Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

52 
3. А.Байтұрсынұлы еңбектерінің жылдары. Қазақстан Республикасы ұлттық кітапханасының 
сирек қор кітаптары. 
4. Әуезов М. Ақаңның елу жылдық тойы // Ақжол, 4, ақпан 1923 ж. 
5. Қазақ әдебиеті «Алматы кітап», 2007 ж. 
 
 
 
 
ҰЛТТЫҢ ҰЛЫ ҰСТАЗЫ 
 
Малгажова Жайнагуль Сапарбековна, 
Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының 
 «Қостанай ауданы білім бөлімі Тобыл қаласының 
№1 жалпы білім беретін мектебі» КММ 
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі 
Ахмет Байтұрсынұлының есімі бүкіл түркі тілдес халықтардың тарихына Кемал 
Ататүрік, Ысмайылбек Гаспыралы есімдерімен қатар мәңгі өшпестей болып, алтын
әріптермен жазылды. Биылғы жыл халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, Ахмет 
Байтұрсынұлының туғанына 150 жыл толғалы отырған мерейлі жыл. 
Қазақ халқының тарихында өзінің рухани сана-сезімі мен парасаты және жалпы 
болмысы жағынан айрықша орын 
САЯСИ 
алатын ол - 
ҚАЙРАТКЕР 
фольклорист, 
МАЗМҰНЫ
ақын - 
ТАРАУ.Абыла
жазушы, публицист, 
Сұлтан
аудармашы, қазақ 
1.1.Абылай 
тілі мен әдебиетінің 
туралы 
негізін қалаушы, ірі 
тарихи 
филолог, 
зерттеулер
лингвист-
1.2.Абылай 
ғалым, 
сұлтанның
түрколог-реформатор, ағартушы-демократ, 
жолы
гуманист, 
1.3.Абылай 
педагог, 
Сұлтаннның 
зерделі 
қайбірі 
тарихшы, журналист, 
қазақ жазуының 
туралы 
реформаторы, 
зерттеулер
профессор, 
ТАРАУ. 
«Алаш» 
Абылай 
партиясын
2.1.Абылай 
құрушы, 
ханның 
қазақ 
Жоңғар 
ғылымының 
мемлекеті 
алғашқы 
патшалы
ұйымдастырушысы, 
Ресеймен 
оқулықтар 
жүргізген 
жазудың 
дипломатиялық 
білгір 
қатынасы
маманы, 
2.2.XVII 
қазақ 
империясы 
елінің 
қазақтар
тәуелсіздікке 
ҚОРЫТЫНДЫ
жету 
СІЛТЕМЕЛЕР
үшін 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 
жан 
КІРІСПЕ
аямай 
Еліміз 
күрескен ер 
тәуелсізідік 
азаматы, 
алғаннан 
қоғам 
кейін 
қайраткері, өз 
Абылайхан 
халқының 
қазақ 
жалындап 
халқының тарихында 
жанған 
кемеңгер 
адал 
мемелекет 
перзенті [1].
Ахмет Байтұрсынұлы 
қайраткері, 
қазақ 
көсемң 
әдебиетінің 
ретінде 
даму 
ұрпақтарына кеңінен 
кезеңдерін 
таныла 
ғылыми 
бастады. 
негізде 
Ресей 
топтап 
Кеңес 
берген. 
оның қазақ 
Ол 
тарихындағы 
«Әдебиет 
айбынды 
танытқышымен» 
роліне 
қазақ 
тиісті 
әдебиеттану 
берілмеді. 
ғылымының 
алғаш 
негізін 
осы мәселе 
салды. 
жөнінде 
Сондай-ақ, ол - 
қарастырған, 
әдебиет 
зерттеген 
тарихының 
өзіміздің 
мұрасын, 
азаматымыз 
ауыз 
М.О.Әуезов болды. 
әдебиеті 
Жазушының 
үлгілерін 
ойымен 
жинаған 
айтсақ: 
зерттеуші 
«Ескі 
ғалым. Халық 
қазақ 
мұрасына 
елдігін, 
үлкен 
тілегін, 
жанашырлықпен 
ту көтеріп, 
қараған 
араға 
Ахмет 
жинаған 
Байтұрсынұлы 
Абылай 
«әдебиет 
болатын», 
тіліне 
пікірін 
негіз 
жылы баспадан 
етіп, ел 
шығарып, 
аузындағы тіл 
таратуға 
алынбаса, 
дайын 
оның 
тұрған 
адасып 
кезде 
кететіндігін» 
большевиктер 
айтты [2, 880 б.].
Ахмет Байтұрсынұлы – 
салып, өртеп 
қазақ 
жіберген 
кәсіби 
кітабында 
журналистикасын 
жазған 
қалыптастырған ірі 
Тоталитарлық 
қайраткер 
[3]. Ол 
кеңес 
қазақ 
үкіметі тарапынан 
халқына, 
Абылайға 
зиялы 
тарих 
қауымға 
төрінен 
газеттің 
лайықты 
қоғамдық 
берілмейтінін 
қызметін 
айқын 
ұғындырып, 
түсінген М.О.Әуезов 
баспасөздің 
туралы
өркениетті, 
барлық 
тәуелсіз 
деректерді 
елге аса 
жинап, 
қажет 
болмаса, 
нәрсе 
оларды 
екенін 
арнайы архивте 
жанкешті 
сақтап 
іс-әрекетімен 
қалуға 
көрсетті. 
қамқорлық 
Ол 
білдірген
ұйымдастырып, бас 
болатын. 
редактор 
Кеңес 
болған 
империясы Абылай 
«Қазақ» 
ханның 
газеті 
есімін 
қоғамдық 
туған 
ойға ірі 
халқының 
қозғалыс, 
жадынан 
рухани 
мүлдем
санаға 
шығарып, 
сілкініс 
атаусыз қалдыруға 
әкелді. 
тырысты. 
«Қазақ» 
Коммунистік 
газеті 
идеология 
халықтың 
АБылай 
рухын 
туралы 
сергіткен ірі 
ғылыми 
құбылысқа 
ізденістерге мүлдем 
айналды [4]. Сонымен 
қатар ол 
салды,
әлеуметтік 
жылдары 
мәселелерге, 
баспадан 
қоғамдық 
шыққан 
ой-пікірге 
зерттеу 
ықпал 
сымақтары 
жасаған 
да Абылайды 
публицист. 
құбыжы
Оның 
көрсету 
мақалалары 
міндеті 
ғылыми 
қойылды.
байыптауымен, 
Иншалла, 
өткір 
ғасырдың 
ойларымен сол 
аяғында 
кезеңнің 
бодандықтың 
шындығынан 
өшіп, 
хабар 
Қазақ
береді. 
даласы егемендіктің 
Абайдың 
шапағына 
қоғам 
бөленіп, 
өмірінің 
Абылай 
демократиялы
ханды 
құрылысы 
еліне 
туралы 
әлемге 
ойларын 
танымал ету 
дамытып, 
жолдары 
саяси-
әлеуметтік 
іс-әр
жағдай, 
болса 
оқу-ағарту, 
қолға 
халықтың 
алынды. 
тұрмыс-тіршілігі 
Бүгінгі 
туралы 
таңда Абылайға 
мәселелерді 
тағзым 
қозғады. 
арқылы
Қазақ 
қазақ
зиялыларының 
халқында 
жан-жақты 
тиісті 
білімдар әрі 
сый-құрмет 
саяси 
көрсету 
күресте 
қажет. 
шыңдалған 
Бодандықтан 
легін 
құтылған
қалыптастыруда 
елінің 
Байтұрсынұлының 
алдында 
публицист, 
Абылай 
баспасөз 
ханды және 
ұйымдастырушы 
әруағын 
ретіндегі 
қастерлеу 
еңбегі 
жөнінде
ұшан - теңіз.
