Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd
‒ қазақтың төл сөздерінің құрамында жазылып жүрген х
жүктеу/скачать 10,2 Mb. Pdf көрінісі
|
| ‒ қазақтың төл сөздерінің құрамында жазылып жүрген
х әрпі. «Төл сөздер» дегенді босқа бөлектеп жазып отырған жоқпыз, бұл таңба халықаралық терминдердің жазылымында көптеп кездеседі. Таңбаның бұл жағына тоқталмаймыз. Жоғарыдағы һ таңбасы сықылды х әріпі де араб дәстүрімен енгені белгілі. Қазақ тілінің санаулы төл сөздерінің құрамында ғана жазылып жүр. Алайда дауыссыз қазақ тілінің дыбыс құрамында жоқ, басқаша айтқанда, дербес сингема (фонема) емес. Ең соңғы қазақ әліпбиінің құрамында «адасып» жүрген таңба щ, қазақ тілінің артикуляциялық базасында мұндай дыбыстың да айтылымы жоқ. Сонымен арнайы фонетика-грамматикалық талданым қажет болып отырған кірме таңбалар и, у, я, ю, һ, х, щ. Қорыта келгенде, латын әліпбиіне көшкенде «бір дыбыс – бір таңба» ұстанымын негізге алатын боламыз. Төменде кирилл-латын баламасының жиынтық үлгісін беріп отырмыз. Латын әліпбиінің таңбалары бүкіл әлем қабылдап отырған Халықаралық Фонетикалық Әліпби (ХФӘ) құрамынан алынды. Дыбыстың таңбасы тек сол дыбыстың артикуляциясының ғана 234 көрсеткіші болады. Бір дыбыстың таңбасымен өзге дыбысты белгілеуге болмайды. Дыбыстың әріп таңбасы тұрақты. й[y] а[а] ә[ä] ы[ɪ] і[і] й[y] й[y] ұ[u] ү[ü] у[w] ұ[u] ү[ü] у[w] Үлгі ретінде «даулы» бір таңбаның дыбыс мәнін талдай кетейік. Біз қазіргі кезде қазақтың өзіне «қазақтың бар дыбысын бар деп, жоқ дыбысын жоқ» деп сендіре алмайтын кезеңде тұрмыз. Біріне-бірі жалғасқан әліпби ауыстыру мен орынды-орынсыз емле құрастыру осындай жайға алып келді. Оп-оңай көрінген қазақ тілінің дыбыс құрамын түгендей алмай әлек болып жатқанымыз да сондықтан. Кез- келген қазақтан (ересек болсын, бала болсын) «қазақ тілінде қанша дыбыс бар?» деп сұрасаң, бәрінің берер жауабы біреу-ақ, «42 дыбыс бар» дейді. Бұл, әрине, олардың кінәсі емес, мектептен бастап жоғары оқу орнын бітіргенге дейін «42» деп тоқпақтай берсе, кім де болса соған ұйып қалады. Ұйып қалғандардың арасында, өкінішке қарай, қазақ тілі пәнінің мұғалім-оқытушылары барын қайтерсің. Олар да «қырық екі» демесе де, соған жете жығылып жатады. 235 Қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтау сонау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталған болатын. Сол дәуірдің өкілі В.Радлов 31 дыбысты атайды, оның құрамындағы бір дыбысты арнайы жүктеу/скачать 10,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|