Қазақ-қырғыз тіліне сіңіп кеткен жат сөздер көп: қала, молда, шілде, амал, айып, әділ, әлім, әдет, ылаж, өмір, ар, құрбан, әкім, аспан, дүспан, заңғар, құн, береке, патса, дастарқан, сабын, бедеу, Асан, Үсен, Сәмеке, Шайбақ, Сидақ, Мәмбет, Мәделі, әзіл, масқара, дәулет, апат, есеп, шынжыр, несібе, серт, әсет, ақырап, жеді, дүйсенбі секілді тағы талай сөздің бәрі қазақ тіліне жат тілдерден кірген сөздер. - Қазақ-қырғыз тіліне сіңіп кеткен жат сөздер көп: қала, молда, шілде, амал, айып, әділ, әлім, әдет, ылаж, өмір, ар, құрбан, әкім, аспан, дүспан, заңғар, құн, береке, патса, дастарқан, сабын, бедеу, Асан, Үсен, Сәмеке, Шайбақ, Сидақ, Мәмбет, Мәделі, әзіл, масқара, дәулет, апат, есеп, шынжыр, несібе, серт, әсет, ақырап, жеді, дүйсенбі секілді тағы талай сөздің бәрі қазақ тіліне жат тілдерден кірген сөздер.
- Бұл сөздер біздің тілімізге соншама сіңіп кеткен, қазақ-қырғыз халқы бұлардың жат екендігін сезбейді. Байқап қарасақ, жоғарғы сөздердің бәрі де қазақ тілінің қай заңына да көнеді; қазақтың түбір сөздерімен бірдей болып өзгеріп, бірдей құбылады.
- Қай жағынан қарағанда да бұларды жат сөздер деп айтуға болмайды, бұларды жат сөздер десек ел көнбейді. Бұларды жат деген адамның өзін ел өзіне жат санайды. Сондықтан бұл сөздердің бәрі қазақ-қырғыз сөзі деп айтуға тура келеді. Шет тілдерден келіп сіңіп, қазақ-қырғыз сөзі болып кеткен сөздердің ата тегін қуып түбіне жете тексерсек, бұлардың асыл қалыбы біздің тіліміздегі қалыбына көбіне ұқсас емес.
Өз сөзі қылып сіңіру үшін қазақ-қырғыз тілі жат сөздердің бірнешеуін қосып біріктіріп, сингармонизм заңына бағындырып, бір сөз қылып жібергені бар. Мәселен: «жапа тармағай» деген сөз арабтың «жамхан-туран-мағхан» (бәрі бірге ұмтылу) деген сөздерінен шыққан. Осы секілді үлгілер аз болмаса керек. - Өз сөзі қылып сіңіру үшін қазақ-қырғыз тілі жат сөздердің бірнешеуін қосып біріктіріп, сингармонизм заңына бағындырып, бір сөз қылып жібергені бар. Мәселен: «жапа тармағай» деген сөз арабтың «жамхан-туран-мағхан» (бәрі бірге ұмтылу) деген сөздерінен шыққан. Осы секілді үлгілер аз болмаса керек.
- Орыс тілінен қазақ тіліне кірген сөздерді тексеріп қарасақ, бұлардың да сингармонизм заңымен өзгеріп тілге сіңгені байқалады. Самауар (самаурын), Бәселей, Шодыр, Гәбрөшке, жәшенке, лампы, корпыс секілді сөздерде сингармонизм анық байқалады. Осы сөздердің орыс тіліндегі асыл нұсқаларында сингармонизм жоқ.Қазақ-қырғыздың негізгі түбір сөзінде бас буыннан басқа орында сөздің ішінде «і» дыбысы естілмейді, бөтен түрік тілдеріндегі «і» біздің тілде «е» болып кетеді. Сондықтан бөтен тілдерде бар де, дән, нән, ләр (дәр) біздің тілде: да, деп, нен, лер болып айтылады.
- Жат сөздерді қолданғанда ішіндегі бас буыннан басқа орында ұшырайтын «ә» дыбысын да «е» қылып қолдану керек.
- 1. Досмұхамедұлы X. Аламан. — Алматы: Ана тілі, 1991.
Достарыңызбен бөлісу: |