Ахмет 
айтар 
Байтұрсынов 
келелі 
араб 
мәселелер 
графикасы 
емес. Соолардың 
негізінде 
ғасырдан 
қазақ 
артық 
тіліне 
қазақтың 
бейімделген 
рухани 
және 
символына 
қазақ 
айналған 
Абыл
жазуын 
хандй 
дамытуда 
егеменді 
маңызды 
еліміздің 
ғылыми-мәдени 
деңгейінде 
жетістікке 
жан-жақты 
айналған 
таныта 
жаңа 
алмай, 
әліпбидің 
оны өткен 
авторы 
дәуірдегідей 
және 
–
санаққа
реформаторы 
жүгіртіп, 
болып 
жоққа 
табылады. Ахмет 
болсақ,о
Байтұрсынұлы 
келешек 
қазақ 
ұрпақтың 
әліппесі мен 
ұлттық 
қазақ 
рухына 
тілі 
кешірілмейтін
оқулықтарын 
нұқсан 
жазуды 1910 
келтірмейтіні былай 
жылдардан 
тұрсын, 
бастап 
мыңдаған 
қолға 
жылдар 
алады [5] және оған 
ата-баба
қоса 
иеленіп 
қазақ 
жатқан ке
графикасын 
байтақ 
жасауға 
жерлеріненде 
кіріседі. 
қалулары 
Қазақ 
мүмкін. 
графикасының 
аттаған 
негізіне 
мыңжылдықта 
қазақтың 
еліміздің 
мәдени 
бірлігін, 
дүниесінде көп 
ұлттық
ғасырлық 
рухани 
дәстүрі бар, 
байлығын 
өзге 
сақтап 
түркі 
қалудың 
халықтарды да 
кепілдік 
пайдаланып 
кілттерінің 
отырғандықтан, 
бір сыры 
туыстық, 
тарихи
жақындық 
тұлғалық 

53 
сипаты бар 
тұрғыдан 
араб 
аттары 
таңбаларын 
ұлттық 
алады [6]. Оны 
символға 
қазақ 
айналған 
фонетикасына 
Абылай 
икемдейді, ол 
хан сияқты
үшін 
халық 
қазақ 
перзенттері 
дыбыстары 
ел-жұртында 
жоқ 
мейлінше 
таңбаларды 
бағаланып, 
алфавиттен 
барынша қастерленуі 
шығарады, 
қажет. 
арабша 
Олардың 
таңбасы 
шеңберінде 
жоқ 
тарихты 
дыбыстарына 
жаңғыртқан 
таңба 
тұлғалар ретінде 
қосады, 
танысуымыз 
қазақ 
керек. 
тілінің 
Сонда 
жуанды - 
бүгінгі 
жіңішкелі 
егеменді 
үндестік 
Қазақстанға 
заңына сай 
әлемдік деңгейде 
жазуға 
сый-сыяпатқа 
ыңғайлы 
ашылып: 
дәйекші 
«Абылай 
белгі 
Қаныш 
жасайды. 
Сатпаев, Құрманғазы 
Сөйтіп, 24 
сияқты 
таңбадан 
халық 
тұратын өзі 
перзенттері 
«қазақ 
туған 
жазуы» деп, 
жердегі 
өзгелер 
адамдар 
«Байтұрсынов 
қандай 
жазуы» 
деп 
бақытты!»- деген 
атаған 
лебіз 
қазақтың 
білдіруі 
ұлттық 
мүмкін.
графикасын 
Абылайдай 
түзеді. 
бабаларымыздың 
Одан 
тарихын 
осы 
зерттеу 
жазуды 
олардың 
үйрететін 
рухын қастерлеу 
әліппе 
Президент 
жазады. 
Н.Ә.Назарбаевтың 
Сөйтіп, оқу - 
«Т
ағарту 
толқынында» 
идеясына сол 
кітабындағы асыл 
кездегі 
пікірлерімен 
интелегенция 
өзектілігін 
жаппай 
тауып 
мойын 
отыр: 
бұрды. 
