Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

тудырады.  Морфеманы, соның ішінде жүрнаңты айыра 
білудің  бала  тілін  жетілдіруде  мөні  зор.  Өйткені,  бүл 
ж аңа сөздер жасауға, сол сөздерді орынды жерінде ңол- 
дана білуіне мүмкіндік береді.  Мысалға, сөз түлғасына 
байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынадай талап- 
тар қойылады.
-   алдымен  мүмкіндігіне  қарай  негізгі  түбірді,  онан 
әрі туынды түбірді, ең соңында түбірлес сөздерді талдай- 
тындай жагдай жасалады;
-   белгілі  бір  сөздің  іш інен  негізгі  түбірді  тапқы зу 
үшін сол негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен 
салыстыру жүмысын жүргізу керек;
-   туынды  сөздер  мен  негізгі  түбірді  ажырату бары- 
сында олардың мағынасына назар аударылады.
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жатты- 
ғуларды талдау  жүмыстары  сөздерді белгілі  бір топқа 
біріктіріп,  жүйелеуге үйренеді.  Ж аттығу  жүмыстары- 
ның барысында оқушылар өрбір сөз табының қасиетін, 
ерекш еліктерін  саналы  түсінеді,  ж алгауларды ң  түр- 
лерін  меңгереді,  оларды  ауызш а,  ж азбаш а  сөйлегенде 
дүрыс, орынды қолданатын болады. Сөйлем мүшелеріне 
талдағанда өуелі сөйлемнің түрін, түрлаулы, түрлаусыз 
мүшелерін  ажыратады.  Сүрауларын  қояды,  тиісті  сы- 
зықпен  белгілейді.  Сөйлемдегі  сөздерді  топтау  бары- 
сында  бастауы ш   пен  баяндауы ш ты ң  сөйлем  қүрай- 
тынын ескертіп отыруымыз керек. Мысалы: Қүстар жы- 
лы ж аққа үшып кетті деген сөйлемде қүстар үшып кетті -  
сөйлем,  ал,  ж ы лы   ж ақ қ а  -   сөз  тіркесі.  Ф онетикалық 
жаттығулардың міндеті -  балалардың айтылган буындар 
мен дыбыстарды жақсы айыра алуын жөне оларды бала- 
лардың дүрыс,  анық  айтып  берулерін  қамтамасыз  ету. 
Мүндай  жаттығулар  арқылы  кейбір  балалардың  тілін 
тістеп  сөйлеу,  сақауланы п  сөйлеу  қайсыбір  дыбысты 
қалдырып кетіп сөйлеу немесе 
с
 мен 
ш, р
 мен 
л, ж
 мен 
з 
дыбыстарын  ш атастырып  айту  сияқты   кем ш іліктері 
жойылады.  Мүндай  кем ш іліктер  оқуға да,  ж азуға  да 
зиян  келтіретіні  сөзсіз.
190

Бастауыш  сыныптарда  фонетикадан  берілетін  мағ- 
лүматтар мен фонетикалың жаттығулар тек дүрыс ж азу, 
емле үшін ғана пайдаланып  ңоймайды,  сонымен  ңатар 
баланың әдеби тілінің нормасын саңтап оңуға үйренулері 
үшін  де  пайдаланылады.  Оңу  сабаңтарында,  баланың 
жауаптарында,  әңгімелерінде байңалған орфоэпиялың 
ңателер,  теріс  айтылған  сөздер  түзетіліп,  сөз  ішіндегі 
кейбір дыбыстардың ңүбылуы ескертіліп отырады. Тілі- 
мізге басқа тілдерден енген термин сөздердің дүрыс ай- 
тылуы да практикалың жаттығулар арңылы үйретіледі.
Оңушылар грамматикалың жаттығулар арңылы грам- 
матикалық терминдерді анықтайды,  индуктивтік жол- 
мен есте ңалдырады. Оқушыларға грамматикадан сана- 
лы  терең,  түрақты  білім  беру  жаттығу,  дағдыландыру 
жүмыстары  арқылы  іске асады.  Ж аттығу нөтижесінде 
алған білімдерін  практикада тез жөне дөл  қолдана алу 
дағдысына үйренеді. Білім нақтыланып қана қоймайды, 
өз  беттерімен  жүмыс  жасауға,  талдауға,  салыстыруға 
жүмыс  ж асауға  үйренеді.  Ж аттығулар  ауызш а  жөне 
жазбаша  болады.  Ж аңа  дыбысты,  ж аңа өріпті  үйрету 
сабағының үлгісі.
Сабақтың тақырыбы: " 
н
 дыбысы мен әрпі"
Б ілімдік мақсат: "н" дыбысы мен өрпін үйрету, айыр- 
машылығын білдіру,  н дыбысы бар сөздерге дыбыстық 
талдау ж асату, буынға бөлгізу. Сөз қүрату.
Төрбиелік мақсат: Тағамның ең асылы -  нан үғымын 
беру.
Нанды қадірлеуге, еңбекке баулу.
Дамытушылық  мақсат:  Өтілген  дыбыстармен  әріп- 
терді қайталау, оқу дағдысын жетілдіру.
Көрнекілік: Кеспе өріп, кеспе буын, шартты белгілер, 
өртүрлі зат.
Әдісі:
 Ойын, сүрақ- жауап.
Төсілі: Дыбыстық талдау-жинақтау.
Сабақтың барысы:
I .  Дыбыспен таныстыру сабағы.
1.  Бүған дейін өтілген дыбыстарды қайталау жатты-
ғулары:
а)  Өтілген дыбыстарды атату 
(а ,о ,я  , у  ,й)
191

ә)  Дауысты,  дауыссыз  екенін  аж ы раты п,  өріптерін 
қызыл және көк үйлерге орналастыру.
б) Кеспе буындардан сөз қүрату: ай-ла, ой-ла, ана, ауа.
2. "Тапқышбектің олжасы" тақырыбында әңгіме
а) Тапқышбектің қоржынмен келуі. Сәлемдесу. Қор- 
жындагы нан, хат туралы әңгіме.
ә)Ө. Түрманжановтың "Нан қиқымын шашпаңдар", -  
деген өлеңі хат ішінен шығады. Соны мүғалімнің оқып
беруі.
Нан қиқымын шашпаңдар,
Теріп алып қастерлеп,
Теріп алып қастерлеп,
Торгайларға тастандар.
б) Оқылған өлең туралы сүрақ-жауап.
-  Балалар, бүгін бізге Тапқышбек үлкен олжа өкелді. 
Ол  қандайолж а?
-  Ол -  нан. Нан туралы өсиет сөз.
-  Нанды қастерлеу керек пе?
-  Дүрыс-ақ,  қоқымын шашпау керек.
-  Баспау керек, қоқым нанды торғайларға тастау ке-
рек. Дыбыстық талдау-жинақтау.
-  Балалар, біз тағамның қай түрі туралы әңгімелестік?
-  Нан ту ралы айтты қ.
-  Нан деген сөзде неше дыбыс бар?
-  Үш дыбыс бар (н, а, н).
-  Таныс емес дыбыс қайсысы?
-  Н -  дыбысы. 
' 
' 
* 
. 
"
-  Қане,  "Н ”  дыбысын айтайық (н ...н...н...н).
-  Созып айтуға келе ме?
-  Созылып айтылады, бірақ көп соза алмаймыз.
-  Осы дыбысты айтқанда ауа қайдан шығып жатыр?
-  Ауа мүрыннан шығады.
-  Ауыз қуысынан еркін шыға ма?
-  Ж оқ.
-  Ендеше бүл қандай дыбыс деп ойлайсыңдар ?
-  Дауыссыз дыбыс.
192

-  Дүрыс, балалар. Міне, мынау "н" дыбысының баспа 
түрі.
Бәрің өз кассаларыңнан "н" әрпін алыңдар.
-  "Н" дыбысьщ қай отауға кіргіземіз?
Көк отауға кіргізіп, қонақ етеміз.
г) -  Балалар, енді біраз демалайық, сергиік. Мен сен- 
дерге ертегі қойып беремін, соны тамашалаңдар (қуыр-
шақтармен  инсцинировка).
-  "Нан жеп отырған егінші жөне қасқыр".
-  Адам, не жеп отырсың?
-  Нан.
-  Маған да наныңнан берші (жейді).
-  Түһ, қандай жақсы. Нанды қалай табасың?
-  Алдымен жерді жыртасың, сосын тырмалайсың.
-  Сонда нан бола ма?
-  Ж оқ, сосын түқым себесің.
-  Сонда нан бола ма?
-   Ж оқ.  Бидай  көктемде  жер бетіне шығады.  Ж азда
піседі.
-  Сосын жеуге бола ма?
-  Ж оқ.
-  Оны орасың, баулайсың, маялайсың.
-  Енді нан болды ма?
-   Ж оқ.  Бидайды бастырасың,  диірменге апарып,  үн
қыласың.
-  Сонда нан бола ма?
-  Сен асықпа,қасқыр,оның өлі жүмысы көп.
-  Түһ, тезірек нан болатын жолын айтсай.
-  Үннан қамыр ашытасың, сосын оны пісіресің.
-  Сосын нан бола ма?
-  Иө.
-  Бүл өте ауыр жүмыс екен.
г)  Сергіту сөті.
-  Қане,  балалар,  диқанға егін  егуге,  оруға  көмекте- 
сейік  (Оқушыларды  түрғызып,  қимылдар  жасат,  жер
ж ьфту, тырмалау, түңым себу, ору).
-  Ж оқ. Дүрыс балалар,оған өлі көп жүмыс керек.
13-11
193

д) 
-  Енді балалар, орындарыңа отырып, екі "н" өрпін 
алыңдар да," нан” деген сөзді жазыңдар (балалар жазады, 
мүгалім тексеріп шығады).
-   Дүрыс,балалар.  Енді  "нан"  деген  сөзді дыбыстық 
талдаумен, белгімен жазыңдар.
(Екі көк,бір ңызыл).
ж) -  Балалар, мен тақта алдына "а" әрпінен екеу, бір 
"н"  әрпін  қойдым.  Осы  үш  әріптен  қандай  сөз  ж азуға 
болады?
-  А-на. Неше буын бар?
-  Екі буын бар.
-  Бірінш і буын - а, екінш і буыны - 
на. А
 буынын алып 
тастап,  оқиық.
-  На,-на.
-  На деген сөз бе?
-  Ж оқ, буын.
-  Мынау ненің суреті?
-  Нар.
-  Нар қандай түлікке жатады?
-  Түйенің бір түрі.
-  Нар сөзінде неше дыбыс бар?
-  Үш дыбыс бар (атату).
з)  "Н ”  дыбысынан  басталатын  сөздер  атату,  намыс, 
нүр,  Н ариман,.....
IV.  Оқулықтағы  "Ана"  тақырыбына  берілген сурет
бойынша  әңгіме.
Ананың бала тәрбиесіндегі орны туралы сүрақ-жауап 
бойынша әңгімелесу
V. Сөзжүмбақ шешкізу.
Алғаш қы буыным,
Дауысты әріп бірімін.
Екінш і буыным,
Түйенің бір т үрімін.
Екеуін қоссаң қаттымын,
Ж еміспін,  өзім,  төттімін.
(Анар).
194

VI. Ойын "Н" әрпі бар сөз айт.
VII. Сабақты қорьггу. Төмендегі сұрақтарта жауап алу.
-  Бүгін қандай дыбыспен таныстық?
-  Ол дауысты ме„ дауыссыз ба?
-  Мына буынды оқы (на, но, ну).
Жоғалған дыбысты тап (на...,  ... ар, а...н,  ...  на).
VIII. Ана туралы өлең жаттату "Бүл кім?"
Еркелесем, күлімдейтін,
Үрысқаны білінбейтін.
Маңдайымнан иіскеп менің,
"Қүлыншағым, күнім”, — дейтін. Бүл кім?
2-сынып. Қ а за қ  тілі.
Сабақтың тақьфыбы: "Зат есімді қайталау" 
Білім ділік  мақсаты:  Зат  есімнен  алған  білімдерін 
пысықтау.  Зат есімді сөйлем ішінен тауып, оған дүрыс 
сүрақ қоя білуге үйрету. Сауатты, таза жазуга дағдылан-
дыру.
Тәрбиелік  мақсат:  Оқушыларды  үйымш ылдыққа, 
ізденімпаздыққа,  шығармашылықпен  жүмыс  істеуге
төрбиелеу.
Дамытушылық  мақсаты:  Тапсырмаларды  орындау 
арқылы оқушылардың сын түрғысынан ойлауын, дамы-
ту, дәлелдеу, талдауға үйрету.
К өрнекілігі:  үлестірм елі  суреттер,  топш ам алар,
плакат, т.б.
Сабақтың түрі: қайталау
Сабақтың әдісі: сүрақ-жауап, "көрнекілік  ,  Топтас- 
тыру", "Галереяны аргілау" стратегиялары.
С абақты ң барысы
I цйымдастыру бөлімі.
 (Оқушыларды берілген саны
бойынша, 4 топқа бөліп отырғыздым).
I. Қызығушылығын ояту. "Ой қозғау”.
Білесіңдер "Кім? Не?" сүрағын,
Сөйлемдегі ой иесі боламын.
"Не істеді?”  сүрағымен  көркейемін,  толамын (Жүм-
195

баңты  оқуш ылар  шешеді  де,  мына  сүрақтарға  жауап 
береді).
-  Зат есім дегеніміз не?
-  Зат есімге қандай сүрақтар қойылады?
-  Зат есімдерге мысал келтір.
II. Магынаны  тгщсіндіру.
а) 
Әр  топ  берілген  сүрақтарға  бірнеш е  мы салдар 
жазып оқуы керек.
I топ. Кім? (Әнші, ақын, оқушы, дәрігер).
II топ. Кімдер? (Балалар, күйшілер, малшылар).
III топ. Не? (Ауыл, мектеп, қоян, қалам).
IV топ. Нелер? (Дөптерлер, бақалар, үйлер).
ә) Суретті билет арқылы ойын. Өр топ оқушыларына 
сурет беріледі, оған сүраң қойып атын атайды. Топтағы 
оқушылар ақылдаса отырып, қалаған бір суретке шағын 
әңгіме  жазады,  ішінен  зат  есімдерді  табады,  сүрақтар 
қояды.
Оқулыңпен жүмыс.  "Ой  толғаныс":
I топ. 307-жаттығу (мақалды ж атқа жазу).
II топ.  308-жаттығу (-шы, -ші жүрнағын жалғап жаз).
ТТТ топ. 309-жаттығу (көшіріп жазып, зат есімдерді табу).
IV топ.  310-жаттығу (үлгі бойынша көшіріп жазу).
"Бес жол өлең" стратегиясы.
I топ. Тоқылдақ.
II топ. Түлкі.
III топ.  Кітап. 
•
IV топ. Абай.
Мүнда  оқуш ылар  өз  топтарымен  бірігіп,  ойланып, 
өлең шығарады. Ішінен зат есімдерді (жалқы жөне жал- 
пы зат есімдерді) тауып ажыратады, оларға сүрақ қояды.
"КӨРНЕКІЛІК"  стратегиясы
Әр топ плакатңа зат есімге байланысты сурет салады 
да,  бір  оқушы  сөз  табының  суретін  қорғап  айтып  шы-
ғады. 
'■ 
л'  ‘"г--
 
*  Д
196

"  ГАЛЕРЕЯНЫ АРАЛАУ"  стратегиясы
аралап
пікірлерін  жазады
Ж ұмбақ шеш$: "Ой толғау".
Әр  топтан  бір  оқушы  жұмбақ  айтады  да,  келесі топ
оны шешіп, сөйлем ойлап айтады.
і?
Топтастыру"  стратегиясы
аңдар
 аты  (Гзат есім 
^уимәндықат
III. Ой толғау.
— Б із бүгін не үйрендік?
— Зат есім туралы не білгеніңді айт.
— Зат есімге мысал келтір.
IV. Үйге тапсырма.
 Ережені жаттау.
311* жаттыгу. Зат есімді тауып, астын сызу.
V. Багалау.
4- 
сынып
Сабақтың таңырыбы: Есептік сан есім
Білімділік мақсаты: Есептік сан есім мен реттік сан
есімнің тілдегі қолданылу жолдарын үйрету: Сан есімді
алмастыратын сөздермен таныстыру;
Тәрбиелік мақсат: өдебиетті, өсемдікті, сүюге төрбие-
леу, елжандылыққа төрбиелеу;
Дамытушылық  мақсат:  Есептік  сан  есім  туралы  бі
лімді одан өрі дамыта отырып оқушылардың есін, оиын
дамыту.
Сабақтың түрі: Аралас.
197

Әдісі:  сөздік,  көрнекілік,  маш ықтық.
Көрнекіліктер: мазмұнды суреттер, сандар, дөқгелектер.
Сабаң барысы:
I. Үйымдастыру бөлімі. (Зейінін сабақңа аудару)
II. Өткен сабақты сұрау.
Сан  есім  тақырыбы  тест  әдісі  бойынша  тексеріледі, 
балалар 10 сұрақты өз дәптерлеріне санмен белгілейді.
1. Сан есім дегеніміз не?
1. Іс-қимылды білдіретін сөздер;
2. Заттың сынын білдіретін сөздер;
3. Санын, ретін, қатарын білдіретін сөздер.
2. Мына сүрақтан сан есімнің сүрағын тап:
1. Қандай?
2. Қанша?
3. Не?
4. Неге?
3. Сан есім болатын сөздер қатары:
1. Бар, кел, ж аз.
2. Доп, ойыншық, қалам.
3. Бір, екі, үш.
4. Сан есімдік тіркесті тап:
1. Мен барамын.
2. Екі м үғалім .
3. Қызыл көйлек.
5. Сан есімнің неше түрі бар?
1 .1 0 .
2.  5.
3. 7.
6. Сан есімге қандай сүрақ қоямыз?
Айгүл қатарға бесінші боп сап түзеді.
1. Қанша?  2. Неше? 3. Нешінші?
7. Сан есімге тіркес болатын сөздерді тап (бесінші).
1. Қатар,парта,орындық.
2. Көк, жасыл.
3. Дала, су, шөп.
8.  "Қанша?  Неше? Нешінші?"  сүрағының сөз табын 
көрсет. 
* '
198

1. Зат есім.
2. Сан есім.
3. Сын есім.
9. Сан есімдЦ қатарды көрсет.
1. Біреу, екеу, үшеу.
2. Қызыл, ақ, ала.
3. Бүл мынау, анау.
10.  Затты ң   ретін,  қатары н ,  м өлш ерін,  бөлшегін
білдіретін  сөздер.
1. Сын есім.
2. Сан есім.
3. Зат есім.
11.  Тіл  дамыпгу,  көрнекілік,  мазмцнды  суретппен
жцмыс.
1. Суретке ат қою.
2.  Сан  есім  сөздерді  қатыстырын  сөйлем  қүрау,
өңгімелеу.
III. Жаңа тацырып
-
 Балалар,  1-2-3-4-5, біз не істедік?
-  Санадық.
-  Немесе тағы да не дейміз?
-  Сонда мүндай сан есімдер қандай сан есімдер екен?
-  Есептік сан есім.
-  Есентік сан есімнің реттік сан есімнен қандай айыр-
машылығы бар?
-  Есептік сан есімдер бір өңкей заттың, нөрсенің дөл 
санын көрсету үшін қолданылатын сандар. Қанша? Не-
ше? — деген сүрақтарға жауап береді.
-   Ал  реттік  сан  есімдер  заттың ретін,  қатарын  біл-
діреді.
"Нешінші?" деген сүрақтарға жауап береді.
-  Қане, мысал келтірейік (алтыншы, тоғызыншы, т. б.).
-  Енді оқулығымыздың 137 - бетіндегі 458- жаттығуға
назар аударайық.
1)  Есептік сан  есімді  реттік сан  есімге  айналдырып
жазу.
2)  Қосымша тапсырма. Соңғы реттік сан есімге жөне 
есептік сан есімгесөйлем ойлап жазу, 2 сөилем қүрау.
199

Он айналым -  оныншы айналым.
3)  Реттік сан есімге қандай жүрнақ жалғанды? Астын 
сызу;
4) 59-жаттыгу. Маңал.
Бір кісі қазған ңүдықтан,
Мың кісі су ішеді.
1 )2 -3  қайтара іштерінен оқиды;
2)  2 рет хормен оңиды;
3)  маңалдың мәнін ашады;
4)  сан есімдерді табады;
5)  түрін  анықтайды;
6)  сан есімнің қай сөзбен байланысып түрғанын сыз- 
бамен көрсетеді;
7)  жазылу ерекшелігіне мән береді;
8)  кітапты жауып, есте сақтап, ж атқа дөптерге орын- 
дайды. 
|
IV. Бекіту.
Қазаң халқының үлттық ойыны  "Орамал  тастамаң” 
негізінде ж үргізіледі.
О йы нны ң  м ақсаты :  "Н еш е?  Н еш ін ш і?  Қ ан ш а?" 
сүрақтарының  қойылуын,  оның  қолданылатын  орнын 
ажырата білу, сөйлем қүрау дағдыларын ңалыптастыру.
Ойынның  барысы:  кез  келген  оқуш ы ны ң  алдына 
орамал тастап, "Неше? Қанша? Нешінші?” сүрақтарының 
бірін айтады? Ал оқушы тез ойланып, сол сүраққа жауап 
беретін сөзді айтуы тиіс. Келесі оқушы сол сөзді қатыс- 
тыра отырып, сөйлем қ үрайды. Ойын осы лай жалгаса бе-
реді. 
••! 
:  -
V. Үйге тапсырма.
Әдеби кітаптардың ішінен  5 сан есім сөзі бар сөйлем 
ж азып келу.
VI. Багалау.
Сабаққа тиянақты қатысңан оқушыларды мадақтап, 
бағалайды.
VII. Қорытынды.
Уақыт қалса "Сан есімдерді ажырат" атты таңырыпқа 
сай ойын ойнатамын.
Ойынның шарты:  Мүғалім  кез  келген  сан есімді  ай- 
тады. Есептік сан есімді айтса, оқушылар қызыл дөңге-
200

лекшелерді, реттік сан есімді аитса, оқушылар көк дөң- 
гелекшелерді көтеруі қажет.
-  Балалар, сонымен бүгінгі сабағымыздың қорытын- 
дысы  реттік  сан  есім  мен  есептік  сан  есімді  ажырата 
аламыз ба? 
\
-  Сабақ аяқталды!
-  Сау болыңыздар!
Ж алпы грамматикалың талдауга байланысты сабақ 
жоспарларын қүрғанда мүғалім мынадай жайттерді еске 
үстағаны жөн. Сабаңтың үш негізгі мақсатын анықтау- 
ды:
Біріншіден, білімділік мақсатты анықтау: нені оқы- 
тамыз,  қалай оқытамыз,  оқушы  нені  білуі  керек,  нені 
істей алу керек?
Екінші, тәрбиелік мақсатты анықтау: не арқылы, неге
төрбиелеу керек?
Ү ш інш і,  сабақтың  барысын  анықтау:  қандай  жү- 
мыстар арқылы, оқушының қай қабілетін дамыту керек?
Мүғалім сабақтың барысын алдын ала ойлап, жүйелі 
түрде үйымдастыруы қажет. Бүл әр сабақтың жауапты 
кезең і.  М үғалім-психолог-маман,  өрқаш ан  ш өкірт- 
терінің беделін жоғары үстап, оның жеке басын қүрмет- 
теп,  оқушыларды  еңбегіне қарай  бағалап,  өз  еңбегінің 
де  жетістік,  кемш ілігін  сын  түрғысынан  ойластыруы 
қажет.
Оқытудың қазіргі  техналогиясының түрлі  өдістерін 
пайдаланып өткізген  сабаңтарымызға сыныптағы  оқу- 
шылар жаппай қатысады. Дөстүрлі сабақтарға қарағанда 
қы зы қты   өтетін діктен,  балалар  ж ы лдам   үғы п,  тез 
сабаққа кіріседі. Өз ойларын, пікірлерін еркін білдіреді, 
кейбір тапсырмаларды мүғалімнің басшылығынсыз-ақ 
орындайды.  Әсіресе,  сабаққа  талдау  кездерінде  олар 
ерекше ықыласпен  қатысады.  Ж азбаша талдау кезінде 
бірінің білгенін бірі толықтырып,  көп нөрселерге үйре- 
неді, өрбір сөзді ж аңа қырынан таниды.  Мысалы: 4-сы- 
ныпта  "Есептік  сан  есімдер"  тақырыбын  өткенде,  сы- 
ныпты түгел қатыстырып,  жекелеген сөздерді, сөйлем- 
дерді тадцаттық. Оқушылар кесте бойынша сөйлемдерді
201

сөз ңүрамына талдап, ішінен сан есімді тауып, оған ды- 
быстық талдау жасап берді. Есте сақтап, мақалды ж атқа 
жазып, оған морфологиялық талдау жасалады. Оқушы- 
лар дөптерлеріне, тақтаға талдап бағаланады. Қазақтың 
үлттық ойыны  "Орамал тастамақ"  пен грамматикалық
ойын "Сан есімдерді ажырат  арқылы есептік, реттік сан 
есімдерді  қайталап,  оның  сүрақтарын,  сөйлем  мүше- 
сіндегі орнын  ажыратып  еске түсірттік.  Сабақ  өте тар- 
тымды  өтті.  Балалар  ж аңа  материалды да  түсінді,  өрі 
бүрынғы  өткен  материалдар  естеріне  түсті.  Сөйлемдер 
арқылы  шағын  өңгімелер  жазды,  ой  өрістері  жетілді, 
тілдері дамыды деп толық айта аламыз.
2-сыныпта өткізген  "Зат есімді  қайталау"  атты  саба- 
ғымызда сын түрғысынан ойлау бағдарламасының "Көр- 
некілік", "Ой қозғау", "Галереяға саяхат", "Топтастыру  ,
т .б .  гтпатегиялаоы н 
басш ылыкка ала
V I V - *  
« V
қаиталаттық
әлдерінше өлең қүрап
сызып,  жаттығуларды  дүрыс  орындады.  Өз  ойларын,
талдаулар жүргізе
I!
Ж ақсы мүғалім
жабады
мейді", — деген  еді Ахмет Байтүрсынов.  Мүғалім  білім 
нөрін себуші, мүғалім ж ақсы білімді болса, білген білі- 
мін алдында отырған шөкіртіне үйрете білсе, ол мектеп- 
тен  бала  көп  білім  алып  шығады.  Мүғалім  осы  орайда 
балалардың берілген мөтінді өз беттерімен талдай білуіне 
көп көңіл бөлуі керек. Тақырыпты талдай білген оқушы, 
оны тез түсінеді, игереді, сөздік қоры молаяды, логика- 
л ық ойл ауы артады.
Республикада  бастауыш  мектептегі  оқыту  мазмүны 
жаңартылды.  Ж аңа мазмүнды ескі өдістермен енгізуге 
болмайтындығы белгілі. Оқулық қанш а ж ақсы болған- 
мен,  онымен  жүмыс  жасайтын  мүғалімдер  оқытудың 
ж аңа төсілдерін меңгермесе, оқулықтардың негізгі идея- 
сы, дамытушылық мәні іске аспауы мүмкін. Сол себепті 
бүгінгі  күні  мектеп  мүғалімдерінен  ж үмы сты ң  ж аңа 
тғ»оіллег>ін колланү катан талап етіліп о ть т.
202

Сцрацтар мен тапсырмаяар:
1.  Грамматикалың талдаудың өзекті  мөселелері.
2.  Грамматикалық талдау үғымы мен түрлері.
3.  Қазақ тілі сьбақтарында грамматикалың талдауға үй- 
рету жолдары.
4.  Талдауға үйретудегі жаттығу жүмыстарының маңызы.
5.  Грамматикалың талдау -   тақырыпты  білу.
6.  Өзіндік талдауға үйрету.
7.  Талдауға байланысты іс-төжірибелер,  машықтық  жү- 
мыстар,  сабаң  жоспарлары.
8.  Тақырыптық  талдауды  оңушыларға  меңгерту.
9.  Грамматикалың  талдаудың түрлері  қандай?
10. Грамматикалық тал дау түр лерінің өрқайсысына сипат- 
тама беріңдер?
11. Грамматикалық талдауға қандай талаптар қойылады?
12. Тірек кестелерін пайдаланып, түрлі талдау жүргізіндер.
13.  Бағдарлама  бойынша  2-3  сыныптарда  сөз  табы,  сөз 
қүрамы жағынан талдау жүргізетін материалдар дайындаң- 
дар.
14.  Белгілі бір мөтін бойынша ішінара және толың жасап 
көрсетіңдер.
Бастауыш сыныптарда сөз кұрамын окытү
4-сынып
2-сынып
3 -сы н ы п
1-сы ны п
Күрделі сөздер 
туралы
жалпы түсінік. 
Біріккен
сөз, оның жасалуы. 
Қос сөз, жасалуы, 
мәні жэне емлесі. 
Қыскарган сөздер, 
анықтамасы, жасалу 
жолдары. Тіркескен 
сөздер. олардын 
жасалуы (күрделі 
атаулар).
Мысалы:  Акан  сері, 
Біржан сал, Хэ 1 
оота мектеп.
Түбір мен косымша 
туралы алғашкы 
түсінік, олардын
айырмашылығы,
косымшанын жұрнак, 
жалгау болып екіге 
бөлінетіні, өзіндік 
белгілері, жалгау мен 
жұрнактьгң 
айырмашылыгын 
білдіретін жаттыгулар 
орындатылады.
Түбір сөз және туынды 
сөз. Негізгі түбірге 
жұрнактар косылуы 
аркылы туынды сөз
жасалатыны. Түбір 
сөзге жұрнақ 
коскызып жана сөз
жасату. Түбір сөз бен 
туынды сөэдің 
үксастыгы, 
айырмашылыгын 
айткызу, салыстыру. 
Түбірлес сөздермен 
таныстырып, 
түсіндіріледі.
Әліппеге дейіяп 
кезен:
сөз туралы түсінік 
беріледі. Сөздерді 
буынга бөлу, 
дыбыстардан сөз 
күрату.
Әліппе кезені: 
заттың атын. 
кимылын, сынын, 
санын
білдіретін сөздер
туралы
жалпытүсінік
беріліп,
олардын
сурактарымен
танысады.

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: