Экология и естественные науки

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
3
 ~ 
 
______________________________________________________________      
ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ 
______________________________________________________________ 
 
УДК  332.368 
А.А. Казиева, Б.Г. Тыныбаев 
Атырауский государственный университет имени Х. Досмухамедова 
 
ВЛИЯНИЕ НЕФТЕЗАГРЯЗНЕНИЯ ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ НА ЖИВЫХ ОРГАНИЗМОВ  
 
Аннотация 
В этой статье описывается о нефтезагрязнении почв, впоследствии которого 
снижается  численность  чувствительных  к  нефтезагрязнению  микроорганизмов, 
подавляется  активность  ряда  почвенных  ферментов,  нарушается  динамическое 
равновесие в экосистеме, вследствие изменения структуры почвенного покрова. 
Ключевые слова: нефть, почва, растения, микроорганизмы. 
 
Нефть  и  нефтепродукты  относятся  к  наиболее  распространенным 
поллютантам  природной  среды,  вызывая  существенные  изменения  в  химическом 
составе, свойствах и структуре почвы. Нефть является распространенным техноген-
ным  загрязнителем,  при  разливах  которой  на  длительное  время  нарушается 
нормальное  функционирование  почвенной  экосистемы,  ухудшается  почвенное 
плодородие  и  резко  меняется  интенсивность  и  направленность  окислительно-
восстановительных процессов. Поступление нефти в почву неоднозначно влияет на 
активность  ферментов,  которая  может,  как  усиливаться,  так  и  ослабевать  в 
зависимости от дозы и вида загрязнителя и типа почвы, подвергшейся загрязнению.  
Загрязнение  чернозема  нефтью  (от  1  до  25%  массы  почвы)    в  большинстве 
случаев снижало активность почвенных ферментов. При относительно незначительном 
нефтезагрязнении  (1%)  уровень  активности  каталазы  в  почве  с  течением  времени 
восстанавливался,  а  при  существенном  загрязнении  (10%)  увеличивался.  По  степени 
чувствительности  к  загрязнению  почвы  нефтью  и  нефтепродуктами  исследованные 
ферменты указанные авторы предполагают расположить следующим образом: феррире-
дуктаза  >  каталаза  >  уреаза  >  инвертаза.  При  нефтяном  загрязнении  изменяются 
окислительно-восстановительные условия в почве в сторону восстановительных, так как 
нефть  и  нефтепродукты  заполняют  поры,  обволакивают  частицы  почвы,  тем  самым 
снижают  воздухопроницаемость,  создают  анаэробные  условия  и  уменьшают 
окислительно-восстановительный  потенциал  почвы.  Более  чувствительны  к 
изменению 
окислительно-восстановительных 
условий 
оксидоредуктазы 
(ферриредуктаза, каталаза), чем гидролазы (уреаза, инвертаза).  
Загрязнение нефтью почвы сопровождается сильным негативным воздействием 
на растения, из-за изменения ее физико-химических свойств, главным образом, из-за 
увеличения  гидрофобности  и  заполнения  нефтью  почвенных  капилляров,  а  также 
прямого 
токсического 
действия 
углеводородов 
нефти 
(фитотоксичности), 
обусловленного развитием в ней микромицетов, образующих токсины. 
Прорастание  семян  злаков  и  зернобобовых  снижалось  с  увеличением 
используемой  нефтяной  концентрации.  Зеленые  бобы,  соя,  и  кукуруза  проросли 
лучше, чем другие растения при использовании концентраций нефти до 10%. 
Повышение  концентрации  нефти  в  почве  от  1  до  5%  оказывало 
неоднозначное  влияние  на  изменение  всхожести  семян  яровой  пшеницы.  Ее 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
4
 ~ 
 
содержание в почве на уровне 1% вызывало торможение роста пшеницы от фазы 
1-го настоящего листа до фазы трубкования относительно контроля примерно на 
40%  во  всех  проведенных  опытах,  а  концентрация  3  -  5%  практически 
оказывала  ингибирующее  влияние  на  рост  этой  культуры.  Такие  концентрации 
нефти  сдерживали  не  только  рост  растений,  но  и  их  развитие.  Если  опытные 
растения пшеницы находились в фазе кущения, то контрольные переходили уже 
в фазу трубкования.  
При  загрязнении  нефтью  темно-серой  лесной  почвы  в  концентрации  1% 
происходило  усиление  роста  корня  растений  яровой  пшеницы  в  длину  (124%  по 
сравнению с контролем), особенно увеличивался объем корневой системы (на 50%), 
заметно  увеличивалась  ассимиляционная  поверхность  (на  16%  превышало 
контроль),  повышалась  водоудерживающая  способность  тканей,  содержание 
хлорофилла  в  листьях  (на  11%  по  сравнению  с  контролем).  Отмечено 
стимулирующее действие нефти в концентрации 1% на накопление сырой биомассы, 
которая  на  8%  превысила  показатели  контрольного  варианта.  Однако,  при 
увеличении  концентрации  нефти  (от  1  до  15%  от  массы  почвы)  происходило 
ухудшение  прорастания  семян.  В  вариантах  опыта  при  концентрациях    нефти  6  и 
8% семена  пшеницы не  проросли.Число  колосков в  полевых  опытах  резко  снижа-
лось (до 3 - 13 шт.) уже при минимальной дозе нефти. С увеличением дозы нефти 
уменьшалась урожайность зерна и содержания в нем сырого протеина.  
Высокие  концентрации поллютанта  (10  -  20%) обладали ярко выраженным 
токсическим действием по отношению к проросткам люцерны. Нефть в  таких дозах 
вызывала  гибель  всходов  уже  в  первые  недели  инкубации.  Меньшим  токсическим 
действием  обладала  нефть  в  концентрации  1  -  5%.  Нефть  уменьшала  всхожесть 
семян редиса лишь при значительном (10%) ее содержании в почве. 
Было  установлено,  что  большая  часть  типов  нефти  негативно  влияет  на 
численность почвенных  микроорганизмов  при  содержании  нефтяных углеводородов 
более  10%  массы  почвы.  Более  низкие  дозы  загрязнителя  способствовали  росту 
численности 
бактерий 
и 
грибов 
вследствие 
бурного 
развития 
углеводородокисляющей  микробиоты.  Динамика  численности  микроорганизмов  в 
этом случае не была связана напрямую с токсичностью почвы, а момент достижения 
исходной численности совпадал с завершением процесса разложения легкодоступных 
для  микроорганизмов  нефтяных  фракций.  В  почве  всегда  содержится  некоторое   
количество      неустойчивых,  чувствительных  к  нефтяному  загрязнению  видов 
микромицетов. По мнению данных ученых, под воздействием нефтепродуктов в ком-
плексе почвенных микроскопических грибов может увеличиваться доля условно-пато-
генных 
и 
аллергенных 
для 
человека 
видов, 
таких, 
как 
Aspergillusniger, 
Aspergillusfumigatus, Fusariumsolani, Paecylomycesvariotiiи др.Нефтяное загрязнение мо-
жет также способствовать накоплению в почве микроскопических грибов, вызываю-
щих заболевания растений и выделяющих фитотоксины.  
Высокие  дозы  нефти  (25  л/м
2
)  через  3  дня  после  внесения  значительно 
уменьшили  численность  основных  групп  микроорганизмов.  К  концу  1-го  года 
численность актиномицетов снизилась в 5 - 10 раз по сравнению с незагрязненной 
почвой. 
Численность 
нитрификаторов, 
аэробных 
целлюлозоразрушающих 
микроорганизмов при загрязнении почвы нефтью также уменьшилась.  
   С  увеличением  концентрации  нефтезагрязнения  подавляется  активность 
ряда почвенных ферментов, ростовые и физиологические характеристики растений, 
снижается 
численность 
чувствительных 
к 
нефтяному 
загрязнению 
микроорганизмов,  выживаемость  водорослей  и  планктонных  организмов,  что 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
5
 ~ 
 
вызвано  загрязнением  сферы  нефтью  и  нефтепродуктами,  приводящее  к 
нарушению  динамического  равновесия  в  экосистеме  вследствие  изменения 
структуры  почвенного покрова,  геохимических  свойств почв,  а также токсического 
действия на живые организмы. 
 
Список  литературы 
1. 
Алиев,  С.А.Влияние  загрязнения  нефтяным  органическим  веществом  на 
активность  биологических  процессов  почв  /  С.А.  Алиев,  Д.А.  Гаджиев  //  Изв.  АН 
АзССР. Сер.биол. наук. - 1977. - № 2. - С. 46-49.  
2. 
Андресон,  Р.К.  Применение  биологического  метода  для  очистки  и 
рекультивации  нефтегазозагрязненных  почв  /  Р.К.  Андресон,  Т.Ф.  Бойко,  Ф.Я. 
Багаутдинов,  ЛЛ.  Даниленко,  Е.М.  Денежкин,  Е.И.  Новоселова,  Ф.Х.  Хазиев,  Б.А. 
Андресон // Защита от коррозии и охрана окружающей среды. - 1994. - № 2. - С. 16-
18. 
3. 
Габбасова,  И.М.Деградация  и  рекультивация  почв  Южного  Приуралья: 
Автореф. дис. ... д-ра с.-х. наук / И.М. Габбасова. -М.: ТСХА, 2001. - 45 с. 
4. 
Илларионов, 
С.А. 
Экологические 
аспекты 
восстановления 
нефтезагрязненных почв / С.А. Илларионов. – Екатеринбург: УрО РАН, 2004. – 194 
с. 
5. 
Киреева,  Н.А.  Детоксикация  нефтезагрязненных почв  под  посевами  люцерны 
(MedicagosativaL.)  /  Н.А.  Киреева,  Е.М.  Тарасенко,  М.Д.  Бакаева  //  Агрохимия.  – 
2004. - № 10. – С.  68-72. 
6. 
Киреева,  Н.А.  Комплексное  биотестирование  для  оценки  загрязнения  почв 
нефтью / Н.А. Киреева, М.Д. Бакаева, Е.М. Тарасенко // Экология и промышленность 
России. – 2004. - № 2. – С. 26-29. 
7. 
Киреева, 
Н.А. 
Рост 
и 
развитие 
растений 
яровой 
пшеницы 
на 
нефтезагрязненных  почвах  и  при  биоремедиации  /  Н.А.  Киреева,  А.М.  Мифтахова, 
Г.М. Салахова // Агрохимия. – 2006. - № 1. – С. 85-90. 
8. 
Колесников, 
С.И. 
Изменение 
ферментативной 
активности 
чернозема 
обыкновенного  при  загрязнении  нефтью  и  нефтепродуктами  в  модельных 
экспериментах  /  С.И.  Колесников,  М.Л.  Татосян,  Д.К.  Азнаурьян  //  Доклады 
Россельхозакадемии. – 2007. - № 5. – С. 32-34. 
9. 
Лозова, Д.В. Влияние  эмульгированных  нефтепродуктов  на  разновозрастных 
Cladocera  /  Д.В.  Лозова,  М.Н.  Саксонов,  А.Э.  Балаян,  Д.И.  Стом  //    Сибирский 
экологический журнал. – 2006. - № 5. – С. 619-622. 
10.  Мирчинк, 
Т.Г. 
Почвенная 
микология 
/ 
Т.Г. 
Мирчинк. 
- 
М.: 
Изд.-во МГУ, 1988.- 220 с. 
11. 
Пиковский,  Ю.И.  Проблемы  диагностики  и  нормирования  загрязнения  почв 
нефтью  и  нефтепродуктами  /  Ю.И.  Пиковский,  А.Н.  Геннадиев,  С.С.  Чернянский, 
Г.Н. Сахаров // Почвоведение. – 2003. - № 9. – С. 1132–1140. 
12. 
Седых,  В.Н.  Влияние отходов  бурения и нефти  на физиологическое  состояние 
растений / В.Н. Седых, Л.А. Игнатьев // Сибирский экологический журнал. – 2002. - 
№ 1. – С. 47–52. 
13. 
Хазиев,  Ф.Х.  Влияние  нефтяного  загрязнения  на  некоторые  компоненты 
агроэкосистемы  /  Ф.Х.  Хазиев,  Е.И.  Тишкина,  Н.А.  Киреева,  Г.Г.  Кузяхметов  // 
Агрохимия. – 1988. – № 2. – С. 56-61. 
14. 
Хазиев,  Ф.Х.  Изменение  биохимических  процессов  в  почвах  при  нефтяном 
загрязнении  и  активация  разложения  нефти    /  Ф.Х.Хазиев,  Ф.Ф.  Фатхиев  // 
Агрохимия. - 1981. - № 10. - С. 102-111. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
6
 ~ 
 
15.  Dominguez-Rosado, E.  Phytoremediation of Soil Contaminated with Used Motor Oil: 
I.  Enhanced  Microbial  Activities  from  Laboratory  and  Growth  Chamber  Studies  /E. 
Dominguez-Rosado,  J.  Pichtel,  M.  Coughlin  //  Environmental  Engineering  Science.  – 
2004. – Vol. 21. - № 2. – P. 157-168. 
16.  El-Sheekh, M.М. Comparative  Studies on the Green Algae Chlorella Homosphaera 
and  Chlorella  Vulgaris  with  to  Oil  Pollution  in  the  River  Nile  /  M.М.  El-Sheekh,  A.H.  El-
Naggar, M.E.H. Osman, A. Haieder // Plant and Soil. - 2004. - Vol. 267. – P. 191-206. 
17.  Percy, J.A. Responses of Arctic marine crustaceans to crude oil and oil-tainted food 
/ J.A. Percy // Environ. Poll. - 1976. - Vol. 10. - P. 155-162. 
18. 
Skujins, J.History of abiotic soil enzyme research / J.Skujins // Soil Enzymes / Ed. 
Burns R.G. N. Y.: Academic Press Inc., 1978. - P. 1-49. 
 
Түйіндеме 
Бұл  мақалада  ауаның  мұнаймен  ластануы  сонымен  бірге  өсімдіктерге,  
топырақ микробтарына зиян  тигізетін факторлары көрсетілген. 
 
Summary 
It is shown, that the increasing of the doze of oil pollution reduces the activity of 
some  enzymes,  growth  and  development  of  plants,  number  of  kinds of  microorganisms 
sensitive to this factor, and also survival rate of seaweed organisms. 
 
 
 
ӘОК 37.018.2:908 
Е.С. Кабиев 
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
ӨЛКЕТАНУ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ – ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ЕЛЖАНДЫЛЫҚ 
ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ КӨЗІ 
 
Аңдатпа 
Бұл  мақалада  өлкетану  және  құндылық  ұғымдарының  мәні  айқындалып, 
өлкетану 
құндылықтары 
арқылы 
елжандылық 
тәрбие 
берудің 
тиімділігі 
қарастырылады. 
Негізгі  сөздер: өлкетану, құндылық, елжандылық тәрбие. 
 
Жаңа  қоғамдық  құрылым  мен  білім  беру  жүйесінің  басым  міндеттерінің  бірі 
жас ұрпақты Отанға қатысты елжандылық жауапкершілік рухында тәрбиелеу болып 
табылады,  Отанға  қатысы  елжандылық  сезімге  толы  тұжырымдарды  Сенеканың 
«Отанды  ұлы  болғандықтан  емес,  өзіңдікі  болған  соң  жақсы  көресің»,  Байронның 
«Өз  Отанын  сүймеген  ештеңені  де  сүйе  алмайды»,  М.Мақатаевтың  «Екі  Отан  жоқ, 
жалғыз  Отан-мекенің»  деген  ой  толғауларынан  көреміз.  Шынайы  да  парасатты 
патриотизм бүкіл адамзатты жаныңмен жақсы көруге жеткізетін жол. Өз ата-анаңды 
жақсы көрмей, өзге ата-аналарды жақсы көру мүмкін емес. Сондықтан оқушыларға 
елжандылық тәрбие беруді өлкетанудан бастаудың маңызы зор. 
Өлкетану  ұғымы  әртүрлі  мазмұнды  білдіретін  көп  мағыналы  термин  болып 
табылады. Бүгінгі таңда өлкетану ұғымының бірнеше анықтамасы бар: 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
7
 ~ 
 
- 
өлкетану-белгілі  бір  елдің  бөлігін,  қаланы  немесе  ауылды,  сонымен  бірге 
территориясы  туған  өлке  деп  саналатын  жергілікті  халықтың  мекенін  (атамекен) 
жан-жақты оқып-үйрену: 
- 
өлкетану-шағын елтану, туған өлкенің географиясы; 
- 
өлкетану-жаратылыстану  және  қоғамдық  зерттеулердің  кешені,  ол  туған 
өлкенің  табиғатын,  халқын,  шаруашылығын,  тарихын  және  мәдениетін  зерттейді; 
кешенді өлкетану осы мәселелердің барлығын өзара бірлікте қарастырады, салалық 
өлкетану  жекеленген  бөлімдерін  оқып-үйренеді  –  географиялық  өлкетану,  тарихи 
өлкетану,  этнографиялық  өлкетану,  топонимикалық  өлкетану;  табиғатты,  мәдени 
ескерткіштерді  және  т.б.  қорғаумен  байланысты  өлкетану  саласы  дамып  келе 
жатыр;  өлкетануда  қолданылатын  негізгі  әдіс  –  өлке,  оның  шаруашылық  және 
мәдени дамуы туралы білімді кеңейтуге ықпал ететін ақпараттарды, мәдени мұраны 
пайдалы қазбалардың үлгілерін және т.б. жинау; өлкетанудың қоғамдық-саяси және 
мәдени ағартушылық мәні зор, оқу-тәрбие процесінде ерекше роль атқарады; 
- 
өлкетану – қандай да бір өлкенің географиясы, этнографиясы, экономикасы 
және т.б. туралы білім; 
- 
өлкетану  –  мазмұны  мен  зерттеудің  жеке  әдістері  жағынан  әртүрлі,  бірақ 
өзінің тұтастығы бойынша өлкені ғылыми және жан-жақты тануға жетелейтін пәндер 
жиынтығы. 
Өлкетану  пәнаралық  білім  саласы  болып  табылады,  себебі  ол  география, 
тарих, биография, демография, фольклор, әдебиеттану, экологиялық, әлеуметтану, 
мұражайтану,  библиография,  педагогика  мәселелерін  қамтиды  Өлкетану  арқылы 
тарихтың-халық  тарихы,  адамның  арғы  тегі-оның  өз  отбасының,  өз  халқының 
тарихы  мен  дәстүрлері,  туған  өлкесі  мен  елінің  өткені  екендігін  түсінуге  мүмкіндік 
туады;  тарихи  процестің  барысында  ұрпақтан-ұрпаққа  өлкетану  арқылы  мәңгілік, 
өзгермейтін  құндылықтар  беріліп  отырады,  олар;  еңбексүйгіштік,  шыншылдық, 
әділдік, ұлттық намыс сезімі, халықтар достығы, аға ұрпақ өкілдерін сыйлау, борыш, 
қайрымдылық, өз жерінің иесі ретіндегі сезімі; еңбек-адамның әл-ауқаты мен рухани 
және тұрмыстық байлығының көзі, қоғамның табысты дамуының шарты. 
Өлкетану  құндылықтарының  мәнін  ашып  көрсету  үшін  ең  алдымен, 
құндылық ұғымын анықтап алу қажет. 
Қазіргі  кезде  «құндылық»  мәселесі  өз  алдына  дербес  ғылым  пәні  ретінде 
қарастырылады.  Адам  құндылығының  өзегін  құрайтын  және  оны  зерттейтін  ғылым 
саласын-аксиология деп атайды. Аксиология («ахіа»-грекше «құндылық», логос-ілім, 
ғылым)  тұлғаның,  ұжымның,  қоғамның  материалдық,  рухани,  адамгершілік, 
психологиялық  құндылықтары,  олардың  ақиқат  әлеммен  өзара  қатынасы,  тарихи 
даму үрдісінде құндылық-норма жүйелерінің өзгеруі туралы философиялық ілім.  
Ғылыми  әдебиеттерде  «құндылық»  түсінігіне  әртүрлі  анықтамалар  беріледі. 
Философиялық  тұрғыдан  алсақ,  құндылықтар  –  адам  үшін  пайдалы  мәнге  ие 
болатындардың барлығы, яғни адамзат қоғамының іргелі дамуы мен адамның жеке 
тұлғасын жетілдіруге тиімді ықпал ететіндердің барлығы құндылық болып табылады.  
Сонымен  қазіргі  таңда  әлеуметтанушылар,  философтар,  педагогтар 
құндылықтардың мынадай жіктемесін ұсынып отыр (кесте 1) 
 
 
 
 
 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
8
 ~ 
 
Кесте 1- Құндылықтар жіктемесі 
Жалпыадамзаттық 
құндылықтар 
Жоғары сапа 
деңгейдегі ХХІ 
ғасыр 
құндылықтары 
Әлеуметтік-мәдени 
құндылықтар 
Рухани-адамгершілік, 
ұлттық құндылықтар 
Адам өмірі  Бостандық      
Отбасы                
Қарым-қатынас  Адам 
бақыты    Ұрпақ 
жалғастыру  Еңбек ету               
Табыс 
Адам құқықтары 
(конвенция) 
Демократия 
Азаматтық қоғам 
Өркениет Әлемдік 
мәдениет және 
т.б 
Әлеуметтік орта 
Мәртебе                 
Бедел                    
Түрмыс                  
Теңдік                     
Еркіндік                         
Өнер                   
Мәдениет және т.б. 
Мәдениет                    
Әдебиет                        
Тарих                                    
Тіл                                  
Дін                                
Ар-ұят                           
Намыс                       
Абырой 
 
Құндылық  ұғымына  берілген  анықтамаларды  саралай  келе,  біз 
өлкетану 
құндылықтары ретінде адамзат қоғамының іргелі дамуы мен адамның жеке тұлғасын 
жетілдіруге  тиімді  ықпал  ететін  белгілі  бір  өлкенін  тарихын,  табиғаты  мен  табиғи 
қорларын,  өлкеден  шыққан  батырлардың,  халық  қаһармандарының,  ғылым,  өнер 
және  спорт  қайраткерлерінің  ерлігі  мен  ерең  еңбегін,  археологиялық  және  сәулет 
өнерінің ерекшеліктерін, мәдениет, білім және өнер ордаларын қарастырамыз. 
 
Сонымен  бірге  оқушыларға  елжандылық  тәрбие  беруде  өзі  туып,    бүгінде 
өмір  сүріп  жатқан  өлкесінің  рухани  мәдени  құндылықтарымен  таныстыру  ерекше 
мәне  ие  болады.  Оларға  сол  аймақта  орналасқан  өндіріс,  оқу,  ғылым,  денсаулық, 
спорт  және  мәдени  орталықтары  жатады.  Топсеруендер  ұйымдастыру,  және  осы 
орталықтардың  қызметкерлерімен  кездесулер,  рухани  кештер  өткізу  оқушыларға 
сол  елді  мекенде  еліміздің  экономикасын,  білімін,  ғылымын,  спортын  және 
мәдениетін  дамыту  бойынша  істеліп  жатқан  игі  шаралармен    танысуға  мүмкіндік 
береді  және  олардың  барлығы  сол  өлкенің  адамдардың  қолымен,  күшімен 
жасалынып  жатқанын  түсінуге,  көруге  жағдай  жасайды.  Мұның  өзі  оқушыларды өз 
өлкесі  үшін  еңбек  ету  қажеттілігін,  өз  өлкесін  өркендету  үшін  үлес  қосу  керектігін 
саналы елжандылық тұрғыдан сезінуге тәрбиелейді.  
 
Жоғары сынып жасындағы шақ тіршіліктің қайнаған көзімен ағзаның шапшаң 
дамуымен  сипатталады:  дене  жағына  жетілу,  тұлғаның  қарқынды  қалыптасуы, 
моральдық  және  санаткерлік  сипаттардың  өсуі  байқалады.  Сонымен  бірге  жоғары 
сынып шағында оқушылардың достарымен жиі қарым-қатынас жасауға қабілеттілігі 
артады, өмірлік маңызы бар оқиғалардың барлығына белсене араласуға тырысады.  
Өлкетану  құндылықтарының  жоғары  сынып  оқушыларына  елжандылық 
тәрбие берудің ең тиімді құралы болуының себептерін бөліп көрсетуге болады: 
-  Іс-әрекеттің  әртүрлілігін  қамтамасыз  етеді    (қоғамдық-пайдалы,  танымдық, 
шынықтыру-сауықтыру,  көркем-шығармашылық,    құндылық-бағдар  және  еркін 
қарым-қатынас); 
-  жоғары  сынып  оқушыларын  өз  бетімен  әрекет  етуге,  жаңа  білімді  алуға 
ынталандырады; 
-  жоғары  сынып  оқушыларының  психологиялық  ерекшеліктеріне  сәйкес 
келеді; 
-  жоғары 
сынып 
оқушыларының 
жас 
ерекшеліктеріне 
сәйкес 
қызығушылықтарын қанағаттандырады; 
-  патриоттық  білімін  кеңейтіп,  елжандылық  сезмдері  мен  сенімдерін 
қалыптасытыруға негіз болады. 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
9
 ~ 
 
Резюме 
Определение  научно-педагогических  основ  краеведческих  материалов, 
воспитание  патриотизма  у  школьников  путем  их  использования  в  учебно-
воспитательном процессе средней школы. 
 
Summary 
Identification  of  the  academic  and  pedagogic  basics  of  the  local  studies’ 
materials,  patriotic  values  cultivation  in  pupils  by  application  of  these  materials  in  the 
secondary school’s educational process. 
 
 
 
ӘОК  373.04:91 
Ж.Х. Ахтаубаева 
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
ГЕОГРАФИЯДАН ӨТКІЗІЛЕТІН СЫНЫПТАН ТЫС  ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ 
ЖОЛДАРЫ 
 
Аңдатпа 
Мақалада    Географиядан  ұйымдастырылатын  сыныптан  тыс  жұмыстардың 
мақсаты  мен  міндеттері.  Географиядан  өткізілетін  сыныптан  тыс  жұмыстардың 
түрлері туралы  жазылған. 
 
Қазір мемлекетіміздің алдында білімді де іскер, ғылымға қабілеті бар, заман 
талабына  сай  ұрпақ  қалыптастыру  мәселесі  тұр.  Президентіміз  Н.Ә.Назарбаев 
«Бәсекеге  лайық  маман  тәрбиеле,  бәсекеге  лайық  ұлт  жаса»  деген  бастамасының 
өзі стратегиялық негізгі құралға айналып отырғаны сондықтан. Елдің болашағы жас 
ұрпақтың  қолында.  Жас  ұрпақ  білімді,  талапты,  талантты  болуы  керек.  Сондықтан 
білім  саласыда  әлемдік  білім  беру  кеңістігіне  енуге  бағыт  алуда.  Сондықтан  білім 
беруде  күнделікті  сабақпен  қатар  сыныптан  тыс  жұмыстарды  ұйымдастыру  мен 
өткізудің  маңызы зор. 
Жеке  тұлғаға  жан  -  жақты  білім    беруде    күнделікті    білім    беруде  тек 
сабақтарда  оқытып  қана  емес,  оқу  -  тәрбие  жұмысының  барлық  буындарын  да, 
сондай  -  ақ  сабақтан  тыс  және  сыныптан  тыс  сабақтарда  тиімді  жүргізгенде  ғана 
ойдағыдай  шешуге  болады.  Мұның  барлығы  белгілі  бір  жүйеде  және  өзара 
байланысқан сабақтастықта жүзеге асырылуы тиіс. 
Оқушылардың  пәнге  деген  танымдық  құштарлығын  арттырып, оны  нығайта 
түсу  үшін  сабақпен  қатар  сыныптан  тыс  жұмыстарға  айтарлықтай  орын  бөлу 
қажеттігі  педагогика  ғылымында  дәлелденіп,  мектеп  практикасында  тексерілген. 
Бұл  ретте мұғалімге  оқушылардың жеке ерекшеліктерін, олардың  қызығушылығын, 
бейімділігін,  сондай  -  ақ  ұдайы  өсіп  отыратын  кәсіби  қызығушылығын  ескеріп 
отыруға  кең  мүмкіндік  берілген.  Тіпті  Кеңес  одағы  кезінде  де  бүкіл  Одақтық 
мұғалімдер  съезінде  (1978  жыл)  мектептегі  сыныптан  тыс  жұмыстарды 
жандандыруға көп көңіл бөлінді. Мұғалімдерге, халық ағарту қызметкерлеріне, ата-
аналарға  және    жұртшылыққа  арналған  үндеуде  мұғалімдер,  класс  жетекшілер, 
мектептен  тыс  мекемелердің  тәрбиешілері  сыныптан  тыс  жұмыстардың  тәрбиелілік 
тиімділігін  арттыруға,  үйірмелер  мен  мектеп  оқушыларының  басқа  да  қоғамдық 
бірлестіктер желісін ұлғайтуға қол жеткізу керек екені айтылған. Мектеп мұғалімдері 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
10
 ~ 
 
алдында  сыныптан  тыс  жұмыстарды  жандандыру,  оны  жаңа  мазмұнмен  байытып, 
тиімді өткізу методикасын табу міндеті қойылған. 
Сыныптан  тыс  жұмыстардың  түрлері  мен  ұйымдастыру  жолдары  көп 
болғандықтан,  әрбір  нақтылы  жағдайда  оны  жаңа  мазмұнмен  байытып 
шығармашылықпен  өткізуді  талап  етуден,  оның  өзінде  жергілікті  жағдайларды, 
сондай  -  ақ  оқушылар  ұжымының  тілек  -  талабы  мен  оқушылардың    дербес  
мүмкіндіктерін және мүддесін ескеруден туындайды.  
 
Сонымен  қатар  география  пәні  бойынша  сыныптан  тыс  жұмыстарды  өткізу 
мен  ұйымдастыру  оқушылардың  осы  пәнге  деген  қызығушылығын,  шығармашылық  
белсенділігін  дамытуға  шексіз мүмкіндік береді. Сыныптан тыс жұмыстарды  дұрыс  
ұйымдастырған    кезде  оқушылардың    географиялық    заңдылықтарды    оқып 
үйренуге  деген  танымдық  құштарлығын  арттыруға  көптеген  сұрақтарға  жауап 
іздестіруге  қозғаушы  күш  ретінде  жұмсалады,  сөйтіп  ең  бастысы  мұндай  іздену 
саналы  түрде  жүргізіледі.  Мұғалім  сыныптан  тыс  жұмыстарды  өткізу  мен 
ұйымдастырудың  методикасы  мен  мазмұнын  оқушылардың  танымдық  әрекетін 
барынша  дамыта  алатындай  етіп  ойластыруы  керек.Оқушыларда    құштарлықты 
дамыту  –  бұл  интеллектік,  эмоциялық  және  еріктік  элементтерді  белгілі  бір 
үйлестікке,  өзара  байланысты  қамтитын  өте  күрделі  процесс.  Оқушылардың 
құштарлығы  алуан  түрлі  екені  белгілі.  Олар  оқушының  жеке  бас  ерекшеліктеріне, 
сондай  -  ақ  сыртқы  факторлардың  әсеріне  байланысты  болады.  Бұған  әсіресе 
оқушылардың шығармашылық ізденісіне, алған білімін іс жүзінде (мысалы, қоршаған 
табиғат  аясында  тәжірибе  жүргізгенде,  географиялық  алаңдарда  ауа  -  райына 
бақылау жасағанда т.б. кезінде) қолдана білуіне, географиялық ғылыми - көпшілікке 
арналған  әдебиеттерді  оқуына  сыныптан  тыс  жұмыстар  көбірек  жәрдем  береді. 
 
Сыныптан  тыс  жұмыстарды  ұйымдастыру  қазіргі  жаңа  заман  талаптарына 
сай  өзгеріп,  жаңарып  отырса,  жеткіншектерге  оның  әсері  мен  ықпалы  ерекше 
болады. Олардың эмоциялық сезім – түйсіктеріне әсер ете білген ізденістерден көп 
пайда  болатыны  айтпаса  да    түсінікті.  Ақыл    парасаттан  гөрі  сезім  –  түйсігі  ұшқыр 
балаларға  көп  жағдайда  бағдарламалық  тақырыптарды  тосын  тәсілдер  арқылы 
түсіндіру  пайдалы.  Бұл  үшін  мұғалім  сыныптан  тыс  жұмыстарды  өткізуде  дәстүрлі 
шеңберде қалып қоймай, тың ізденістер жасауы тиіс. 
Сондықтан  сыныптан  тыс  жұмыстарды  ұйымдастыруда  қазіргі  заман 
талабына  сай  жаңа  технологияларды  енгізу  –  оқыту  үрдісінің  тиімділігін  арттырып 
қана  қоймай,  басқа  да  көптеген  мәселелерді  шешеді.  Оқушы  мемлекеттік 
стандартты  ғана  алып    қоймайды,  өз  қабілетіне  қарай  таңдау,  әрі  қарай  білімін 
дамытуға  мүмкіндігі  болады.  Деңгейлеп  дифференциялау  ішкі  дифференциясының 
функциясын  атқара  отырып,  тиімді  түрде  мектепте  қосымша  білім  беруді  кіріктіре  
жүргізуге  мүмкіндік  береді.  Нәтижесінде  көптеген  пәндерді   тереңдетіп оқытатын 
сыныптан тыс жұмыстардың түрлері ұйымдастырлады.   
География  пәнінен  өткізілетін  сыныптан  тыс  жұмыстардың  бірнеше  түрлері 
бар.  Олар  географиялық  үйірмелер,  географиялық  қоғам,  географиялық 
апталықтар, 
географиялық 
пәндік 
олимпиадалар, 
географиялық 
кештер, 
географиялық  экскурсиялар  және  мектептегі  сыныптан  тыс  өлкетану  жұмыстары 
жатады. 
 
Географиядан  өткізілетін  сыныптан  тыс  жұмыстар  белгілі  бір  мақсатқа  сай 
жүйелі де нәтижелі болуы керек. Оқу – тәрбие барысында сабақ пен сыныптан тыс 
жұмыстардың  өзара  байланыстылығын  жетілдіру,  мұнымен  бірге  оқушылардың 
білімге,  жеке  пәнге  деген  құштарлығын  дамыту,  сондай  -  ақ  оларды  қоғамдық 
пайдалы  еңбекке  неғұрлым  белсенді  қатыстырып,  белгілі  бір  кәсіптік  мамандықты 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
11
 ~ 
 
игеруге  әзірлеу  мұғалімдердің  негізгі  міндеті.  Сондай  –  ақ  мұғалімнің  оқу 
материалын түсінікті етіп етіп, әсерлі баяндауы, тәжірибелерді шеберлікпен, көрнекі 
көрсетіп,  сабаққа танымдық ойын  қисындарын  ендіріп  отыруы  оқушылардың пәнге 
деген қызығушылығын арттырып, қиялын қозғауға әсер етеді. Мұғалім сыныптан тыс 
жұмыстарды  жеке  оқушыға  ғана  әсер  ететіндей  емес,  көпшілік  оқушыларды 
қызықтыратындай  етіп  ұйымдастыруы  тиіс.  Оқушылардың  пәнге  деген  ықыласы 
артып,  қызығушылығы  анықтала  бастаса,  онда  пәнді  меңгертуге  деген  құштарлық 
тереңдей  түседі.  Қазіргі  кезде  сабақтың  мазмұны  мен  оны  түсіндірудің  негізгі 
әдістері оқушылардың өз беттерінше танымдық іс - әрекеттерін дамытатындай, әрбір 
нақты материалды  жүйелі меңгеретіндей етіліп құрылғаны жөн. Осы мәселелердің 
бәрі оқушылардың жасы мен жеке басының ерекшеліктерін білуді қажет етеді. 
 
Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың географиялық білімін дамытып қана 
қоймайды,  оларды  жан  –  жақты  тәрбиелеудің  де  міндеттерін  шешеді.  Әрбір 
оқушының  өз  еріктілігімен  қатар,  өз  бетінше  жеке  дара  жұмыс  істейтінін  де,  ұжым 
алдындағы  жауапкершілігін  де  жақсы  сезінуі  тиіс.  Сыныптан  тыс  жұмыстардың 
жоспарын  жасаған  кезде  әрбір  үйірме  мүшелерінің  жеке  міндеттері  де  көрсетіледі. 
Бұл  үйірме  мүшелерінің  арасында  ұжымдық  сезімді  тудырады.  Ұжымдық 
жұмыстардың  нәтижесі  сан  алуан  түрде  тұжырымдалады.  Оқушылар  үйірмедегі 
бастаған  жеке  тапсырманы  ұжымдық  тапсырмаға  ұштастырып,  қоғамдық  пайдалы 
жұмыстарды  атқарып  отырады.  Ондай  тапсырмаларға  қарапайым  құралдарды 
құрастырудан  бастап  география  кабинетін  толық  жабдықтауға  дейін  жасалады. 
Осыдан  қоғамдық  пайдалы  жұмыстардың  сарамандық  сипаты  мен  қажеттігі  айқын 
көрініп  тұрады.  Осыған  орай  жалпы  білім  беретін  орта  мектептерде  география 
пәнінен білім беру заңында бекітілген сағаттармен ғана шектеліп қалмай, сабақтан 
тыс  уақыттарда  да  қамтылуы  керек.  География  пәнінен  жүргізілетін  сыныптан  тыс 
жұмыстардың өмірлік маңызы зор. Өйткені оқушыларға ғылым негіздерін игертіп, әр 
түрлі  құбылыстарды  бақылауды,  қорытынды  жасау,  қарапайым  заңдылықтарды 
анықтай  білуді,  еңбек  сүйгіштікке,  берілген  тапсырманы  шығармашылықпен 
орындауға,  өз  ынтасын  өрістетуге,  келешегі  мен  қабілетін  дамытуға  ерекше  назар 
аударып  үйретеді.  Бұл  география  пән  мұғалімдеріне  жүктелетін  негізгі  міндет.  Бұл 
міндетті  жүзеге  асыру  үшін  сыныптан  тыс  жұмыс  жүйесін  жасап,  оны  мектептегі 
пәндер  бағдарламасымен  тығыз  байланыстыру  қажет.  Сыныптан  тыс  жұмыстар 
педагогикалық  бірқатар  маңызды  міндеттерді  шешеді.  Оқушылар  сыныптан  тыс 
жұмыстар  арқылы  ғылыми  әдебиеттерді  өздігінен  оқуға  дағдыланып,  күнделікті 
сабақта  алған  білімін  бекітеді  және  оқушылардың  санасында  көзқарастар, 
принциптер  жүйесін,  адамның  мекені  ретінде  туған  жерге  деген  мінез–құлық 
өлшемін қалыптастырады. Сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу кезінде тәртіптілікке, 
тұрақтылыққа,  құбылысты  бақылағыштылыққа,  ұқыптылыққа,  тағы  да  сол  сияқты 
жеке басқа тиесілі құнды сапаларды игереді. 
Мұндай  жұмыстар  білім  сапасын  арттыруға  септігін    тигізіп,  кәсіптік  бағдар 
беріп, мамандықты еркін таңдауға көмектеседі. 
 
Бұдан шығатын  қорытынды  сыныптан тыс  жүргізілетін  пәндік  жұмыстардың 
негізгі  мақсаты–әр  түрлі  үйірмелермен  қамтылған  оқушылардың    қоғамдық    және  
шығармашылық    белсенділігін  арттыруы  тиіс.  Оқушы  өз  күші  жететін  іспен 
айналысса  ғана  оқушылардың  үйірмедегі  немесе  бірлестіктегі  ісі  жемісті  болады. 
Сыныптан  тыс  жұмыстарды  ұйымдастырушылар  түрлі  үйірмелердің,  клубтардың 
жұмысына  оқушылардың  жаппай  қатысуына  көңіл  бөлінгені  дұрыс.  Географиядан 
жүргізілетін  сыныптан  тыс  жұмыстар  оқушылардың    ықыласы    мен  қабілетін  
арттырып қана қоймай, мектептегі оқу – тәрбие жұмысын жоғары деңгейге көтеруге 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
12
 ~ 
 
көмектесуі  тиіс.  Ең  бастысы  оқушылардың  өздігінше  істейтін  жұмыстарға,  пәнге  
деген  қызығушылығы    мен    жауапкершілігі    артып,  алған    білімдерін  бір  –  біріне 
үйрететіндей болуы тиіс.  
Сыныптан  тыс  жұмыстардың  тағы  бір  маңызды  жағы  –  оқушылар  жұмысқа 
ортақ  мақсатта  қызығатын  болғандықтан,  тез  тіл  табысады,  ұжымшыл  болады, 
жұмысты  орындау  барысында  біріне  -  бірі  шын  пейілмен  жәрдемдесуге  үйренеді. 
Оқу  –  тәрбие  процесінің  осы  айтылған  талаптарын  орындауға  географиядан 
жүргізілетін  сыныптан  тыс  жұмыстар  толықтай  мүмкіндік  береді.  География  пәні 
бойынша  сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың нәтижесінде оқушылар тек  білім 
дәрежесін  молайтып  қана  қоймай,  география  ғылымына  деген  құштарлығын 
арттырады. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың  нәтижесі арқылы оқушыларға  
теориялық  білімді  практикаға,  эксперименттік  тәжірибелер  жасауға  қабілеттілігін 
арттыруға болады. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың сабақтан өзгешелігі тек 
қана  сыныптан  тыс  өтуінде  ғана  емес.  Бұнымен  қатар  сыныптан  тыс  жұмыстың 
қандай  да  түрлері  болмасын  мектептегі  сабақтың  жалғасы  бола  алады.  Сыныптан 
тыс  жұмыстың өз  ерекшеліктері  бар. Олай  болса оның негізгі  бағыты  мен мазмұны 
жағынан  өз  алдына  формасы  не  методы  болу  керек.  Біріншіден  мектептегі  оқу 
кестесімен  жүргізілетін  география  сабағынан  өзгешелігі  сыныптан  тыс  жүргізілетін 
жұмыстар  оқушылардың  өз  еркімен  ұйымдастырылады.  Алғашқы  6  сыныпта 
география  пәнін  оқу  кезеңінде  ауа  райына  бақылау  жасау мақсатында жүргізілетін 
тәжірибеге  өте  қызығады.  Міне,  осы  кезден  бастап  табиғатта  заттың  өзгерістері 
жайлы  білімдерін  біртіндеп  кеңейтіп,  олардың  білімін  география  ғылымы  жөнінде 
материалистік  көзқараста  тәрбиелеу  керек.  Бұнымен  бірге  география  ғылымының  
ел 
экономикасында, 
ауыл 
шаруашылығында 
маңызын 
түсіндіре 
отырып, 
оқушылардың өз беттерімен ғылыми – географиялық әдебиеттер оқуға назарларын 
аударған  аударған  дұрыс.  Көбінесе  оқушыларды  эксперименттік    тәжірибелер  мен 
лабораторияларда бір қатар заттарды алу және оларға сапалық зерттеулер жүргізу, 
географиялық  өндірістердің  макеталарын  жасау,  география  ғылымының  тарихы, 
саяхатшы  географ  ғалымдарының  өмірі  мен  қызметі  сияқты  маңызды  мәселелер 
сабақ  кезінде  қызықтыра  алады.  Сыныптан  тыс  жұмыстардың  өзіндік  ерекшелігі 
оқушылардың  өз  бетімен  жұмыстануына  бағыттайды.  Табиғатқа  топсеруен  жасау, 
өндіріс  орындарына  экскурсия  жасау,  туған    өлкенің  табиғатын  тамашалау, 
жергілікті  жердегі  өсімдіктер  мен  жануарлар  дүниесін  зерттеу  жұмыстары 
оқушылардың    ой  –  өрісін    дамытуда    маңызы  зор.  Сыныптан  тыс  жұмыстардың 
тәрбиелік    мәні    өте  жоғары.  Ол  өз  аймағының  табиғатын  және  экономикасын 
тереңірек  оқыта  отырып,  оқушының  Отан  сүйгіштігін,  өз  елінің  байлығын  дұрыс 
қолдануға,  табиғи  ескерткіштердің  тарихын  мәдениеттін  қорғауға  көмектеседі. 
Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың географиялық білімін тереңдете отырып, оқу 
жұмыстарымен  де  тығыз  байланысты  болады.  Бірақ  сабақтан  тыс  жұмыстарда 
оқушы  саны  аз  болады,  өйткені  мұнде  тек  пәнге  қызығатын  санаулы  оқушылар 
жұмыс  істейді.  Сыныптан  тыс  жұмыстарда  теориялық  білімді  практикалық 
жұмыстармен  байланыстыра  отырып  көптеген  жақсы  нәтижелерге  жетуге  болады. 
Географиядан  сыныптан  тыс  жұмыстардың  жүргізілу  әдістемесінің  күнделікті  
сабақтан  айырмашылығы,  егер  сабақта  оқушылардың    ынтасын  тек    бағамен  
арттыруға  болатын болса, сыныптан  тыс жұмыстар барысында ол қызығушылығын  
қанағаттандыру болып табылады. Сол себепті сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар 
сабаққа қарағанда маңызы мен әдістемесі, өткізілуі және ұйымдастырылуы  арқылы 
ерекшеленіп тұруы тиіс.  

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
13
 ~ 
 
 
Географиядан 
сыныптан  тыс  жұмыстар 
сондай 
– 
ақ 
оқушының 
картографиялық білімін   толықтыра ды, яғни, оқушы, әртүрлі экскурсияға, саяхатқа 
шыққанда  қорғауға    арналған  обьектілері  бар  жолдардың  планы  мен  карта  – 
схемаларын  құрастыруы  тиіс.  Сыныптан  тыс  жұмыстарды  дұрыс,  сапалы 
ұйымдастырған кезде оның оқушыға тигізетін пайдасы көп.  
Сыныптан  тыс  жұмыстар  мазмұны  мен  өткізілу  түрі  жөнінен  география 
сабақтарын  қайталамай  одан  да  өзгеше  қызықты,  тартымды  болып  өткізіледі. 
Оқушылардың  ынтасын  көтеріп,  ізденіске,  бірлікке,  ұйымшылдыққа  тәрбиелеу 
жолдарын қарастырады.