ата-баба 
Әрбір 
рухына, әруаққа 
зиялы 
сезімдері 
азамат 
олардың 
халқына 
идеалын 
қара 
жалғастыру 
танытып, 
деген 
сауатын 
сезімдермен астасып 
ашуды армандаған. Ол сол арманды 
кеткен. ата-бабаларымыздың 
«Әліппе» 
идеясы 
құралдарын 
біздің 
жазудан 
бүгінгі 
бастауды 
киелі 
мақсат 
ұстамдарымен 
етті. Сол құрал 1911-1912 
келіп 
жылдары 
жатыр». 
жасалып, Уфа, 
Абылай 
Орынбор 
туралы іздену 
қалаларының 
жұмыстары 
баспаханаларында 
түрлі 
жарық 
бағытта 
көрген. 
жүргізілді. 
Ахмет 
Бірінші, 
Байтұрсынұлының [8] 
тарихи 
әліппесі «Оқу 
деректер 
құралы» 
құжаттардың 
деген 
мән-мағынасымен 
атпен 1912-1925 
танысу 
жылдар 
және олардың 
арасында 7 рет 
шындығын 
қайта 
анықтау. 
басылып, 
бағыттағы 
оқыту 
жұмыстар 
ісінде 
негізінен 
ұзақ әрі кең 
танысу 
пайдаланылды. 1926 
арқылы 
жылы 
жүргізіледі.
ғалым 
Екінші, 
«Әліп-бидің» 
арнайы 
жаңа 
антропологиялық 
түрін 
зерттеуге 
жазды.
Халқымыздың 
Түрік 
осындай 
мемлекетінің 
біртуар 
Ахмет Иассауи
ғалымы 
кесенесін 
араб 
тұңғыш 
графикасының оқу, 
толық 
жазуға латын 
қалпына 
қарпінен 
келтіру 
гөрі 
жұмыстарын 
әлдеқайда 
жүргізуі түрткі 
тиімділігін 
болды.
психологиялық 
Абылай 
тұрғыдан 
XVIII 
пайымдап 
ғасырдағы 
келіп, өз 
тарихымыздың 
ойын 
тұлғасы. 
былайша 
Тарихи тұлғаларды 
тұжырымдайды: 
бір-бірімен 
«Араб 
теңдестіре 
әрпі 
салыстыруға 
латын 
болмайды. 
әрпінен 
Дегенмен, 
жазуға да, 
Ресей үшін 
оқуға да
Петр
оңай, 
Германия 
сауат 
Бисмарк 
ашу үшін 
қандай 
баспаханада 
болса, 
әріп 
Қазақстан үшін 
теруде де ол 
Абылай 
латын 
сондай 
таңбасынан 
тұлға.
әлдеқалай дей 
Қазақ 
келіп, 
Азиядағы 
латыншаға 
байырғы 
көшу 
ұлттардың 
қажет 
деп 
бірі. 
жүргендерді «
ғасы
еріккен 
алдына хандық 
адамдардың 
құрған. 
ермегі 
ғасырға 
есебіндегі құр 
келгенде 
қиял», 
қазақ
- дейді 
хандығында 
[9]. Ахмет 
жүз, Кіші 
Байтұрсынов 
сынды 
өмірінің 
қалыптасып, 
соңғы 
әрбір 
сәтіне 
алдына 
дейін өзі 
көтеріп, 
түлеткен, өзі 
дара билік 
реформа 
жүргізе 
жасап 
бастаған. 
жетілдірген 
жүздің 
қазақтың 
ішінде 
жаңарған 
жүздің 
жазу 
кең болған. 
үлгісін 
Абылай 
осылайша 
міне, 
ғылыми 
жүзге 
негізде 
XVIII 
дәлелдеп, 
ғасырда 
шырылдап 
билік 
қорғап 
жүргізген. 
өтті.
Ғұлама 
Еліне елеулі 
ғалымның телегей-
сіңірген, 
теңіздей 
талай-талай 
рухани 
дастандар 
мұрасында 
тудырып, 
осы 
жатқан, 
айтылғандардан 
әйгілі 
басқа да 
тарихи 
психологиялық
ардагер 
мәні 
парасатына 
терең ой 
қажыр- қайраты 
тұжырымдары көптеп кездеседі. 
дегдарлығы 
Осыларды 
білімдарлығы 
саралап, зерттеп, 
халық
бірдей, 
игілігіне 
мінезі 
айналдыру қазақ 
маңғаз, 
психологтарының
жүрегі мейірб
абыройлы 
жетекші 
міндеті һәм 
жұрттың 
парызы 
жадында 
болмақ.
Ахмет 
сақталмақ. 
Байтұрсынұлының 
ғасырдан 
қазақ 
астам атақ 
тілінің 
даңқы, 
табиғатын, 
аңыз-әңгімелер 
құрылымын 
арқылы 
танып-танытудағы 
ұрпақтан-ұрпаққа 
қызметі 
жалғасып, 
енді 
бара жатқан 
мектепте 
Абылай 
қазақ 
осындай 
тілін пән 
қайраткер 
ретінде 
болған. 
үйрететін 
Абылай 
оқулықтар 
елміз 
жазумен 
Тәуелсіздік 
ұласады. 
алғанға дейін, 
Осы 
бағасын 
тұста 
алмай 
оның 
тарихтан 
атақты «Тіл -
тиісті 
құрал» 
таппай 
атты үш 
келген.
бөлімнен 
Менің, 
тұратын, үш 
«Абылай 
шағын 
саяси 
кітап 
қайраткер» 
болып 
тақырыбын 
жарияланған 
алудағы 
оқулықтары 
мақсатым 
жазылды. 
– қазақ 
«Тіл-құрал» тек 
халқының 
мектеп 
XVIII 
оқулықтарының 
ғасырдағы 
басы 
сұрапыл 
емес, 
заманда 
қазақ 
алғанға 
тілін ана 
дейін 
тілімізде 
тарихтан 
танудың 
бағасын 
басы 
алмай 
болды, 
келген Абылай 
қазіргі 
ханның 
қазақ 
тарихымен 
тілі 
толығырақ 
атты 
танысу 
ғылым 
заманда 
саласының, 
сүрген қазақ 
іргетасы 
халқының 
болып 
тұрмыс 
қаланды. 
жағдайымен 
Жалпы 
танысу 
қазақ тіл 
болды. 
білімін 
Большевиктер 
қалыптастырып, 
қазақ халқының 
зерттеп, 
біртуар 
танып-білу 
азаматтарының 
тарихымызда 
ерекше 
Ахмет 
тұлғаларын 
Байтұрсынұлының «Оқу 
өздеріне, 
құралы» мен «Тіл 
қазақтарға олардың 
құралдарының» 
жақсы 
орны 
қырларынан 
айрықша. 
көрсетпей, 
Қазақ тіл 
керісінше 
білімінің ана 
құбыжық 
тіліміздегі 
ретінде 
іргетасын 
қазіргі 
қалаудағы 
ұрпақтар 
Ахметтің 
біртуар 
тағы бір зор 
азаматтарымыздың 
еңбегі - 
алған 
ғылымның 
Тәуелсіздігіміз 
осы 
өзімізде, 
саласының 
өз Егемендігіміз 
терминдерін 
өзімізде 
жасауы. 
болғандықтан, 
Ғалым 
олардың 
қазақ 
тарихымен 
тілі 
танысып жатырмыз.
грамматикасына 
Абылай 
қатысты 
тарихын 
категориялардың 
зерттеу 
әрқайсысына 
басты 
қазақша 
деректер 
атау 
менқұжаттар 
ұсынды. 
орыс архивтерінде 
Осы 
сақталған. 
күні 
Қазіргі 
қолданылып 
таңда 
жүрген зат 
құжаттардың 
есім, 
деректердің 
сын 
біразға жуығы 
есім, 
тілімізде 
етістік, 
жазылып, 
есімдік, 
келешек 
одағай, 
ұрпақтар 
үстеу, 
тарих 
шылау, 
аренасына 
бастауыш, 
шығып жатыр. 
баяндауыш, 
Абылай 
жай 
туралы 
сөйлем, 
мәліметтер, 
құрмалас 
деректер, 
сөйлем, 
әдебиеттер 
қаратпа 
сөз 
баршылық. 
деген 
Мысалы, революцияға 
сияқты сан 
дейінгі 
алуан 
зерттеулерге 
лингвистикалық 
П.С.Палластың, 
атаулардың 
А.И.Левшиннің, 
баршасы - 
В.В.Родловтың, 
Ахмет 
С.Е.Маловтың, 
Байтұрсынұлынікі. 
И.Фольктің, 
Бұлар не 
И.Г.Георгийдің, 
бұрынғы 
Н.А.Аристовтың, 
қарапайым 
Г.Спасскийдің 
сөздің 
еңбектері 
мағынасын 
жатады. 
жанғырту 
Бұл зерттейлер 
арқылы, не 
Қазақстанның 
жаңа 
XVIII-XIX 
тұлғадағы сөз 
жасау 
ғасырлардағы 
арқылы 
қоғамдық 
дүниеге 
саяси 
келген 
ж
сөздер, 
таныс 
сәтті 
болғандықтан, 
шыққан 
халық 
атаулар 
тұрмыс 
екенін 
салтын, 
олардың 
жан-жақты 
күні 
сипаттаған. 
бүгінге 
өзіміздің 
дейін 
зерттеушілерден 
қолданылып 
М.Жұмабаев 
келе 
еңбектерін 
жатқандығы.
Ахмет 
айтуға болады. 
өмірі мен 
Өзіміз 
шығармашылығы 
елболған 
келер 
көптеген 
ұрпаққа 
еңбектер 
мәңгілік 
жазылынып, 
өнеге 
мәліметтер 
болып 
зерттелініп 
қала 
жарыққа 
бермек. 
Ахмет 
шығып
Байтұрсынов 
жатыр. 
қалдырған 
Осының 
рухани 
арқасында Абылай 
мұраны 
сияқты 
толық 
халық 
игеріп, ол 
перзенттері 
шыққан 
толығымен 
ұлттық 
танысуға 
идея 
болады. Төмендегі 
биігінен 
еңбектерді 
көрінуіміз 
жинаудың 
керек. 
барысында: 
«Байтұрсыновшыл» 
Манаш 
болу - 
Қозыбаев 
бүгінгі 
«Тарих 
қазақ 
М.Қожаев, 
зиялыларының 
А.Оразаққызы 
алдында 
«Абылай 
тұрған 
хан», 
басты 
Қ.Әбуов 
міндет 
К.Жманатаев 
екенін 
«Абылай», 
естен 
С.Дәуіт 
шығармағанымыз 
«Абылай хан», 
жөн.
…«Тән 
А.Асқаров 
көмілер, 
Тұранның 
көмілмес 
ұлдары», 
еткен 
Сәрсен 
ісім,
Ойлайтындар мен 
Сахаббат 
емес бір 
ордасы 
күнгісін.
Жұрт 
– Түркістан», 
ұқпаса, 
Қазақстан 
ұқпасын, 
Ұлттық 
жабықпаймын,
Ел - 
Энциклопедиясы, 
бүгіншіл, 
«Қазақтар» 
менікі - 
«Тарихи 
ертеңгі 
зерттеулер», 
үшін», - деп 
Т.Шойынбаев «Прогрессивное 
бізді 
значение 
болашақты ойлауға 
присоединение 
шақырып 
Каазахстана 
тұр [10, 
918 б.].
Ендігі 
Россий», 
міндет - Ахмет 
Қ.Аманжолов, 
Байтұрсыновтың 
Қ.Рахметов 
ұшан-теңіз, сан 
«Түркі халықтарының 
қырлы 
тарихы» 
еңбектерін 
Қазақ журналындағы 
оқушы
Г.Ысқақованың
қауымға, 
нығайтудағы 
жастарға 
Абылай 
мұрасын 
ханның 
барынша 
рөлі», 
дәріптеуге, 
Е.Уәлиханотың 
құрметтеуге 
«Абылай 
жетелеу. Ғалымның туған халқы 
үшін жасаған қызметін ұрпақтары ешқашан да ұмытпайды.

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: