Эмбриология

3.3. Ресейде гистология, цитология және эмбриологияның дамуы
55
70-ші жж. ортасында, эмбриология бойынша Л. И. Фалин дайындаған жэне 
1000 астам адам дамуының эр түрлі сатыларының иллюстрацияларынан 
тұрагын атлас шыкты.
Эмбриондағы және ұрыктан тыс мүшелердегі (плацента, амнион жэне 
т.б.) гистогенез мәселелері, адам жэне жануарлардын плацентасынын 
трофобластының маңызын аныктау мәселелері Новосибирскіде (М.Я. Суб­
ботин, П. В. Дунаев, В.Д. Новиков) табысты зерттелді.
Гистология, цитология жэне эмбриологияның 
қазіргі кездегі
дамуы 
көптеген зерттеу әдістерін кеңінен жэне кешенді колданумен сипаттала- 
ды. Ғылыми-техникалык прогресс, зерттеу әдістерінің жетістіктері жасу- 
шалар мен жасушалык емес кұрылымдардын макромолекулярлык деңгейін 
сараптауға дейін жетуге, дифференциялану, регенерация, хромосомалардын 
молекулярлык кұрылымының үдерістері 
туралы 
түсінікті 
анықтауға, 
генетикалык кодты шешуге жэне т.б. мүмкіндік берді. Осының нәтижесінде 
ультрамикроскопиялық цитология мен гистологияның негіздері каланды 
жэне молекулярлык биологияның мәселелері шешіле бастады.
Бақылау сүрақтары
• Гистология жэне эмбриологияның дамуының негізгі кезендерін 
атаңыздар.
• XIX ғ. XX ғ. дейін кандай отандык гистологиялык мектептер пайда бола 
бастады және олар морфологияда қандай бағыттарды дамытты?
• Гистологияның казіргі даму кезеңіне не тән?

ц и т о л о г и я
4-Тарау
ЖАСУШАТУРАЛЫ ІЛІМ (ЖАЛПЫ 
ЦИТОЛОГИЯНЫҢ НЕГІЗДЕРІ)
Эукариотты организмдер құрылысының негізі, тіршіліктің ең кіші бірлігі — 
жасуша (
cellula
).
Жасуша 
— 
белсенді 
мембранамен 
шектелген, 
ретке 
келтіріліп 
қүрылымдалған биополимерлердің (нуклеинді кышқылдар, нәруыздар, по- 
лисахаридтер, липидтер) және ядро мен цитоплазманы кұрайтын, олардың 
макромолекулярлык кешендерінін жүйесі, олар бүкіл жүйені түтас колдап 
және қалпына келуді камтамасыз етеді.
Жасушалардан баска, организмде олардың туындылары болады: симпласт, 
синцитий, жасуша аралық зат (5-тарауды караңыз).
Жасушаның ішіндегі күрамы сыртқы ортадан 
плазмалық мембранамен
(.
плазмолеммамен
) бөлінген. Барлық эукариоттык жасушалар екі негізгі ком- 
поненттерден: 
ядро
және 
цитоплазмадан
тұрады. Ядрода 
хроматин (хромосо-
малар) ядрошықтарды, ядро қабығын, нуклеоплазманы
(
кариоплазманы
) және 
ядролық нәруыздық арқау негізін
(
матриксін
) ажыратады. Өзінің кұрамы және 
күрылысы бойынша цитоплазма біркелкі емес, оған қүрамында әркайсысы 
өзіне тән кызметтерді атқаратын 
органеллалары
бар 
гиалоплазма
(немесе 
негізгі
плазма
) жатады. Органеллалардың біразының 
мембраналық қурылысы
болады: 
эндоплазмалық тор, Гольджи кешені, лизосомалар, пероксисомалар
және 
мито-
хондриялар.
Цитоплазманың 
мембранальіқ емес органеллаларына рибосомалар,
жасуша орталығы, кірпікшелер, қылшықтар,
және 
цитоқаңқа
компоненттері 
жатады. Оған коса, гиалоплазмада баска да міндетті емес кұрылымдар неме­
се косындылар (май тамшылары, пигментті түйіршіктер және т.б.) болады. 
Жасушаның осылайша жеке компоненттерге бөлінуі олардын кұрылымдык 
және кызметтік даралануы емес. Бүл компоненттер жасушаның тіршіліктің 
элементарлык бірлігі ретінде, жасушаның тұтас қүрылым ретінде өмір сүруі үшін 
кажет жеке жасуша ішілік кызметтерді аткарады. Жасушалар кұрылысының 
және қызмет аткзруының жалпы келбетін зерттеумен цитология немесе қазір 
оны жасуша биологиясы деп атайтын ғылым шұғылданады. Ол жеке жасушалык

4.1. Жасушалық теория
57
кұрылымдарды, олардын жалпы жасушалык физиологиялык үдерістерге 
катысуын, бүл үдерістерді реттеу жолдарын, жасушалардын және олардың 
органеллаларының жаңадан өндірілуін, жасушаның сырткы орта жағдайына 
бейімделуін, әр түрлі факторлар әсеріне реакциясын зерттейді. Цитология- 
ны зерттеу медицина үшін маңызды, өйткені адамның бүкіл аурулары әр түрлі 
жасушалык закымданулардың немесе әр түрлі мүшелер тіндерінің кұрамындағы 
жасушалардың кызметтері бұзылуынын нәтижесі болып табылады.
4 .1 . ЖАСУШАЛЫҚ ТЕОРИЯ
Жасушалык теория — тіршіліктің бірлігі ретінде жасушалардын кұрылысы, 
олардың жаңадан өндірілуі және көпжасушалы организмді калыптастырудағы 
маңызы туралы жалпыланған түсінік.
Жасушалык теорияның жеке 
кағидаларынын пайда болуы және 
тұжырымдалуына дейін біршама ұзак (300 жылдан астам) уакыт бойы әр түрлі 
бір жасушалы және көп жасушалы организмдер, өсімдіктер және омырткалы 
жануарлардың кұрылысы жайында білімдерді жинау кезеңі болды. Мұның бәрі 
Т. Шванның (1838) тұжырымдаған организмдер кұрылысынын жасушалык 
теориясының негізіне алынды (3-тарауды караңыз). Жасушалык теорияның 
дамуына неміс патологы Р. Вирховтың жұмыстары үлкен эсер етті.
«Целлюлярная патология как учение, основанное на физиологической и па­
тологической гистологии» (1855—1859) атты кітабында ол жасушалык дамудын 
сабактастығы туралы негізгі кағиданы тұжырымдады. Р. Вирхов, Т. Шваннға 
және М. Шлейденнге карсы болып, жана жасушалардын күрылымдарсыз тірі 
субстанция — «цитобластемадан» емес, бұрыннан бар жасушалардын бөлінуі 
аркылы 

жүктеу/скачать 74,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: