркін сыйлаған.
Мылтығын кезеп кей аңшы.
Атуға көзі қимаған.
Балалар аққу туралы жақсы тақпақ оқып берді. Енді 
мен сол аққу туралы кішкене мағлүмат бере кетейін.
Аққу  -   қаз  төрізділер  отрядының  үйрек  түқымдас- 
тарына жатады. Дүние жүзінде аққудың 28 түрі бар. Ал 
Қ азақстанда  олардың  тек  2  түрі  кездеседі.  Олардың 
салмағы 12-13 кг. Негізгі қорегі су өсімдігі. Сүңқылдақ 
аққуды ң мойны түзу,  ал,  сыбырлақ  аққуды ң мойны 
"Г" әрпімен үқсас болып келеді. Қазір сүңқылдақ аққу- 
дың  түрі  сирегендіктен,  олар  Қазақстанның  "Қызыл 
кітабына"  тіркелген.
8-оқушы:
Сүлулықты паш етіп,
Жырлаған талай ақындар.
Нөзік үнді көл көркі.
Қүс патшасы аққу б а р .
-  Балалар бізге ең жақын қүс қандай қүс ?
Қане кім айтады?
— Қарлығаш .
-Д үры с,балалар,  білесіндер олар өздерінің үяларын 
адамның  түрақ  етіп  жүрген  жерлеріне  салады.  Олар 
адамның нағыз қамқоршысы. Қарлығаш туралы көпте- 
ген ертегі,  аңыз өңгімелер өте көп.  Сондықтан балалар 
мен  сендерге  қарлығаш  туралы  бір  аңыз-әңгіме  айтып 
берейін.
"Төле бидің қамқоршысы".
9-оқушы:
Қарлығашпын.
Мен адамның түрағын,
Мекен етіп түрамын.
Тазалаймын үй ішін.
Шыбын  деген  кеселден 
Ел аузында мақтаулы 
Санитармын төселген.
141

-   Б алалар,  мына  қүсты  сіздер  білесіздер  (суреті). 
Яғни, мүның аты тоқылдақ. Оны бөрің де орман емшісі 
деп атайсыздар. Өйткені, ол өзінің түмсығымен ағаш қа- 
бығының  астындағы  зиянкестерді  оңай  табады  (1  тву- 
лікте ол  100-ден астам зиянкестің көзін қүртады).
10-оқушы: бір қонып, бір секектеп,
Менің атым көкек деп.
Қорықпаңдар ж аз өтеді деп,
Мен ғой келген жетектеп.
Түрады ж аз тамылжып,
Қойсам болды көкек деп.
-  Міне, балалар бізге көкек туралы таңпақ оқып берді. 
Ж ы л  сайын  қүстардан  бүрын  келетін  көкек  қой.  Оны 
бөріңіз  де  білесіздер.  Көкек  жүмыртқасын  өзі  баспай 
басқа қүстардың үясына салатын қүстардың бірі. Көкек -  
жыл қүсы . Оның дене түрқы — 40 см. Шыбын-шіркеймен 
қоректенетін  пайдалы қүс.
-  Балалар, айтыңдаршы, әсем әнімен өлемді таңқал- 
дыратын қандай қүсты білесіңдер?
-  Бүлбүл!
-  Өте дүрыс.
11-оқушы:
Мен еркін баңыттымын, бүлбүлмын,
Бүлағын тасытқан өн-жырдың.
Тамаша тамылжытып шырқаған.
Шаттығын тауыса алмай өр күннің.
-  Дүрыс, енді маған айта қойыңызшы, қыста түрған 
жерінде қыстап қалатын қандай ңүстар?
-  Торғай, ңарға, т.б.
-  Дүрыс-ақ.  Балалар,  соның  ішінде торғай адам  ме- 
кеніне ж ақы н  жүретін  қүстардың  бірі.  Олар  шөлді ай- 
мақтардан басқа жерлердің бәрінде кездеседі. Олардың 
денесі шағын. Қорегі -  өсімдік текті азықтар. Оның жү- 
регі  минутына  260  рет  соғады.  Сонымен,  балалар,  біз 
шаршаған шығармыз, кішкене дем алып, саяхатқа шы- 
ғалы қ.
-  Ал,  көне,  автобусқа отырыңдар.  Автобусқа  қалай 
отырушы едік. Ал енді көңілді көтерейік.  Қандай өлең
білесіңдер?
142

Лң көгершін" өні.
-  Балалар, біз жұмбақтар аялдамасына келіп қалып- 
пыз. Ендеше жүмбақ шешіп көрейік. Кім тапқыр екен?
Жцмбацтар:
Бейбіт өмір нышаны,
Самғап көкке үшады.  (Көгершін).
Көктемде қүстар қайтқанда,
Ең алдымен кёлетін,
Өзіміз күтіп алатын,
Үя жасап беретін.
Бүл қандай қүс, балалар? (Қараторғай).
-  Балалар, өздерің де жүмбақтар білетін шығарсыздар. 
Соларды ортаға салып,  бәріміз бірлесіп  шешейік (Бала- 
лардың жүмбаңтары).
Сөзжцмбац "Қцстар"
1.  Қыз есімімен аталатын қүс.
2. Қүстар мекені.
3. Өзі үсаң, өзі саң 
Ш ықылықтап түрмайды 
Қүйрығы үзын, өзі ала 
Бүл қандай қүс балалар?
4. Орман еншісі.
5. Қүс төресі.
6. Қыста қыстап қалатын ңүс.
Жауаптары:
1.  Қарлығаш.
2.  Үя.
3.  Сауысқан.
4.  Тоқылдақ.
5.  Аққу.
6.  Қарға.
-  Балалардан осы сабақтан түсінгендерін сүрау жөне 
соған жауап алу. Сабақты қорытындылап, тағы да төрбие 
сағатын өткізуді айту, алдағы уақытта саяхатқа шығуды 
ескерту.
-  Оқушылармен қоштасу.
143

Сабақтың мақсаты: Ж ыл бойы өткен тақырыптарды 
қайталай  отырып,  оны  ойын  түрінде  бекіту.  Сабақты 
қоршаған ортамен дамыту. Оқушылардың байланысты- 
ра сөйлем қүрап және көркем ж аза білу өдетін әрі қарай 
қалыптастыру. Сөйлем түрлерін, сөз топтарын, олардың 
ережелеріне оқушылардың қалай меңғергенін тексеру. 
Оқушыларды табиғатқа сүюге тәрбиелеу.
Көрнекіліктер,  қима суреттер, плакаттар.
Қолданылатын  әдістемелік  тәсілдер  сүрақ-жауап, 
көрсету,  түсіндіру әдістері.
Сабацтыц барысы
Мүғалім:  -  Балалар, бүгінгі сабағымыз ерекше бол- 
мақ. Себебі, біз бүгін орманға серуенге барамыз. Серуенге 
баруға дайынбыз ба?
-  Дайынбыз!
Мүғалім:  -  Кеттік ендеше! Мында назар аударыңыз- 
дар, бізді орманнан ызыңдаған аралар қарсы алады (Ара- 
лардың суретін көрсетеді).  Кәне, бөрің де осы араларға
үқсап ызыңдап алдарыңыздағы кітаптарыңызды ашып, 
оқи қойыңыздар. 
• 
•
(Балалар біркелкі дауыспен  дауыстап, алдарындағы 
балаларға  арналған  әдеби  кітаптары н  аш ып  оқи  бас- 
тайды .  Осылай  оқыту  өдісі  әрқаш ан да  өр  сабақты ң 
кіріспе бөлімінде қолданылып отырылады,  2-3 минут).
Мүғалім: -  Ж арайды, өте жақсы. Енді дөптерлеріңді 
ашып, тақтадағы бүгінгі ай, күн аттарын, мына жаңылт- 
пашты өсем етіп көшіріп, жазып ала қойыңдар. Жазуы- 
мыз  көркем,  өдемі  болу үш ін  денемізді  тік үстаймыз. 
Шынтағымыз парта үстінде жатсын, дәптерді сөл қиғаш- 
тап қоямыз. 
* 
'*' рш
(Өзім көрсетіп, кейін парта аралап қадағалаймын).
Ж аңылтпаш :  Бал араға, балға
Бара ала ма бала?
(Дауыстап оқылып, жаңылтпаш жатталады, тез жат-
таган оқушы бағаланады).
Мүғалім: -  Қараңыздар, балалар біздің араларымыз- 
дың омартасына бал аюы бал үрлауға келіпті.
" О р м а н ғ а   с е р у е н '  с а б а ғ ы
144

(Суретте  аю  ағаш ты ң  қуысындағы  балға  өрмелеп 
келеді, аралар оны жан-жағынан талауда).
Мүғалім: -  Балалар, біз осы сурет бойынша сөйлем дер 
қүруымыз керек. Қане, кім айтады, сөйлемнің неше түрі 
бар?
("Сөйлемнің үш түрі бар. Олар: лепті сөйлем, хабарлы 
сөйлем, сүраулы сөйлем"— деген жауап алынады).
Мүғалім:  -  Өте дүрыс. Енді сендер осы суретке қарап 
бір сүраулы, бір лепті, бір хабарлы сөйлем қүрауларың 
керек.
(Тақтаға  кезекпен  үш  бала  шығарылып,  үш  сөйлем 
жазады. Қалған балалар дәптерлеріне орындайды).
Мүғалім: -  Серуенімізді жалғастырамыз.  Біз орман- 
нан  гүлдер  теріп  алған  едік.  Енді  осы  гүлдермен  ойын 
ойнайық.
(Балаларға гүлдер таратылады,  "Сары гүл -  зат есім, 
қызыл  гүл  — сан  есім,  көк  гүл  -   сын  есім,  жапырақ  -  
етістік" екені тақтаға жазылады).
Мүғалім: -  "Жасыл шөп жайқалды" (Сөйлем оқылды).
Оқушылар көк, сары гүлді жөне жапырақты жоғары 
көтеріп  көрсетеді.
Өйткені: жасыл -  (қандай?) -  сын есім (көк гүл)
шөп -  (не?) — зат есім (сары гүл). 
жайқалды -  (неғылды?) -  етістік (жапырақ).
Мүғалім:  -   Орманда  біз  серуендедік.  Келе  жатсақ, 
мынадай әдемі елік пен тырна кездесті. Бүл жануарлар 
біздерге бірдене айтқысы келді. Бірақ, олар адамша сөй- 
лей алмағандықтан, сөздері байланыспай түр. Біздер осы 
аңдардың не айтқысы келгенін біліп тақтаға буынға бө- 
ліп жазып, дауысты жөне дауыссыз дыбыстарға талдау 
керек. Көне, кім айтады? Қалай дүрыс болады?
(Елік суретінің астында:  біл,  туған, табиғатын,  қор- 
ғай, жердің. Дүрысы:  "Туған жердің табиғатын қорғай
біл".
Тырна суреті астында: қайырымды, өрқашанда, қор- 
шаған, бол, ортаға. Дүрысы: "Қоршаған ортағаөрқашан 
да қайырымды бол"). Сөйлемдер тақтаға жазылып, тал- 
данады.
10-11
145

Мүғалім: -  Балалар, енді мына ағашқа назар аударың- 
даршы, өзі бір таңғажайып ағаш екен. Алмалары да жай 
алма емес-ау деймін өзі?! Сандар жазылыпты. Жақындап 
көрейік. Шынымен дінінде конверт түр екен.  Қазір бүл 
хатты оқимын.  "Мен сиқырлы ағашпын. Менің алмала- 
рымдағы  сандар  бойынша  сүрақтарыма  ж ауап  берген 
оқуш ыларға  алғысымды  айтып,  алмаларымды  жеуге 
рүқсат етемін”.
Сцрацтар:
1.  Зат есім дегеніміз не? Мысал келтір. (Жауап алынып, №1 
алманы алып теріс айналдырып қоямыз, артыңца ”ж" әріпі бар).
2.  Сын есім дегеніміз не? Ережесін айт, мысал келтір. (№ 2 
алманың артында "а”  өріпі бар).
3.  Сан есім дегеніміз не? (№ 3 алманьщ артында "р" әріпі бар)
4.  Етістік дегеніміз не? (№ 4 алманың артында "а" өрпібар).
5.  Төуелдік жалғаулары дегеніміз не? (№5 алманың артында
I V   и   I V  
•  
\
и  өріш бар).
6.  Хабарлы сөйлем дегеніміз не?  Мысал келтір. (№ 6 алма- 
ның артында "с" өріпі бар).
7.  Сүраулы  сөйлем қалай  жасалады?  Мысал  келтір.  (№  7 
алманың артында "ы" әріпі бар).
8 .  Лепті  сөйлем  қалай  жасалады?  (№8 алманың  артында 
"н" өріпі бар).
9.  Бастауышдегенімізне?(№9алманьіңартында"д"өрілібар).
10. Баяндауыш дегеніміз не? (№ 10 ал маның артында "а" өріпі 
бар).
11.  Түрлаусыз  мүшелер қалай  жасалады?  (№11  алманың 
артында "р" әріпі бар).
12.  (Әр  сүрақ бойынша жауап дүрыс  болса,  алмалар  нөмір 
реті бойынша  ашылып:  "Жарайсьщдар"деген сөз  шығады).
Мүғалім:  -  Алма өте дәмді екен, ағашқа рахмет айтайық.
Міне, қызық! Үйдегі жануарларға не болған?! Адасып жүр- 
ген әрқайсысын  өз орнына орналастыру керек. Сиырдын су- 
реті,  қасында  "қаңқылдады"деген  сөз.  Аттың  суретінің  қа- 
сындағы  қима қағазда  "шықылықтады"деген  сөз.  Үйректің 
суретінін  қасында  "мөңіреді"деген  сөз.  Әтеш  суретінің  қа- 
сында  "кісінеді”деген сөз.  Балалар  тақтаға шығып қима қа- 
ғазбен  жазылған  сөздерді  алып,  өз  орындарына қояды.  Бас- 
тауышы мен баяндауышын табады.  Сөйтіп,  балалар бүл тап- 
сырманы  да дүрыс орындап шықты.
Қорытынды: Сабақ аяқталып, қорытынд ыл анды. Берген 
жауаптарына қарай оқушылар білімі бағаланады.
146

III  ТАРАУ 
ГРАММАТИКА ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ
1 -тақырып. Бастауыш сыныпта ңазаң тілін
оқы туды ң  мәні
Бастауыш мектептерде тілді оқыту барысы мынадай
мөселелерді ңамтиды:
а) оңуға үйрету;
ә)  сөздік  қорын,  оқушылардың логикалық  жүйелі- 
лікті қамтитын байланысын саңтап сөйлеуін дамыту;
б)  фонетиканы,  сөз  қүрамын  және  грамматиканы 
(морфология, синтаксис) меңгерту;
в) графикалық,  пунктуаңиялық дағдыларды қалып- 
тастыру.
Оқыту ісі барысында қолданып жүрген негізгі өдістер 
төмен дегід ей:
1.  Мүғалім сөзі;
2.  Әңгіме өдісі (сүраң-жауап);
3.  Тілдік фактілерді талдау грамматикалық талдау;
4.  Ж аттығулар орындату;
5.  Көрнекті қүралдарды пайдалану (сызбалар, кесте- 
лер, суреттер, компьютер, т.б.);
6.  Кітаппен жүмыс істеткізу;
7.  Топ серуен;
8.  Тест өткізу.
Бастауы ш   сынып  оқуш ы лары на  грам м атикалы қ 
үғымдарды  меңгерту  үшін  түсіндіргенді  қайталап  ай- 
тып беруге баулу өдісі ойдағыдай нөтиже бермейді. Бүл 
өдіске  м аш ы қтанған  оқуш ы лар  көбінесе  граммати- 
калық үғымдарды жаттап, еске сақтауға бейім болады.
147

Ал жаттап алынған білім мен дағды көп уақыт өтпеи-ақ 
үмытылады.
Г рам м ати кал ы қ м атериалдарды  п ай далан у
Грамматикалық үғымдарды үмытпау үшін:
1.  Оқушылардың белсенді ойлау қызметін іске қосу, 
яғни проблемалық әдістерді пайдалану. Кез келген грам- 
матикалық үғымды меңгерту барысында оқушылардың 
психологиялық-физиологиялық қабылдау мүмкіндікте- 
ріне қарай проблемалық жағдай туғызу мүғалімнің ше- 
берлігіне байланысты. Әсіресе берілген грамматикалық 
үғымды  пысықтау  үш ін  орындалатын  жаттығуларды 
немесе топтамаларды қызықты әрі түрліше етіп пайда- 
лануға болады.
2.  Өтілген  грам м атикалы қ  үғы м ны ң  айқы н  ж әне 
көмескі белгілерін меңгерту. Мысалы, "Кім? Не?" сүрақ- 
тар ы н а  ж ау ап   беретін  сөздер  тақы ры бы н  өткенде, 
оқушылар  бүл  сүрақтарды  нақтылы  заттардың  немесе 
адамдардың атын білдіретін сөздерге дүрыс қолдануда, 
дерексіз  атаулар  кездескенде  ш атасты ры п  қалады . 
Мысалы: уақыт, жел, күн, дауыл, т.б.  "Немесе? Не істе- 
ді? Неғылды? Қайтті?" сүрақтарына жауап беретін сөз- 
дер"  тақырыбын  өткенде  нақтылы  қимыл  байқалатын 
сөздерге бүл сүрақтарды қоймайды. Сондықтан осындай 
дерексіз сөздердің белгілеріне арнайы тоқталып өту қа- 
жет.
3.  Ж аңа  меңгерген  грамматикалық үғымды  бүрын 
өтілген үғымдар жүйесімен байланыстырып отыру. Бүл 
әдісті берілген білімді жинақтап отыру әдісі деп те айтуға 
болады.  Мысалы,  "Сөз  таптарын"  оқып-үйрену  бары- 
сында  негізгі  есімдердің  (төмендегідей) сызбасын  оқу- 
шылардың естеріне салып қою керек.
4.  Ж аңа грамматикалық үғымды түсіндіру үшін оқу- 
шылардың бүрынғы білімдері мен дағдыларына сүйене 
отыру. Ж аңа тақырыпты меңгертудің бүл өдісі, оқушы- 
ларды ң   өткен  сабақтардағы   м ағлүм аттарды   үмыт- 
пауына, оны ж аңа үғыммен байланыстыра білуіне жағ- 
дай  туғызады.  Ж әне  ж аңа  тақырыпты  игеруді  жеңіл-
детеді.
148

5. 
Грамматикалық үғымдарды көрнекі қүралдар кө- 
мегіМен меңгерту. Бүл әдіс те мүгалімнің ерекше шебер- 
лігін  талап  етеді.  Тақырыптың  сипатына  байланысты 
көрнекі қүралдарды түрлендіріп пайдалану қажет. Көр- 
некі қүралдар қандай мақсатқа арналса да, айқын, әдемі, 
қолдануға ыңғайлы болғаны дүрыс.
Емле  ережесін  түсіндіру
Емле ережесін түсіндіруде мүмкіндігінше оқушылар- 
ды  мысалдарды  талдауға,  қорытынды  шығаруға еркін 
қатыстырып отыру  керек.  Ол үшін  мүғалім,  мысалдар 
мен  көрнекі  қүралдар  дайындап,  қорытынды  шығару 
үшін  оқушыларға  қоятын  сүрақтарды  өзірлеп  келуге
тиіс.
Бір грамматикалық қүрам төңірегіндегі сөздерді фо- 
нетикалық  және  графикалық  ерекш еліктеріне  қарай 
екшелуі  тиіс.  Мысалы:  тәуелдік  жалғауларына байла- 
нысты  алдымен жалғау  жалғанғанмен,  түбірдің өзгер- 
мейтіні  өтіледі,  содан  кейін  түбірдің соңындағы 
қ,к,п 
дыбыстарының 
г,г,б
 болып өзгеріп айтылып, өзгеріп жа- 
зылатыны  түсіндіріледі.  Оқушыларға  емле  ережесін 
есте сақтауға мынадай жаттығулар үйымдастыруға бо-
лады.
1.  Өтілген  емле  ережесіне  қаты сты ,  объектілерді 
жеке беріп, оқушылардан оның қиыншылығын сүрау.
2.  Берілген сөйлем ішінен жаңа өтілген емле объекті- 
лерін тауып, жазылу ережесін түсіндіру, тексті көшірту.
Оқушылардың өздеріне өтілген емлеге сай мысал тап- 
тырып, оларды жаздыру, жазылу ережесін айтқызу.
Емлені меңгерту бірнеше кезеңнен түрады:
Бірінш і кезең —
 емле ережесін тану, білу.
Екінш і  кезең  —
  емле  ережесін  жазу  кезінде  пайда-
ланып, жаттығу.
Үшінші  кезең  -   емле  ережесін  пайдалануда  еркін, 
ырықсыз өрекет дөрежесіне жеткізу, яғни ережені оқу- 
шы автоматты түрде пайдаланатын ету.
Емле ережелерін есте сақтап, сауатты жазуға машық- 
тандыру үшін, қателер бойынша жүмысты дүрыс үйым-
149

дастыра білу керек. Қате бойынша істелетін жүмыстар- 
дың түрлері:
1.  Қате жіберген сөзді көшіртіп, қате жазылган өріп- 
тің,  буынның астын сызғызу.
2.  Қате жіберген сөзді көшіртіп, сөзді дүрыс жазуға 
қатысы бар емле ережесін қайталату, ауызша айтқызу, 
оқулықтан қайталату.
3.  Қатені  түзетпей,  тек  астын  сызып  көрсетіп,  оны 
оқушылардың өзіне жөндету, емле ережесін айтқызу.
Қ азақ тілінен мектепте сабақ оқытудың аса жауапты 
кезеңі оқушыға жаттығу, тгілдау материалдарын таңдау- 
дан  басталады  деуге  болады.  Ж аттығу  материалдарын 
таңдауға мынадай талаптар қойылады:
Біріншіден: жаттығу материалдары мазмүнды болуға 
тиіс: материалдағы жеке дыбыстар, өріптер, буындар сөз 
ішінде, сөздер, сөз тіркесі сөйлем ішінде алып талдана- 
ды.  Осы  мақсатпен  алы нган  мысалдар  мен  мәтіндер 
ойдан  шығарылған  сөйлемнен  қүралмай,  мүмкін  бол- 
ғанш а, көркем әдебиеттен алынған сөз, сөз тіркесі, сөй- 
лем,  үзінділер  болуға тиіс.  Қалайда олар балаға дүрыс 
тәрбие беру нысанасын бағдарлауы керек.
Екінш іден,  әрбір  мысал,  үзінді,  әңгіме,  өлең,  сөз, 
сөйлем  тіл  (стиль) жағынан  мүлтіксіз,  өдеби  норманы 
үстауы  тиіс.  Сонда  олар  баланы  әдеби  тілдің  жүйесін 
меңгеруге, өз тілін дамытуға көмекші бола алады. Мүн- 
дағы басты талап -  балаға грамматикадан, орфография- 
дан білім беру кезінде оның тіл мөдениетін де арттыруға 
көзделуі  тиіс.
Үшіншіден, алынған жаттығу, тағы басқа материал- 
дар  қүрамынан  керекті  сөздер  мен дыбыстар,  өріптер, 
грамматикалық түлғалар ж иі кездесетін болсын.  Жат- 
тығу материалдарын талдауда негізгі көз тігетініміз осы 
талап түрғысынан болғанмен, алдыңғыларсыз мүның са- 
пасын дүрыс бағалауға болмайды.
Грамматикалық материалдармен оқушыларды таныс- 
тыру барысьгада балалар өрбір жаңа материалдың негізгі, 
басты ой түйінін үғына алатындай болуы керек. Ол үшін
150

алдынен тақырыпқа көңіл аударылады. Оқушылар әрбір 
тақырыптағы  тақырыпшалардың  мәнін,  тақырыпша- 
лардағы әрбір абзаңтың мәнін аңғарып, сол әрбір абзац- 
тағы айтылған мөселелердің неғізғі ойы тақырыпшаны, 
әр  тақырыпшалардың  барлығына ортақ  негізғі  ойдың 
тақырыпты қүраетырып түрғанын айыра алатындай бо- 
луы керек. Грамматикалық ережелердің көпшілігі оқу- 
лықтарда  анықтама ретінде  беріледі.  Оқушыларға осы 
сияқты анықтамалардың әрқайсысының қандай бөлік- 
терден түратынын көрсеткен жөн:
1.  Әрбір анықтаманың міндетті түрде термині болады.
2.  Әрбір анықтамада сол үғымның өзіне тән басты бел- 
гісі көрсетіледі. Бүл басты негізгі белгі арқылы ол үғым 
басқа үғымдардан ерекшеленеді.
3.  Кей анықтамаларда түсіндірілетін үғымның қан- 
дай топқа жататыны көрсетіледі.
4.  Анықтамаларда әрбір категорияның негізгі мағы- 
наларынан басқа формалық белгілері де көрсетіледі.
Формалық белгілерді жинақтап,  топтап сол катего- 
рияның басқалардан семантикалық, морфологиялық жө- 
не  синтаксистік  ерекш еліктерін  көрсету  үшін  пайда- 
лану керек.
Әрбір  анықтаманы оқушылар саналы  меңгеру үшін 
мүғалім:
1.  Оқушының грамматика оқулықтарынан ғана мы- 
сал келтіріп қоюымен қанағаттанбай, өз ойынан немесе 
"Ана  тілінен”,  оқыған  кітаптарынан  ойланып  мысал 
айтуын талап етеді.
2.  Анықтама өтілгеннен кейін дайын мөтін береді де, 
соның ішінен  анықтама бойынша қажетті сөзді немесе 
сөз  тіркестерін  тапқызады,  кейде өздері  ойлап  тапқан 
мысалдарды талдатқызу арқылы пікірлерін дөлелдеуді
талап етуге де болады.
3.  Анықтама бойынша берілген үғымның негізгі бел- 
гілерін санап беруді үсынады.
4.  А нықтамалар  мен  ережелерді  дөл,  аны қ,  толық 
айтуға үйретеді.
151

Сүрақтар мен тапсырмалар:
1.  Грамматика мен  жазуға үйрету өдістемесі қандай ғы- 
лымдармен байланысты.
2.  Бастауыш сыныптарда грамматиканы оқытуға  қандай 
талаптар  қойылады?
3.  Бастауыш сыныптарда грамматиканы оқытуға  қойы- 
латын талаптарды қалай іске асыруға болады?
4.  Грамматика мен жазу сабақтарында берілген ережелер 
мен үғымдарды  оқушылардың қаншалықты  түсінгендігіне 
бақылау жүргізіңдер.
5.  Оқулықтарда грамматикалық ережелер қалай берілген? 
Бүл сүраққа жауап беру үшін 1-4 сыныптарға арналған "Ңа- 
зақ тілі" оқулығындағы ережелермен танысыңдар.
6.  Грамматикалық материалдар қалай пайдаланылады?
7.  Бір сөз табының анықтамасын мысалға келтіріп,  қан- 
дай бөліктерден түратынына талдау жаса.
8.  Бір категория бойынша қандай түсінік берер едің, мы- 
салмен дәлелдеп айтып бер.
9.  Оқушылар  материалды саналы  түсінуі үшін  мүғалім 
қандай талаптар қояды?
2-тақы ры п.  Б астауы ш   сы ны птағы  ж атты ғу
ж ұ м ы стар ы

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: