Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

Ж үмысының  міндеті:
-  сөз қүрамы үғымына түсінік беру;
-  сөз қүрамын оқытудың түрлері;
-   сөз  қүрамына  арналған  ж аттығу  жүмыстарының 
тиімділігі;
-  сөз қүрамын оқытуда ойын элементтерін енгізу;
-  ж аңаш а сабақ беру және оны талдау.
Сөз  қүрамы   -   сөз  түлғасы ,  сөздердің  сыртқы  түр- 
түрпаты. Тілімізде сөздер бір бүтін түлға ретінде қарал- 
ғанмен,  олар  мағыналы  бір  немесе  бірнеше  бөлшектен 
қүралуы  мүмкін.  Сөз  қүрамының  ең  негізгі  бөлшегі  —
 
түбір. Сөз тудыратын, сөз жалганатын қосымшалар тү- 
бірге  қосылады.  Мысалы:  ег-ін,  егін-ші,  егінші-лік сөз- 
дері  "ек"  түбіріне жүрнақтар-ін,  -ші,  -лік  қосу  арқылы 
жасалган.  Ал  "өнеркәсіп"  сөзі  екі түбірдің  бірігуінен, 
"ата-ана"  сөзі  түбірдің  қосарланып  айтылуынан  туған. 
Сөздер осындай сыртқы түлғасына,  яғни қүрамына қа- 
рай:  түбір  сөз,  туынды  сөз,  қос  сөз,  біріккен  сөз,  қыс- 
қарған сөз болып бөлінеді. Сөз қүрамы деген үғымға түбір 
сөзге  жалганатын  жалғаулар  жатады.  Бірақ  бүлар  сөз 
емес,  сөздің  морфологиялық  қүрамының  бөлшектері. 
Қазаң  тілі  сөздердің  морфологиялық  қүрамына  қарай
жалғамалы тілдер тобына қосылады.
Сөз қүрамы тақырыбы -  бастауыш сынып оқушылары 
үшін  ерекше мөні  бар,  қиын  мәселе.  Сөздің  мағыналы 
бөлшектерінің  үғымын  жетік  меңгеру  проңесі  оқушы- 
л ардың абстракңиял ы ойл ау ын дамытып, ті л фактіл ерін 
бақылап,  оған  талдау  ж асай  алуын  жөне  м үғалім нің 
ж етекш ілігі арқылы өздігінен қорытындыға келе білуін 
талап  етеді.  Ал  морфемаларды  оқып  білудің,  толы қ 
меңгерудің маңыздылығы мынадай:
1.  Сөздің морфологиялық қүрамына талдау жүмысы 
жөне ж аңа сөз жасау жаттығулары оқушының логика-
лы қ ойы мен тіл байлығын дамытады.
2.  Сөз  қүрамы   ж өніндегі  теориялы қ  материалмен
бастапқы танысу балалардың тіл туралы білімін кеңей-
теді.
3.  Сөз  қүрамын  зерттеу  —
  оқушыны  орфографияны 
толық меңгеруіне, сауатты ж аза білуіне негіз болады.
204

4. 
Сөз  қүрамын  меңгерту мен  сөз жасау  төсілдеріне 
жаттықтыру, оқушылардың сөзтануға деген назары мен
ынтасын аударады.
Сөздің мөнінетерең түсініп, дүрыс қолдана білуге, сөз
мағынасы мен формаларының ара қатынасына зейін ау-
даруға дағ дылан дырады.
Сөз қүрамын меңгерту жүмысында төмендегідей мақ-
сат-міндеттер алға қойылады:
1.  Көзделген  мақсатқа  сөйкес  үйымдастырылатын
жүйелі практикалық жүмыс проңесінде оқушылардың 
түбір, жүрнақ, жалғау деген үғымдарды саналы меңгеру-
лері қамтамасыз етіледі.
2.  Оқушыларды  сөзді  бөлшектеп  талдауға  машық-
тандырады,  яғни сөздің түбірін,  жүрнақ,  жалғауларын 
табу сияқты көптеген жаттығу жүмыстары жасатылады.
Сөйтіп,  түбір формасы бірдей,  мағынасы басқа сөздерді 
түбірлес  сөздерден,  ал түбірлес  сөздерді омонимдер мен 
көп мағыналы сөздерден ажырата білуге үйретіледі.
3.  Оқушылар  орфографиямыздың  морфологиялық 
принципті мәнімен таныстырылады. Бүл білім терминді 
атамай-ақ төжірибелілік жүмыс арқылы беріледі.
4.  Оқушыларға  ж азу  ережелерінің  негіздері  үқты-
рылып, өз сөздерінде өте жиі қолданатын  қосымшалар 
жөнінде түсінік беріледі.
Бастауыш   сыныпта  сөздің  лексикалық-граммати- 
калық тобы,  яғни сөз таптары туралы үғым  өтілмейді, 
бастауыш  сыныптарда оқытылатын  қазақ  тілінің  маз-
мүны, негізінен мыналардан түрады:
-  Қазақ тілінің дыбыстық қүрылысы мен дыбыстық
таңбалануы туралы фонетикалық және грамматикалық
білім;
-  Сөздердің түрленуі жөне сөйлем ішіндегі байланы-
суы жолдары туралы грамматикалық білім.
-   Сөздердің  морфемалы қ  қүрам ы   мен  сөз  ж асау
төсілдері турал ы бі лім .
-  Сөздердің лексика-семантикалық тобы туралы лек-
сикология л ық білім.
-  Дүрыс жазу жөне тыныс белгілерін  дүрыс қоя білу
туралы орфографиялық жөне пунктуациялық  білім.
205

Қазаң тілін бастауыш сыныпта оңытудың  басты өдісі -  
тілдік  фактілерді  бақылату  және  талдау.  Бұл  оқушы- 
лардың ойлау қызметін күшейтеді. Оқушылардан ереже 
мен анықтамаларды саналы түрде түсіну әрі есте сақтау 
талап етіледі.
Ж аттығу  орындау  арқылы  тиісті  ережені  дәлелдеу, 
түжырымдау жүмысы жүргізіледі.  Сөйтіп,  оқушы ере- 
ж ені  білумен  бірге  оны  өздігінен  мысал  келтіріп  дә- 
лелдеуге үйренеді.  Бүл үшін мүғалім  оқушылардың өз 
бетімен  ж үмыс  істеу  қабілетін  дамы ты п,  өтілген  та- 
қырыптан өздіктерінен қорытынды шығара алатын етіп 
қалыптастыру керек. Бүл жөніндегі К.Д. Ушинскийдің 
"Оқушы тілдік қүбылыстарды мүғалімнің басшылығы- 
мен өзі байқасын, грамматикалық ережені немесе үғым- 
ды,  мүмкін болғанынша өздері қорытсын,  балалардың 
ой-өрісін  жетілдіру үшін грамматиканың басты мөні де 
осында"  деген  пікірі өлі де  өз  мағынасын  жойған  жоқ. 
Сөйтіп, тіл сабақтарында оқушылар сөйлемді сөзге, созді 
буынға, дыбысқа ажырауды үйренеді. Сөйлем қүрамын- 
дагы сөздерді синтаксистік қызметіне қарай сөйлем мү- 
шелеріне,  лексикалық  мағыналарына  қарай сөз  тапта- 
рына ажырата алатын болады,  сөз  қүрамы жайындағы 
түсінік алады, өз бетімен сөйлем қүрап жазуға, өз ойын 
ауызш а  да,  жазбаш ада  дүрыс  айтып  ж еткізуге  дағды- 
ланады.
Қазақ тілінің фонетикасы төрт сыныпта да өтіліп, онда 
оқушылар дыбыс, әріп, олардың мөні, жазу емлесі, алфа- 
вит, буын және тасымал жөніндегі бастапқы үғымдармен 
танысады. Бірінш і сыныпта өліппеге дейіңгі кезеңде сөз 
туралы  түсінік  беріледі.  Сөздің  жеке  дыбыстардан  қү- 
ралып,  белгілі  бір  мағынаны  білдіретіні,  сөзге дыбыс- 
тық талдау жасау, дыбыстардың дауысты, дауыссыз түр- 
лері, сөздерді буынға бөлу, сөздегі буын санының өртүрлі 
болатыны, сөздегі дыбыстарды тиісті белгілерімен ажы- 
рата көрсетуге үйрету, модельдеу арқылы өтілген дыбыс- 
тарды қатыстырып сөз қүрату, т.б. осы кезеңде түсінді- 
ріледі. Ал өліппе кезеңінде сөз туралы берілген үғымды 
еске түсіріп, бекіту көзделеді. Сөздің белгілі бір заттың,
206

ңүбылыстың, сын-сапаның, ңимылдың атауы екенін тү- 
сіндіреді.  Нақты  мысалдар арқылы сөздің лексикалық 
мағынасын байқатып,  заттың атын,  қимылын,  сынын, 
санын білдіретін Сөздер туралы жалпы түсінік беріледі. 
Әліппені оқыту кезінде сөзді,  буынды талдау жолымен 
дыбыстарды ажыратып үйренеді.  "Дыбыс пен әріп"  та- 
қырыбы бірінші сыныпта ерекше орын алады. Сондық- 
тан бүл тақырыпты меңгертуге бірінші сыныпта үтымды 
әдіс-төсілдер  барынш а  қолданылуға  тиіс.  Бүл  тарау 
грамматиканы оқуға көшкенде де практикалық жолмен 
өтіледі.  Бүл  кезеңде,  жоғарыда  айтылғандай,  балалар 
дүрыс  айтып,  буынға  бөліп,  сөз  қүрамындағы  дыбыс- 
тарды айырып, жазған кезде ол дыбыстарды әріппен таң- 
балай  білуге  үйретіледі.  * Дыбыс  пен  әріп  тақырыбы 
өліппе кезеңінде өтілген  материалды  қайталаудан  бас- 
талады. Қайталау ерекшелігі тәжірибелік жаттығу жү- 
мыстарын орындату арқылы айырып, тануға болатын же- 
ке  сөздегі  дыбыстарды  тыңдату,  айтып  жаттығу  тәсіл- 
дерімен  меңгертіледі.  Дыбыстың сөзді  қүрайтыны,  әрі 
сөз мағынасын өзгертіп, түрлендірілетіні түсіндіріледі. 
Дыбыстық сөз мағынасына әсерін практикалық жүмыс 
арқылы түсіндіруге болады. Ол үшін қосу және алу өдіс- 
тері қо л данылады. Тиісті сөзге тағы бір дыбыс қосқанда 
немесе сөзден бір дыбысты алып  тастағанда,  сөз  мағы- 
насы өзгеріп түрленетіні байқалады. Сөздегі басы артық, 
қажеті  жоқ дыбыс  болмайтыны белгілі.  Сөздегі дыбыс 
санын көбейту жолымен ойын түрінде қызғылықты етіп 
түсіндіру тәсілін де қолдануға болады. Мысалы, 
а
 десе —
 
дыбыс,  егер біреу есіміңді атағанда  "а"  деп жауап қай- 
ырса -   сөз  мәнінде  жүреді.  Енді  осы  а-ның үстіне  бір- 
бірлеп дыбыс қосып атау жолымен әр алуан мағыналы
сөздер жасауға бол ады:
А а, Ат, ата, атақ, атағы (сөздер).
Дыбыс пен әріп әліппе кезеңінде үйретіледі. Осы мө-
селе бірінші  сыныпта  қазақ  тілін  оқытуды  бастағанда 
пысықталады.  Мүнда  Сөз дыбыстардан қүралады  де- 
ген  ережелер беріледі.  1-сыныпта  дауысты  дыбыс  пен
207

әріп  емлесі  оқыту  бойынша  ж үргізіледі:  мысалы, 
а-э 
дыбыстарының мәні мен ерекшелігін үқтыру үш ін, бір 
сабақта қатар алынып, екеуінің дыбыстау жолы, естілу 
бойынша  салыстырылып  байқатылады. Яғни, тыңдату, 
айтқызу жолымен бақылатып жаттықтырылады. Осын- 
дай дыбыстар ерекшелігін таныстыру жүмысында мына 
сияқты әдістер де қолданылады:
-  мысалға алған сөз дыбыс жіктерімен айтылып, тал- 
данады;
-   ж уан,  ж іңіш ке дыбыстар  қатысып  түрған  сөздер
мағынасы жағынан салыстырылады;
-   сөздердің  қалай  айтылып,  естілетіндігі  байқаты- 
лады.
-  Дауысты дыбыстар ішіне кейде жуан, кейде жіңіш - 
ке дыбыс орнында  қолданылатын  У дыбысын  өткенде, 
алдымен, у дыбысының дауысты екендігін дәлелдеуден 
басталған  жөн.  М ысалы,  ж у-сан,  о-қу-ш ы,  бо-лы-су. 
М үндағы 
жу,  қу,  су
  буындарын  қүрап  түрған  дыбы- 
сының 
у
 жуан дауысты болатыны,  ал су-рет,  бө-лу-ші, 
кү-ре-су сияқты бірнеше сөзді буынга бөлгенде, оларда- 
ғы 
у
 дыбысының ж іңіш ке айтылып,  солай естіліп түр- 
ғаны жөне буын қүрайтын дауысты  дыбыс екені бала- 
ларға дөлелденеді.
Екіншіден:  у дыбысы  дауысты  болғанда,  дауыссыз 
дыбыстардан кейін түратынын байқату.
Үшіншіден: жоғары  сөздердегі у дыбысының сөздің 
бас, орта, соңғы буындарында қолданыла беретіні байқа- 
тылып,  үғындырылады.
Төртіншіден:  у дыбысының дауысты  дыбыстан  соң 
келгенде,  дауыссыз дыбыс  қызметінде  жүретіні  мысал 
арқылы  түсіндіріледі.
"Сөз қүрамы" тақырыбы екінш і сыныптан бастап та- 
ныстырылады. Бүл сыныпта сөз туралы берілген білімді 
ескетүсіріп, сөздердің лексикалық мағыналарын  байқа- 
тып, ж уы қ мәнді жөне қарама-қарсы мағыналы сөздер- 
мен,  омонимдермен  жүмыс  жүргізіледі.  Түбір  мен  қо- 
сымша туралы  алғаш қы   түсінік  беріліп,  олардың  бір- 
бірінен айырмашылығы, қосымшаның ж үрнақ, ж алғау
208

болып  екіге  бөлінетіндігі  жөне  олардың  өрқаисының 
өзіндік белгілері жөнінде түсіндіріледі. Сонымен ңатар 
таңырыптарға  байланысты,  мысал,  ж алғау  мен  жүр- 
нақтың  айырмашылығын  білдіретін  жаттыгулар бері-
леді.
Екінші сыныпта оқу жылы басында бірінші сыныпта
өтілген материалдың басты тақырыптары қайталанады.
"Қайталау  -  оқудың  анасы”,  -   деп  К.Д.Ушинский
айтқандай, мүгалімдер қайталау сабақтарьш жан-жақты 
дайындықпен  шебер  үйымдастыруға  тиіс.  Дауыссыз 
дыбыстар мен олардың өріптерінің жазылу емлесі бағ- 
дарламасы бойынша негізінен, осы  2-3-сыныптарда өт- 
іл ед і.  2-сы ны пта  дауы ссы з  ды бы стар  оқы ты лы п , 
дауыссыз дыбыстардың дыбысталу  ерекшеліктері  бой- 
ынша қатаң, үяң, үнді болып бөлінетіні түсіндіріліп, өті 
летін өріптерге байланысты емле ережелері үиретіледі. 
Мысалы,  Б-Т дыбыстарының  бірі  үяң,  екіншісі  қатаң 
екендігі, б дыбысы сөз аяғында дүдамалдау естілсе де, п 
әрпі жазы латыны, тек кейбір клуб, штаб секілді сөз соң- 
ында  б  жазылатыны  түсіндіріледі,  жазып  отыр,  оқып 
отыр сияқты  тіркестердегі  кейінгі  сөз  басындағы дау- 
ысты,  үяң дыбыстың  әсерінен  жазыб,  оқыб  болып  ай- 
тылып және солай естіледі.  Сонымен қатар,  2-сыныпта 
сөз қүрамының анықтамаларымен таныстыру әдістеме- 
сінде  түбір  мен  түбірлес  сөздердің  мән-мағынасына 
айрықш а  назар  аударылады.  Түбір  сөздің  мөнін  оқу- 
шылар түбірлес  сөздердің  мағыналық  туыстығын  біл- 
генде ғана  жақсы түсінеді.  Сондықтан  түбірдің үғымы 
түбірлес  сөздердің  мағыналық  өзара  байланыстарын 
бақылату  әдісімен  түсіндіріледі.  Әр  түрлі  қосымша 
лардың  жалғануымен  бір  түбірден  өрбіген  сөздер  бір- 
бірімен  салыстырыла талдатылады  да,  олардың  түбірі 
ажыраты л ады. Содан кейін түжырым жасалады. Демек, 
барлық түбірлес сөздерге ортақ бөлім -  түбір танылады. 
Бүл арада сөздің сырт пішінінде, өсіресе оның бастапқы 
бөлімінде қүрылымдық жағынан үқсастығы бар сөздерді 
оқуш ылардың  түбірлес  сөздер  деп  шатастыратынын
ескерген жөн. ПІын мәнхнде, сөздер түбірлес болу үшін,
14-11 
209

ондай  сөздердің  барлығына  мағынасы  ортақ бір  сөздің 
негіз  болып  түрғандығы  нанымды  мысалдар  көрсету, 
талқылау төсілімен танытылады. Мөселен, бір ғана "ор" 
деген  сөзді  қосымш алар  ж алғап  түрлендіру  жолымен 
одан тараған түбірлес сөздердің бір тобы -  зат есім, екін- 
ші тобы — сын есім, үш інші тобы — етістік сөздерге айнал- 
ғанын танытуға бол ады:
Үлгі:  1. Ор-Орды қаз. (зат есім). Орлы жер (сын есім). 
Терең орла (етістік). 2. Ор-Егінді ор (етістік). Егін орагы 
(зат есім).  Орғыш ж ігіт (сын есім).
Бастапқы  бөлімі  не  буыны  сырт  формасы  жагынан 
түбірлес сөздерге үқсас болып келетін сөздерді де бала- 
лардың  түбірлес  сөздер  қатары на  қосып,  ж аңы лы са- 
тынын ескерген  жөн.  Мысалы,  Орман-тоғай арасында. 
Орта бойлы жігіт келеді. Бүрын барсаң -  орын бар, — деген 
сөйлемдердеорман, орта, орын сөздерінің әрқайсысы же- 
ке-жеке магыналары бар дербес түбір сөздер екені таны- 
тылады. Демек, ол сөздердің түбірі "Ор” болғанымен, тү- 
бірлес сөз емес екенін түсіндіру керек. Осындай бақылау 
материалдарын  тақтаға  оқушылардың  алдында көзбе- 
көз жазып, талңылатса, не плакат түріндегі кесте арқы- 
лы  бақылатса,  не  кодоскоп  тәрізді  техникалық  қүрал- 
дарды  пайдаланып  көрсетсе,  балалар әрі нанымды,  әрі 
тартымды өсер алады. 2-сыныпта "Сөз қүрамы" таңыры- 
бын таныту жүмысы өуелі балалардың 1 -сыныпта оқыған 
білімдерін  еске  түсіріп,  оқуш ылардың  ойын  жаңғыр- 
тып,  сол  м ағлүм аттары на  байланы сты ра  ж үргізуден 
басталады. Бүл сыныпты сөз қүрамы мынадай түрде: тү- 
бір сөз,  ягни,  негізгі  түбір,  ңосымшалы  сөз,  қосымша, 
біртүбіргеқосы м ш аны ңж уан,  не  ж іңіш ке  болыпжал- 
ғанатын емлесі, қосымшаның ж үрнақ, не ж алғау болып 
екі түрге бөлінетіні, қосымшалардың сөзге ж алгану тәр- 
тібі өтіледі.
Түбірмен таныстырғанда,  мысалға алынатын сөздің 
оқушылар үғымына ж ақы н заттың атын білдіретін сөз- 
дер болуы ескеріледі. Ал қосымшалардан оқушылардың 
көріп байқауына айқын,  мағынасы ж еңіл,  тез түсінуге 
қолайлысы көптік жалғаулар болғаны дүрыс. Соған орай
210

оңулыңтың алғашңы жаттығуында, мысалы: гүл-гүлдер, 
күн-күндер сөздерін салыстырын, олардың мағыналары 
мен ңүрылысы жөнінен айырмашылыңтарын тантыруға
үсыну орынды.
Үшінші сыныпта сөз ңүрамы жайында 2-сыныпта бе-
рілген үгымдарды  жинаңтап,  бекітеді.  Қосымша  жал- 
ғанғанда түбір сөздің көбінесе өзгермеуі,  ңосымшалар- 
дың сөздегі соңғы буынмен үндесіп жалғанганда кейбір 
сөз түрлерінің соңғы дыбысының  өзгеруі, немесе түсіп 
ңалуы туралы түсініктеме беріледі. Түбір сөз жөне туын- 
ды сөз,  негізгі түбірге жүрнаңтар ңосылуы арңылы ту- 
ыттдтл  сөз  жасалатынын  меңгерту.  Түбірлес  сөздер,  бір 
түбірден жасалган сөздің түбірлес сөз деп аталатыны жө-
нінде түсіндіреді.
Төртінші сыныпта сөз ңүрамынан өткізілетін негізгі
багдарламалың  таңырыптар:  күрделі  сөздер,  біріккен
сөздер,  ңос  сөздер жөне  ңысңарған  сөздер.  Бағдарлама
біріккен  сөздердің  жасалуы,  оның  жиірек  кездесетін
түрлері және біріккен сөздердің жазылуы жөнінде прак-
тикгшың дағды бойынша білім беруді талап етеді.
Ал оңулыңта: "Екі түбірден  ңүралған  сөзді  біріккен
сөз  дейміз.  Олар  бірігіп  жазылады  , деген аныңтама
айтылады да, аңңу, күнбагыс, т.б.  сөздер мысалға бері-
леді.  Бүл сөздердің тиісінше аң жөне ңу, күн және бағыс
деген  екі  сөзден  бірігіп  жасалғанын  айтып  түсіндіріп,
жазып  көрсету  арңылы  үйретіледі.  Біріккен  сөздерді
оңығанда, көңіл  бөлінетін мөселе -  олардың жазылу ем-
лесі. Біріккен сөздердің жазылу емлесінен бүл сыныпта
төмендегі төрт жагдай ескеріледі:
1. Ж алпы біріккен сөздердің ңүрамына енген сөздер-
дің ңосылып жазылатындығы.
2. Кейбір бірігіп жазылатьга екі сөз аралығындагы к, ң, 
дыбыстарының г, ғ, дыбыстарына айналып айтылатыны, 
біраң жазғанда, түбірдегі бүрынғы ңалпы саңталып к, ң 
дыбыстарының жазылатыны -  көкжиек, ңараңүс төрізді
сөздердің  көкжиек,  ңарағүс  болып  айтылуын  байңату, 
жаздырып дағдыландыру өдісімен түсіндіріледі.
211

3.  Біріккен сөз ішінде екі дауысты дыбыс қатар кел- 
генде,  бір  дауысты дыбыс  арқылы  айтылып,  алдыңғы 
дауысты  дыбыстың  естілмейтіні,  дегенмен  ж азғанда, 
түбірлер өзгермей екі дауысты дыбыстың да қатар  жазы- 
латыны үқтырыл ады.
Мысалы: Сарөзен, Қарарнаболып айтылып, Сарыөзен, 
Қараарна түрінде қатар  екі дауысты арқылы ж азылады.
4. Бірқатар бөлек жазылатын тіркес сөздердің  емлесін 
оқуш ылардың  есінде  сақтау  үш ін,  әр  түрлі  тапсырма 
жүмыстары  орындатылады.  Мүғалім  оқуш ыларға  сөз 
тіркесін біріккен сөз дер ден ажырата бі луді, олардың жа- 
зудағы бөлек жазылатын емлесін практикалық өдіс  қол- 
данып  меңгертеді.
Сонымен  қатар 4-сынып оқушылары қос  сөз  үғымы- 
мен  және оның жасалу жолымен танысады. Осы сынып 
балаларының түсінуіне қолайлы деген үш түрлі жасалу 
жолдары -  бір сөздің қайталануы, екі түрлі сөздің қосар- 
лануы жөне күшейтпе буын  арқылы бөлек  жазылатын 
емлесі үйретіледі. Сонымен бірге балалардың оқуын  қа- 
лыптастыру, сөйлеу шеберлігін жетілдіру үш ін, қос сөз- 
дердің бір сөз сияқты бір түйдек екпінмен түтас оқыла- 
тын, айтылатынын байқатып, жаттықтырылады. Мүга- 
лімдер сабақ материалын өздері байытады.  Қолдан жа- 
саған көрнекі  қүралдарын да,  талдауға алған мысалда- 
рын да,  қос сөздердің мысалдарын басқа өдебиеттерден
паидаланады.
Бағдарламада талабы бойынша қос сөздердің семан- 
тикалық, лексикалық мөндерін ашыпкөрсетеді. Сөйтіп, 
оқуш ылардың  сөздік  қорын  байытады,  тіл  байлығын 
арттырыды, логикалық ойлау мен дүниетанымын жетіл- 
діреді. 4-сыныпта оқылатын қысқарған сөздер тақыры- 
бын  өткенде  әдістемелік  жағынан  ескерілетін  мынан- 
дай мәселелер бар:
1.  Оқушыларға  сөзді  қысқартып  қолданудың  прак- 
тикалы қ жағынан артықшылығын аңғарту керек.
2.  Қ ы сқарған  сөздердің  бас  өріптерден  ж асалаты н 
түрлерін  (ТМД,  БҮҮ) өріп  аттарымен  айту,  оқыту  ар- 
қылы жаттықтыру арқылы практикалық дағды беріледі.
212

3 
. Бас әріппен жазылатын және кіш і әріптермен  жа- 
зылатілн сөздің бірінші әріптерінен ңысңарған сөздердің 
емлесін  түсіндіруге  ерекше  жаттығулар  жасатылады, 
оларға  лайың  біраз  мысалдар  өздеріне  жаздырылып,
жаттаты л ады.
4.Қысңарған  сөздердің  мағыналарын дүрыс үңтыру 
үшін олардың толың түрін айтңызьш, жазғызып, білімін 
бекіту жүмысы жасатылады.  Толың сөздерден ңысңар- 
ған сөздер жасатып та дағдылың жүмыстар орындаты 
лады. Қысңарған сөздердің негізінен орыс тілінен енген
сөздерде кездесетінін де үңтырған жөн.
Тіл ңаруы -  сөз, сөз ңаруы ой. Аңылды ои, алғыр
• VI 
и  • ___ ____ _ _ .   л 
.
адамның ең жоғары  ңасиеті  ,  -   дейді жазушы  ағамыз 
Ғ.Мүстафин.  Сөз -  сөйлем ңүраудың материалы болып 
табылады. Сондыңтан бүл тарау бойынша жүмыс жүргіз- 
генде,  оңушы  сөйлем  ішіндегі  керекті  сөздерді  дүрыс 
танып, ал создерге сүраңтарды дүрыс ңоя алатын болуы 
тиіс. С үраң ңойылған соз дер әдетте екінші сөзбен ү л асып
жатады, яғни байланысты болады. Оңушыларды сүраң 
ңоя білуге үйреткенде осы жағдай ескерілгені жон. Сон- 
да  оңуш ылар  біртіндеп  сөйлемдегі  сөздердің  байла-
нысын дүрыс түсінетін болады.
П.  Бастауыш сыныптарда  "сөз  ңүрамы'  таңырыбын 
өткенде, алдымен морфемалардың өзіндік белгісі прак- 
тикалың жүмыс жүзінде аңғартылады, содан соң грам- 
матикалың белгі үғымының аныңтамасы түсіндіріледі, 
аңырында жаттығулар арңылы танылған үғымдар, ере- 
желер бекітіледі.  1-сыныпта әр таңырыпңа байланысты 
жаттығулар  беріліп  отырылады.  Әр  жаттығудың  тап- 
сырмалары да оңушылардың жас ерекшеліктеріне
I V  
И
мысалы,  сөз
тал
дау ж асап, буынға бөлу тапсырмалары берілген. Сөздің 
белгілі бір заттың атын, ңимылын, сынын, санын білді 
ретін сөздерді түсіндіре отырып, олардың ңандай сүраң- 
ңа  жауап  беретіндігі  жөнінде  жалпы  түсінік  беріледі. 
Осындай өр түрлі бағыттағы жаттығулар, тапсырмалар 
оңушылардың сөз байлығын молайтып, тілін дамытып
отырады
213

Ал 2-сыныптағы  "Сөз және оның құрамы" таңырып- 
тары бойынша жалпы барлығы жетпіс екі жаттығу беріл- 
ген. Әр тақырыптың жаттығулары тақырыпңа сай, оқу- 
шылардың сабақты түсініп, меңгеріп кетуіне ыңғайлы, 
ж еңіл түрде құрылған. Ж уы қ мәнді және қарама-қарсы 
м ағы налы   сөздермен,  омонимдермен  ж үм ы с  ж асау, 
ж алғау  және  ж үрнақты ң  айырмашылығын  білдіретін 
жаттығулар орындау, сөз бен сөйлемді салыетыру, сөзді 
қатыстырып сөйлем  қүрау,  сөздердің түбірін  табу,  сөз- 
дерді сөз қүрамына талдау, түбір сөзді қосымшалы сөзге 
айналдыру, сөздегі жалғанған қосымшаның ж ұрнақ не 
жалғау екендігін ажыратабілу, т.б. бағытта жаттығулар 
түрі  көп.  Сонымен  қатар,  оқуш ы ларды ң  логи калы қ 
ойлау  қабілетін,  есте  сақтау  қабілетін  дамыту  мақса- 
тында  күрделірек  және  ш ығармаш ылық  тапсырмалар 
көптеп  берілген.  Тақырыпқа  байланысты  ережелер  де 
оқуш ылардың  тілін,  сөздік  қорын  дамыту  мақсатын 
көздейді.
"Сөз  ңүрамы"  тақырыбына  3-сынып  бойынша  бар- 
лығы 64 жаттығу берілген. Тапсырмалар тақырып көле- 
мінде қамтылып, атап айтқанда, түбірден ңосымшаның 
айырмашылығын  айтқызу,  қосымшалы  сөздің  түбірін 
тапқызу,  оған  қосымшаның  қай  түрін  қосылып  түрға- 
нын  айтқы зу,  түбір сөздерге  ж үрнақ  қосқызып,  ж аңа 
сөз жасату, туынды сөз бен түбір сөзді салыстырып, ұң- 
састығы мен  айырмашылығын  тапқызу сынды жатты- 
ғулар  оқушылардың  таңырыптарды  толық  меңгеруіне 
себепші болады.
Төртінш і  сыныпта  "Сөз  қүрамы "  тарауы  бойынша 
жетпіс  бір  ж атты ғу  берілген.  Әр  тақы ры пты ң  ереже, 
аны қтам алары   орнымен  ж азы лған.  Ж атты ғулар  мен 
тапсырмалары  да  толық  тарауды  қамтиды.  М ысалы, 
антоним,  синоним  сөздерді,  түрақты   сөз  тіркестерін 
табу,  оларды  қаты сты ры п  сөйлем  қүрау,  бір  түбірді 
беріп,  екінш ісін  ойдан  тапңызып  біріккен  сөздер  жа- 
сату,  мөтіннен біріккен  сөздерді  тапқызу,  берілген  мә- 
тіннен  ңос  сөзді  тапңызу,  олардың  қалай  жасалғанын 
айтқы зу,  әңгімеден  қысқарған  сөздерді  тауып,  қалай

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: