Егемкулов нурлыбай аликулович
363134 11
- Бұл бет үшін навигация:
- Ет бағалаудың ветеринарлық – санитарлық негіздері.
|
Ішкі мүшелер өнімі: суыған |
суық жылы |
0,18 0,24 |
0,24 0,13 |
0,30 0,36 |
0,09 0,12 |
|
аяздалған |
суық жылы |
0,02 0,02 |
0,03 0,03 |
0,06 0,05 |
0,02 0,02 |
Дәріс №19.
Тақырыбы:
Сойыс маддарын қабылдау және тапсыру.
Ет бағалаудың ветеринарлық – санитарлық негіздері.
СОЙЫС МАЛЫН ҚАБЫЛДАП АЛУ ЕРЕЖЕСІ
Сойыс салмағы - қансыратылған, суытылған ұша-бассыз, құйрықсыз, аяқ-қолсыз, терісіз және ішкі мүшелерсіз, бірақта ішкі майымен.
Сойыс шығымы - сойыс салмағының малдың сояр алдындағы тірі салмағына пайыздық ара қатынасы.
Шаруашылықтардан мал сатып алу жұмысын ет комбинаты және мал дайындайтын ұйымдар жүргізеді. Мал басы аз аудандарда, сатып алу жоспары бойынша жасалған келіссөзбен, тұтынушылар кооперациясының қабылдағыш бөлімі айналысады. Мемлекеттік сатып алу жүйесі малды, құсты және үй қоянын малдәрігерлік ұсынысты қатты сақтап қабылдауы тиіс.
Қырқылған қойды мына жағдайларды еске алып қабылдайды: биязы және жартылай қылшықты тұқымдарының жүні 1 см, қылшық жүнді Коидікі -2,5 см жоғары болып өскенде. Буаз сиырды, қойды, шошқаны және биені қабылдау үшін, оларға міндетті түрде пайдалануға жарамайтын акті болуы керек. Мұндай құжат болмаса, мал кейін қайтарылады. Малды сатып алуға рұқсат, тек шаруашылық жқпалы аурудан таза ғана оолса беріледі және ол малдәрігерлік куәлікпен расталуы керек. Мапдәрігерлік куәліксіз, тауарлы-тасу және т.б. құжатсыз әкелінген мал қабылдауға жіберілмейді. Ауру және ауруға бейімделіп тұрған, кейбір жұқпалы аурулармен ауырған малды союға тек малдәрігерінің рұқсатымен ғана жібереді.
Етті және ет өнімдерін тағамдыққа пайдалануға тиісті еңдеуден еищ жіберіледі. Тиісті еңдеу «Сою малының етін және ет өнімін малдәрігерлік санитария экспертизі» қүжатында көрсетіледі.
Ауру малдарды мал дайындау орнына, бордақылау шаруашылығына және тұтынушылар кооперацнясының қабылдау орнына тапсыруға, ия болмаса алуға рұқсат берілмейді. Малдәрігер қызметкерлерінің рұқсатымен әкелінген мал (бір жері сынған, ауырған, нашар) тез арада союға кезексіз алынады.
Тағамдыққа жарамайтын ет және ет өнімдері мал азықтарын жасауға жіберіледі де, ол бас мал санын алу жоспарына кірмейді.
Ет малын және құсты мемлекеттік сату, әртүрлі мал дайындау орындарымен, негізгі келісім бойынша жүргізіледі. Осы себептен бүл мекемелердің арасында алдын-ала келісім - контракт жасайды, ол мал беретін өндірістің жауапкершілігін жоғарылатып, мал дайындау орындарының дұрыс және уақытында малды қабылдауына әсерін тигізеді. Келісімде, қай айдың нешесінде, қандай малды (құсты), қоңдылығының категориясы бойынша қандай орынға беру керек, екі жақтың алынған міндеттемелерін (келісім бойынша) орындау үшін жауапкершілігі және т.б. көрсетіледі.
Малды жүк машинасымен тасығанда, ия болмаса айдағанда, олардың ет комбинатына келіп түскен уақытын барлық мал түгел жеткізілгенде ғана есептелінеді. Егерде мал теміржолымен және сужолымен тасылса, онда келген уақытын вагонды, кемені, баржаны түсіру орнына әкелінгеннен кейін есептейді.
Теміржолымен және су транспортымен график бойынша әкелінген малды, ет комбинаты күнде апта бойы (жұмыссыз күндерді қоса) қабылдайды, ал жүк машинасымен және айдаумен әкелінген малды сол күні жұмыс уақыты бітуіне 1 сағат қалғанша қабылдайды.
Егерде әкелінген мал уақыт бойынша графиктен себеппен қалып келсе (теміржолшылардың кінәсінен, транспорттың сынуы, жолдың нашар болуы т.б.), малды сол күні кабылдап алады. Бұл алынған мал тәуліктік мал алу есебіне кіреді, не болмаса мал әкелген шаруашылықтың келісімімен келесі күннің нормасына кіргізілініп қабылдайтын болады.
Себепсіз кешігіп өкелінген малға, ия болмаса графиксіз әкелінсе және артық бас әкелінсе, ет комбинаты малға қора (шарбақ) және су береді, азықты шаруашылық өзі қамтамасыз етеді. Мұндай малды қабылдап алу уақыты екіжақтың келісімі бойынша анықталады.
Малмен жіберілген құжаттардың дұрыстығын тексеріп, онымен бірге тауарлы- транспорттық накладнойдағы және малдәрігерлік куәлікте көрсетілген малдың санын, әкелінген малмен салыстырып малдәрігерлік қарау өткізу үшін малды шарбаққа қамайды. Егерде малдәрігерлік қарауды өткізгенде, ауру мал шықса, ия болмаса құжаттар болмаса, өлген мал болса, барлық малды карантин бөліміне жібереді.
Малды карантинге ұстауға үш күнге дейін ғана рұқсат беріледі. Осы уақыттың арасында малдәрігер қызметкерлері аурудың диагнозын қояды (анықтайды), ия болмаса малдың не себептен өлгенін анықтайды. Малды карантинге ұстаудан шыққан шығынды түгелдей шаруашылық төлейді. Союға әкелінген малды ет өңдейтін мекемелер, міндетті түрде 2 сағат шамасында (келіп жеткен уақытынан бастап) қабылдап алуға тиіс. Малды тасығанда, тасу жолының алыстығына қарай олардың тірі салмағынан мынадай төмендету жүргізіледі. Егерде мал жүк машинасымен 50-100 шақырымға дейін жерден әкелінсе, ішек-қарынның ішіндегі заттар үшін тірі салмағын 1,5% төмендетеді, ал 100 ден артық болса малды нактылы тірі салмағымен қабылдайды. Егерде әкелінген мал 2 сағатгың ішінде алынбаса, онда әрбір сағат ұстағаны үшін төмендету көлемін 0,5 % дейін азайтады. Ал малдың ұстауы 8 сағаттан асып кетсе, онда ет өңдеу мекемесі міндетгі түрде малды тауарлы-транспорт накладнойда көрсетілген тірі салмағымен қабылдауы тиіс.
Әкелінген мал буаз болса (6-8 айлық) онда тірі салмағын 10 % төмендетеді. Мал сондай ыласталынған болса, ш болмаса денесінде терісін бүлдіретіндей жара болса, онда тірі салмағын тағы 1% төмендетеді.
Егерде қабылдаушы мен берушінің арасында, төмендету коэффициенті жөнінен, ия болмаса қабылдау тәртібін бүзған туралы талас болса, онда малды «демалуға» 1 тәулікке қалдырады және азық пен сумен қамтамасыз етеді. Бұдан кейін малды 3% төмендету коэффициентімен алады, бірақта азықтандырғаннан кейін 3 сағат уақыт өткеннен соң, малды мөлшерден тым көп азықтандырмайды, бұл «өтірік» оның тірі салмағын жоғарлатқан болып табылады.
Ет бағалаудың ветеринарлық – санитарлық негіздері.
Ет жөне ет шикізаттары тек мал ауруларының қайнар көзі ғана болмай, адам ауруларының да көзі. Осы себептен барлық ет өндеу өндірістерінде әр уақытта ветеринарлық-санитарлық бақылау жүргізіледі. Мал сойғанда және (мал-құсты) өңдегенде ветеринарлық..
Вет-санитарлық бақылаудың негізгі мақсаты, адамдар және малдар ауырмауына жол бермеу, сапалы - бағалы ет және ет өнімдерін алу. Малдәрігер қызметкерлерінің маңызды бір жұмыс бөлімі, мал соятын және оны өңцеу орындарына ветеринарлық - санитарлық қадағалау жасау. Малдың ұшасын және ағзаларын малдәрігерлік байқауды тиянақты жүргізу және дұрыс жөндеп ұйымдастыру, адамдар және малдар ауруларының алдын алуды қамтамасыз етуден басқа, барлық сойыс өнімдерін мейлінше және тиімді пайдалануға жол береді.
Ет және ет өнімдерін қарап байқағанда малдың тіршілігінде анықталына алмайтын, жұқпалы және инвазиялық аурулар жиілеп кездеседі. Союға түскен малдардың ауру айқындалған туралы мәліме әкелінген шаруашылыққа уақытында жеткізілсе, аурудың алдын алу және емдеу шараларын уақытында жүргізуге мүмкіншілік жасайды.
Союға дайындалған малдар үшін ветеринарлық-санитарлық шаралар, малды шаруашылықта дайындаудан, тасымалдаудан, қабылдаудан және өткізуден басталып, дайын өнім шығарумен аяқталынады.
Бұл жұмысты жүргізуге, ет өңдеу өндірісінде бірнеше бөлімше, яғни бактериялық және зертханалық бар, өдейіленген өндірістік-ветеринарлық бақылау бөлімі ашылған. Мал дәрігерлері өз жүмыстарын «Правилами ветеринарно-санитарный экспертизы мяса и мясопродуктов» және де басқа нормативтік -техникалық құжаттарды нұсқау ретінде пайдаланып жүргізеді.
Бұл ережелер бойынша, топалаң (сибирская язва), қарасан (эмфи-;-; зематозный корбункул), оба (чума), құтырық (бешенство), сіреспе (столбняк), зілді домбығу (злокачественный отек), секіртпе (брадзот), қой энтеротоксемиясы, пулеремия, ботулизм, маңқа (сап), сапіндетті лимфангит (эпизоотический лимфонгит африканский), оба (чума), жалған оба (псевдочума), құс орнитоз-пситтакоз ауруларымен ауырған малдардң.союға тыйым салынады.
Жантәсілім (агония) жағдайдағы малды қандай себептен болмасын, одан қала топалаңға, немесе қүтырыққа қарсы вакцинация жасалған, ия болмаса сарысумен емделген малдарды союға болмайды. Емдеу мақсатпен антибиотик алған (соның ішінде жеммен) малдар союға соңғы алған дозадан үш күн өткеннен кейін ғана жіберілінеді.
Ет өндіру мақсатпен союға, жасы 14 күннен төмен малдарды жіберілмейді. Өлімтік малдың, оның ішінде найзағай және электр тоғымен өлген, үсіген, батқан, тұншыққан және т.б. мал етін тамақтыққа пайдалануға тыйым салынған. Оларды техникалық мақсаттар, болмаса малдәрігерлік врачтың рұқсатымен, булан шошқаға, кейбір жағдайларда жабайы аңдарға шикі күйінде азық де пайдаланылады.
Ветеринарлық-санитарлық бақылау жұмысын ет өңдеу өндірісінде алдындағы және сойғаннан кейін бақылау деп бөледі. Әдетте, жоюға тек қана дені сау малдар жіберіледі. Егерде нұсқауда көрсетілген болса, союға жүқпалы аурулы және ауруға күмәнді малдар да жіберілуі мүмкін. Дегенменде мұндай малдар әдейілеп бөлінген күнде және дені малдарды сойып болғаннан кейін жұмыс күнінің соңында, ия болмаса санитарлық қасапқанада сойылады. Мұнда, ветеринарлық-санитарлық ережені және ет өңдеу өндірістер жұмыскерлері жеке бас тазалығын қатты сақтауы керек.
Сояр алдындағы бақылауда барлық ірі қара мал және жылқы басының қызуын өлшейді, ал шошқа және қойлардан - таңдау жолымен. Егерде бақылау барысында ауру мал табылса, оларды оқшауландырады, диагнозы белгілі болғаннан соң союға жіберіледі, ия болмаса қажетті ветеринарлық шаралар жүргізіледі.
Союдан соң бақылау қатал міндетті болып есептелінеді, өйткені бірқатар аурулар түрі тек қана малды алғаш өңдеу барысында байқалады. Бақылау ұшадан айырған бастан басталады, мүнда ерніне, кілегейлі қабығына, тіліне аса көңіл бөліп қарайды. Бұдан басқа, топалаң ауруын жібермеу мақсатпен, шошқаның жақ астындағы сөл түйіндерін (подчелюстные лимфотические ұзлы) жарады, ірі қара мал және шошқаның финноз болмауын қадағалап шайнау бұлшық етін тіледі, жылқы басын шапқылап, маңқамен ауырғанда көбінесе зақымданатын мұрын бөліктерін қарайды.
Малдың ішкі ағзаларын және кілегейлі түйіндерін қараудың маңызы өте зор. Әрбір ағза қаралады, ұстап қарайды, керек болған жағдайда еттің тауарлық түсін бүлдірмейтін етіп кескілейді. Мөлшерін, түсін, консистенциясын, патологиялық өзгерістер, гельминиттер және т.б. барлығын анықтайды.
Сонан соң ұшаны қарайды, түсін, бүлшық ет және май ұлпасының консистенциясын, қансырату дәрежесін, ұшаның төменгі бөлігінде Қанның капилляр жүйесінде іркілуі (гипостаз) және патологиялық өзгерістер барлығы анықталынады.
Онымен қатар сөл түйіндерін жарады, өйткені олар малдың денсаулығының, ауру қоздырғыштардың өзгерушілігін байқайтын көрсеткіш болып есептелінеді. Сәл түйіндері, сөлдің Иологиялық сүзгіші ретінде қызмет жасайды, әдетте олар анау-мынау жағдайда, кейде нақтылы ауруға тән әртүрлі патологиялық процестерге қатыстырылады. Патогендік микрофлоларды, немесе ағзаға залалды тұтарды ұстап қалғанда, сөл түйіндерінің мөлшері үлкейіп, оларда өлі ттену (некроз), ұлпада, дене мүшесінде қанның көбеюі (гиперемия), (отек), әртүрлі қабыну (воспаление) және т.б. пайда болуы, болғаннан соң мұқтаждап қарағанда, тірі уақытында білінбеген, қүрт аурулар жиіліп байқалады. Шошқа ұшасы трихинеллез ауруына зерттейді.
Байқалған патологиялық өзгерістерді талдап, аурудың диагнозы қояды, ет және ет өнімдеріне ветеринарлық-санитарлық баға беріледі, Дені сау малдардан алынған ұшаларды және ағзаларды таңбалайды.
Әртүрлі аурулар байқалған жағдайда сойыс малын ветеринарлықі бақылау мен ет және ет өнімдерін сараптау құжаттарының ережесі бойынша шара жасалынады, 23-24 кестелер.
Байқалған поталогиялық өзгерістерді, ауруды анықтайды да, ет және ет өнімдеріне ветеринарлық-санитарлық баға береді. Дені сау малдардан алынған ұшаны және ағзаларды таңбалайды.
Нақты, немесе басқа өзгеше ауру анықталса, сойыс мальщ | ветеринарлық бақылау және ет өнімдерін ветеринарлық - санитарлық сараптық қүжаттарының ережесі бойынша, әрекет жүргізіледі.
Ет бағалауды дұрыс - әділ жүргізу мақсатпен, химиялык және бактериялогиялық ізденістер міндетгі түрде қажет.
Бұл үшін, құрамына бұлшық ет, сөл түйіндері және әсіресеі патолгиялық өзгерістер бар ішкі ағзалар енетін орташа сынама алады. Мал уланғандығына күмәндік болса, оған сәйкесті биохимиялық зертеулер жүргізіледі.
Малды алғаш өңдеу барысында иесіздікті (обезличка) болдырмау: үшін, барлық ұшаны және ағзаны бір нөмірмен таңбалайды. Бұл қажет болған жағдайда, айталык ветеринарлық - санитарлық сараптама кезінде ауру табылса, малдың қай топта болғанын жеп - жеңіл анықтауды қамтамасыз етеді.
Бағалау барысында тамақтыққа жарамайтын ұшалар және ішкі ағзалар мал азығына өңделеді, немесе түгелдей жойылады.
Сапалы өнімдерді - етті және ет өнімдерін, тек дені сау мал мещ құстан ғана өндіруге болатыны баршаға мәлім. Демек, шаруашылықтағы мал мен құстың ет өнімін керекті де қажетті жағдайларды мал дәрігерлік және санитарлық талапқа сай жасау әрбір азаматтың борышы болып саналады.
Сондықтан ет және ет өнімін өңдіруші өндіріс жұмыскелері жю кездесетін аурулар жайлы жалпы түсінігі болуы керек. Бұл аурулардын қандай себептерге байланысты өршитінін, аурудың белгілерін, ауруға шалдықтңрмау үшін қолданылатын сақтық шараларын, ал керек бола қалған жағдайда кейбір емдеу тәсілдерін де білу, әрбір ет өнімдерШ өндіруші мамандарга ауадай қажет. Соған орай енді мал мен құста жйі кездесетін аурулар және оларды болдырмас үшін жүргізілетін тиісті мал дәрігерлік-санитарлық шаралар төменде баяндалады.
Ескерту: Шошқа және ірі қара мал финнозы: 1- 20 күн шамасында күшті түздау (құрамында тұздық мөлшері.7 % -дан кем емес), 2-шошқа етін -10° С он күн аяздап қатыру, -12° С төрт күн; ірі қара мал етін -12 С ұстамаиақ, - 6 С 24 сағат үстау.
Кесте 23 - Малда жұқпалы және инвазия аурулары байқалғанда, етті пайдалану тәртібі
|
¥ша және ағза құртылатын аурулар |
Техникалық пайдаға асыру, немесе құрту |
Залалдандыру | ||
|
пісіру |
шұжық дайындау, немесе пісіру |
ағзалар және ұлпалар зақышталғаннан соң жарамсыздалған, шексіз | ||
|
Топалаң Қарасан Ботулизм Құтырық Сіреспе Секіртпе Туляремия Ірі қара мал обасы Түйе обасы |
Бірінші қатарда көрсетілген аурулардан басқа, барлық аурулар, азған жағдайы, немесе бұлшық етінде дегенерациялық (азғындану) өзгерістер, екі тәулік бойы жоғалмайтын сарғыштау бояулануы, басқаша иістер және де жантәсілім, кездейсоқ еебептен өлген мал-дан алынған ет. |
Екінші қатарда көрсетілген өзгерістер болмағанда. Саль-монеллездер (қьшау) Туберкулез Бруцеллез-клиникалық немесе патологиялық өзге-рістер болғанда. Лептоспироз Кулихорадка |
Екінші және үшінші қатардағы өзгерістер және сальмонелл болмағанда. Шошқа обасы Шошқа тілмесі (қызылшасы) Ауески ауруы Пастереллез Аусыл-ауырғанда және мал тобында сәтсіздік жағдайда |
Екінші, үшініиі, төртінші қатардағы өзгерістер бол-мағанда. Шошқа туберкулезі - жақ астындағы және шажырқай сөл түйнектерінде ауру ошағы хабарланғанда Паратуберкулез, псевдо-туберкулез, актиномикоз, гемоспорифидар. Жұқпалы атрофиикалық ринит |
|
Қатерлі домбығу Маңқа Мелиодиоз (жалған маңқа) Эпизоот, |
Туберкулез-аурудың асқыну түрі, немесе арықтау. Псевдотуберкулез- көптеген сөл түйіндері және бұлшық еттері зақымдалған. Паратуберкулез -домбығу бар. Шешек - қанталау (геморегия) |
Қатерлі қабыну қызба (злокачественная каторальная горячка). Ми мен жұлынның қабынуы (энцефа-ломиелит). |
Әсерге оң жауап қайыратын қой және ешкі бруцеллезі. Алаөкпе (повальное воспаление легких), қойдың жұқпалы суалуы (инфек- |
Шешек-қатерсіз түрі. Әсерге оңжауап қайыратын ірі қара мал және шошқа бруцеллезі Некробациллез Мастит-патогендік стафи- |
|
лимфан- |
түрі. |
Лейкоз - жеісе сөл |
ционная агалактия |
лакок болмағанда |
|
гоит |
Некробациллез-өлітію (сеп- |
түйіндерінің' |
овец). |
|
|
Қой энтеро- |
сис)прцессі |
зақымдануы. |
|
Эхшюкоккоз |
|
токсимиясы |
Ірі қарамал және шошқа фин- |
Финноз-40 см2 ау- |
Қой және бұғы |
|
|
|
нозы-ауданы 40 см2 үш финнен |
данында үш фин- |
финнозы-ауданы 40 |
Метастронгилез, фасцио- |
|
|
артық. Қой және бүғы финно- |
нен артық емес. |
см2 бес финнге |
лез, дикроцелиоз, диктио- |
|
|
зы, ауданы 40 см2 бес финнен |
|
дейін. |
каулез, ценуроз |
|
|
артық |
Жас мал аурулары: |
|
|
|
|
Лейкоз-көптеп зақымдалғавда, |
диплококтік септи- |
Тазалағаннан соң, |
Саркоспоридиоз |
|
|
немесе сальмонелл барында. |
целия, колибакте- |
қатерлі жаңа ісік. |
Атрофия, цирроз. |
|
|
Көптеген ісік барда, ия болмаса |
риоз, қан тышқақ, |
|
|
|
|
жаңа ұлпа (новообразование) |
(дизентерия) |
Еттің терең қабат- |
Пигаенттелу, әк |
|
|
|
Өкпенің қабынуы. |
тарында ішек таяқ- |
шоғырлану, жекеше ағза |
|
|
|
|
шаларының бар- |
аурулары |
|
|
|
Еттің терең |
лығы. |
|
|
|
|
қабаттарында — |
|
|
|
|
|
ішек, шіріту және |
|
|
|
|
|
кок микрофлора- |
|
|
|
|
|
ларының барлығы. |
|
|
Кесте 24 -Құс және үй қояның негізгі жұқпалы және инвазиялық аурумен ауырғанда, етін санитарлық бағалау
|
Ұшасы және ағзалары түгелдей жойылатн аурулар |
Техникалық пайдалану, немесе жою |
Пісіріп заласыздандыру, 1 сағ. (іш ағзаларын және ұшаның зақымдалған бөлшектерін пайдалану) |
ІДекесіз шығарьшады, зақымдалған бөлшектерін пайдаланады. |
|
Қүс Оба Жалған оба Ботулизм Стрептококкоз |
Құстардың және үй қояндарының ұшасын барлық ауруларда, немесе арықтықтың бұлшық еттерінде поталогиялық және дегенерациялық (азғындау) өзгерістер барлығында, төмендегідей көп тараған процесстер болғанда: некробалиллез, туберкулез, жұқпалы синусит, шешек, стафилло-коккоз, лейкоз, сүзек, саркоматоз, қызылша сеп-тицимиясы,спирохитоз, пуллороз-перитонитте, немесе кеуде қуысына қан құйылғанда. Аспергиллезөкпе залалданғанда, немесе бұлшық етте саңырау-құлақтар өскенде. Микоплазмоз-ауа қашпықтары зақымдалғанда. Авитоминоздар-висцеральдік (іш қуысында) подагра, немесе арықтық. |
Екінші қатарда көрсетілген өзгерістер қатыспағанда Сальмонеллез-1,5 сағ. Туберкулез -1,5 сағ. Сүзек, пуллороз, пастерелез, жүқпалы ларинготрахеит, шешек, аспергиллез, саркоматоз-бір ағза зақымдалғанда, стафилококкоз, лейкоз-анемия және сарыауру болмағанда, орнитоз, ластериоз, қызьшшалы септицилия, ми-коплазмоз. |
Екінші қатардағы көрсеткіштер болмағанда Некробоциллез, жұқпалы синуцит, спирохитоз, микоплазмоз, тазқотыр, аяқ қышымасы, энтерогепатит |
|
Үй қояны Туляремйя Срептококтік Септицилия Стафилококкоз Миксоматоз |
Туберкулез, некробацилез, ауески ауруы, жалған туберкулез - бауыр, көк бауыр, сөл түйіндері, сүйектері зақымдалғанда, пастереллез- бұлшық етінде іріңдік (абцесс ) барда. Цистицеркоз-бұлшық еті зақымданғанда |
Пастереллез, ауески ауруы, листериоз. Туберкулез-жеке ағзалар зақымдалғанда |
Некробациллез, спирохетоз, кокцидиоз, цистицеркоз, фасциолез |
Дәріс №20.
Тақырыбы:
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
Достарыңызбен бөлісу:
