Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

103 
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ МАҚТАНЫШЫ – АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ 
 
 
Бектурганова Галия Бурамбаевна, 
Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының 
«Қостанай ауданы білім бөлімінің
Алтынсарин жалпы білім беретін мектебі» КММ 
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі 
 
Білімі көп адам – құралы сай ұста секілді:
не істесе де келістіріп істейді. 
Ахмет Байтұрсынұлы 
Дулат Бабатайұлы, Ғабиден Мұстафин, Ғабит Мүсірепов, Мұхтар Әуезов, сондай-
ақ ұлт ұстазы, қоғам қайраткері – Ахмет Байтұрсынұлы сияқты танымал тұлғалар үшін 
биылғы жыл – мерейтойлық жыл. Олардың барлығы халқымыздың әдебиетін, мәдениетін 
дамытуға елеулі үлес қосып, ел тәуелсіздігі қалыптасуының іргетасына айналған тарихи 
тұлғалар болып табылады. Біздің тарихымыздың парақтары осындай керемет адамдардың 
еңбектерімен толы. Мұндай адамдарды бағалай білу, олардың мұрасын өмірдегі ең басты 
құндылық ретінде сақтап, Ұлы дала халқының келесі ұрпағына тапсыру – біздің 
міндетіміз. Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы таусылмас. Тәуелсіз Қазақстанның 
ғалымдары қазақ жазуының реформалаушының өмірбаянын жан-жақты зерттеуде. Қазіргі 
уақытта көрнекті тұлғаның есімімен байланысты әдебиеттер қатарына оның әдеби 
мұрасы, өмірі мен қызметін зерттеу, ғылыми еңбектері, шығармашылық зерттеулер де 
кіреді. Өйткені, Ахмет Байтұрсынұлы – XX ғасырдың феномені, оның өмірі мен қызметі 
барлық қазақстандықтардың шынайы қызығушылығын тудырады. 
Ахмет Байтұрсынұлы – ХХ ғасырдың басындағы зиялы қауым өкілдерінің бірі. Ол 
мемлекет және қоғам қайраткері, ағартушы, педагог, ақын, публицист, ұлттық жазуды 
реформалаушы, қазақ лингвистикасы мен әдебиеттанудың негізін қалаушы, «Алаш» 
партиясын құрушылардың бірі. Ол өзінің барлық білімін, күш-жігерін және өмірін 
Қазақстанның тәуелсіздігі үшін, туған халқының рухани жаңаруы үшін күреске арнады. 
Елдің кез-келген маңызды мәселелері жайында өз көзқарасы бар және өз сөздері мен 
істерімен көптеген адамдарды жігерлендіре алатын қазақ зиялыларының басқа да көрнекті 
өкілдерімен қатар ХХ ғасырдың отызыншы жылдарындағы жаппай қуғын-сүргіннің 
құрбаны болды.
Өз қызметін ағартушылықтан бастау – адамдарды құлдықтан босатудың тәсілі. 
Ахмет Байтұрсынов мұны нақты түсінген. Ең басында ол Керей Қонысбаев моншасының 
ауласында мектеп ашып, содан кейін Аманқарағай ауылында мектеп ашып, бір жыл бойы 
балаларға сабақ береді. Көп ұзамай ол Қостанай қаласындағы екі жылдық орыс-қазақ 
мектебіне ауысады. Осылай Ахметтің қызу ұстаздық өмірі басталады. Сол уақытта алдына 
үлкен мақсаттар қойған, өз міндетін адал атқарған қарапайым ұстаз Ахмет бүкіл ұлттың 
ұстазы болады деп ешкім ойламаған. 
Қазақстанның педагогикалық идеяларының дамуы Ахмет Байтұрсынұлының 
есімімен тығыз байланыста, өйткені ол бастауыш мектебінің, педагогика, жоғары білім 
беру жүйесінің мәселелерін көтеріп, оқыту мазмұнын, әдістері мен нысандарын, өскелең 
ұрпақты рухани-эстетикалық тәрбиелеуді жетілдірген. «Біз әуелі елді түзетуді бала оқыту 
ісін түзетуден бастауымыз керек» [1] - деп, осы мәселе жайында Ахмет Байтұрсынов ашық 
айтқан. Бұл проблемалар өзекті болып табылады, себебі Қазақстанның білім беру жүйесі 
бүгінде әлемдік білім беру кеңістігіне бағытталған. Ол өз Отанының нағыз азаматын 
тәрбиелеуге лайықты ана тілінде білім беретін мектепті құруға шақырған. Оның барлық 

104 
педагогикалық қызметі мектептегі оқу процесін жетілдіруге және жалпы білім беретін 
мекемеде педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыра алатын білікті мұғалімді 
даярлауға бағытталған. Ол қазақ мектептерінің мұғалімдерін жетілдіруге және біліктілігін 
арттыруға көп білім мен күш жұмсады. Ол мұғалімдердің мәдени өсуі, үйлесімді, жан-
жақты дамыған тұлғаны оқыту және тәрбиелеу әдістемесін жетілдіру қажеттілігі 
мәселелерін жиі көтерді. 
Халыққа білім беру мәселелері жөніндегі өзінің барлық еңбектерінде 
Байтұрсынұлы халықты оқуға, білім мен өнерді меңгеруге шақырады. Оның еңбектерінде 
тұлғаның рухани дамуына үлкен орын беріледі, оның ұлт болашағы ретінде жас ұрпақ 
үшін қажеттілігі мен маңыздылығы түсіндіріледі, адамгершілік, адалдық және тектілік 
сияқты қасиеттерді жоғары насихаттайды. Ол қазақ халқының болашағы, қазақ тілі мен 
ұлттық мәдениетінің болашағы жас ұрпақтың білім деңгейіне, руханилығына және 
адамгершілігіне байланысты екенін түсінген. Қазақстанның әл-ауқаты мен болашағының 
кепілі деп санай отырып, мәдениетті дамытудың үлкен перспективаларын көрді. Ахмет 
Байтұрсынұлы өз халқын шын сүйіп, оның ерекше табиғи қабілеттеріне сенген, өз елін 
әлемдегі өркениетті мемлекеттердің қатарында көруді армандаған. Қазақ даласының ұлы 
ұстазының жоспарлары мен үміттері осы күні жүзеге асырылуда. 
Қазақ тіл білімінің дамуында Ахмет Байтұрсыновтың алатын орны ерекше.
VIII ғасырдан бастап қазақ даласында исламның таралуына байланысты біртіндеп араб 
жазуы енгізілді. Араб алфавитінде қазақ тілінің барлық дыбыстарын дәл бейнелеу үшін 
қажетті көптеген әріптер жетіспегеніне қарамастан, қазақ хаты араб графикасы негізінде 
болды. Қазақ тілінің табиғатын терең зерттей отырып, Ахмет Байтұрсынұлы 1912 жылы 
араб графикасы негізінде қазақ жазуын реформалады. Ол қазақ тілінде қолданылмайтын 
барлық таза араб әріптерін алып тастап, қазақ тіліне тән әріптерді қосты. «Жаңа емле» деп 
аталған жаңа әліпбиді әлі күнге дейін шетелде тұратын қазақтар қолданып келеді. Ол өз 
халқына әліпби беріп, қазақ тілінің фонетикасы, морфологиясы, синтаксисінің негіздерін 
қалады, алғашқы оқулықтарды жазды. Атақты ғалымның көптеген жұмыстарының бірі –
«Әліппе» атты алғашқы қазақ әліпбиі. Оның әдістемесі елдегі сауатсыздықты жоюда 
үлкен рөл атқарды. Алғашқы қазақ әліппесінің, қазақ тіл білімі саласындағы бірқатар 
еңбектердің, қазақ тілін оқыту әдістемесінің авторы, қазақ жазуын реформалау 
принциптерін әзірлейді, қазақ грамматикасының санаттарын анықтау үшін ғылыми 
терминологияны әзірлейді. Ол артына бай мұра қалдырды және бүгінгі таңда білім беру 
жүйесінде оның қазақ тіл білімі саласындағы ғылыми-әдістемелік еңбектері мен қазақ 
тілін оқыту әдістемесі кеңінен қолданылады.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ әдебиетінің тарихы мен әдебиет теориясы бойынша 
жүргізген зерттеулерінде де үлкен еңбегі бар. Мысалы, ол абайтанудың негізін қалаушы 
болған, Абай Құнанбайұлы шығармашылығының рөлі мен маңызы туралы алғашқы 
мақалалар Байтұрсыновтың қаламына тиесілі. Ол ауызша халық шығармашылығының 
тасымалдаушылары туралы жазды. 1920 жылы Қазанда «Баяншы» атты кітабы жарық 
көрді. Қазақ әдебиеттануының қалыптасуында оның «Әдебиет теориясы» маңызды рөл 
атқарды. Байтұрсынов әдебиетте шындықты көрудің және түсінудің ұлттық тәсілдерін 
бейнелеудің қызу жақтаушысы болды. 
Байтұрсынұлының идеялары рухында тәрбиеленген, қазақ тілі мен әдебиетінің 
әдістемесіне, психология және өнер саласындағы ілімдеріне сүйене отырып, руханият пен 
имандылық, өзін-өзі бағалау және өзін-өзі іске асыру идеяларымен қаныққан жас ұрпақ 
міндетті түрде қазіргі әлемде елдің білім беру жүйесінде жаһандық өзгерістерді жүзеге 
асыратын прогрессивті жастардың ұрпағы болады. Ахмет Байтұрсынұлының 
педагогикалық идеялары бүгінгі күні өзекті болып табылады, өйткені Қазақстанда әлемдік 
білім беру кеңістігіне бағытталған жаңа білім беру жүйесінің қалыптасуы жүріп жатыр. 
Ахмет Байтұрсынұлы өз халқының шынайы ұлы бола отырып, еуропалық халықтардың 
мәдени құндылықтарына қосылуға, олардан үлгі алуға шақырды. 

105 
Ахмет Байтұрсыновты «Ұлттың Ұлы Ұстазы» деп атайды. Алаштың аса көрнекті 
қайраткері Смағұл Сәдуақасов айтқандай, оны басқа отандастармен бір қатарға қоюға 
болмайды, өйткені ол қазақ әліпбиінің, көптеген оқулықтардың авторы, ағартушы және 
бүкіл қазақ халқының мұғалімі. Сондықтан біз оны бәрінен жоғары тұрған мұғалім ретінде 
қабылдауымыз керек. Еліміздің әрбір педагог қызметкері оның еңбектерін зерделеп, 
Тәуелсіз Қазақстан азаматтарын тәрбиелеу, оқыту және олардың мәдени өсуі мәселелері 
жөніндегі өзіндік ойларын түсінуге тырысуы керек. 1988 жылы Ахмет атамыз ақталды. 
Байтұрсынұлының құрметіне Қазақстанның көшелері мен мектептері, тіл білімі 
институты, Қостанай қаласындағы университет аталды. 1998 жылы Байтұрсыновтың 
туғанына 125 жыл толуы салтанатты түрде аталып өтті. Осыған байланысты Алматы 
қаласында Республикалық ғылыми-практикалық конференция өтті. Байтұрсыновтың 
мұражай үйі мен ескерткіші ашылды [2]. Биыл ғұламаның 150 жылдығын атап өтеміз. 
Ақынның туған күніне орай көптеген салтанатты іс-шаралар өткізу жоспарлануда, ал біз 
өз кезегімізде жан-жақты дамыған, талантты адамның мұрасын есте сақтап, құрметтеуіміз 
керек.

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: