Хіх ХХ ғасырдың аяғында қазақ халқының орыс тілі, білім, ғылым және техника арқылы әлемдік мәдени кеңістікке интеграциясы

жүктеу/скачать 28,25 Kb.

Дата	26.04.2023
өлшемі	28,25 Kb.
	#86954

Байланысты:
8 дәріс

Байдаров Е.У. Абай и джадидизм: единство знания и веры в духовном наследии мыслителей Центральной Азии/Үлкен Алтай әлемі – Мир Большого Алтая – World of Great Altay 1(3) 2015;
Каражан К.С. История Казахстана/курс лекций/ Алматы, 2009

ХІХ - ХХ ғасырдың аяғында
қазақ халқының орыс тілі, білім, ғылым және техника арқылы әлемдік мәдени кеңістікке интеграциясы.

1. 19 ғасырдағы жәдидшілдік және қазақ педагогикасы;

2. ХІХ ғасырдың соңы – ертедегі қазақ зиялылары. ХХ ғасыр Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин және Ибрагим (Абай) Құнанбаев идеяларының жүзеге асуы ретінде;
3. Қазақ кеңестік интеллигенция әлемдік мәдениеттің бір бөлігі ретінде.

Қазақстанда халыққа білім беру екі бағытта дамыды: діни және зайырлы. Діни бағытты ата-ана есебінен ұсталатын мектептер мен медреселер көрсетті. Оқыту араб әліпбиі негізінде жүргізілді. Бұл сол уақытта Ресейде көпұлтты мемлекет кеңістігінде білім беру сипатын таңдау мәселесіне қызығушылықтың күшейгенін көрсетеді, өйткені қолданыстағы оқу орындары әртүрлі болды. Мысалы, бастауыш білімді мемлекеттік земство, приход училищелері, медреселер берді. Орта білім беру жүйесіне гимназиялар мен реалды мектептер кірді. 1786 жылы Омбыда азиялық мектеп, 1789 жылы Орынбордағы үкімет мектебі ашылды. Бұл оқу орындары балаларға, оның ішінде қазақ тілінде, аудармашы, іс жүргізуші мамандықтарын үйретті. Әскери мамандар мен әкімшілік шенеуніктерді 1825 жылы Орынбор қаласында ашылған Неплюевский кадет корпусы мен 1846 жылы құрылған Омбы кадет корпусы дайындады.

Алғашқы қазақ мектебі 1841 жылы Бөкей Ордасында Жәңгір ханның бастамасымен жұмыс істей бастады. Қазақ балаларының келесі оқу орны Орынбордағы Шекара комиссиясы жанындағы жеті жылдық мектеп болды. 1850 жылы Орынбор шекара комиссиясы жанынан тағы бір зайырлы мектеп ашылды. 19 жыл ішінде ол 48 адамды шығарды. 1857 жылы Ы.Алтынсарин мектепті ойдағыдай бітіреді. XIX ғасырдың соңғы үштен бірінде қалалық мектептер, приход училищелері, прогимназиялар, орыс-қазақ мектептері, бастауыш сауат ашу мектептері ашылды. Оларға мемлекет тарабынан қолдау көрсетілді және бастауыш оқу орындары қызметін атқарды. Бөкей Ордасында жоғары оқу мектептері құрылды.
Олардағы ұстаздар екі жылдық мектептің курсын бітіріп, мұғалімдер семинариясында мұғалім атағын алу үшін емтихан тапсырған қазақтар еді. 1898 жылдан 1914 жылға дейін Қазақстандағы бастауыш мектептердің саны 730-дан 1988-ге, ал ондағы оқушылар саны 29,1 мыңнан 101 мың адамға дейін өсті. Алғашқы кәсіптік оқу орындары 1879 жылы құрылған Түркістан мұғалімдер семинариясы мен Орынбор қазақ мұғалімдер мектебі (1883) болды.
Кейін Ақтөбе, Верный, Семей, Оралда мұғалімдер семинариялары ашылды. Бұл оқу орындары қазанға дейінгі бүкіл кезеңге 300 қазақ мұғалімін дайындады.
XIX ғасырда ауылшаруашылық және фельдшерлік мектептер ашылып, олардан орта білімді мамандар шықты. Патшалық мектептегі оқуды аз ұлттарды орыстандырудың тиімді құралдарының бірі ретінде қарастырды. «Атамекенімізде тұратын барлық шетелдіктерді оқытудың түпкі мақсаты, 1870 жылы Ағарту министрі Д.А.Толстой, сөзсіз, орыстандыру және орыс халқымен қосылу болуы керек» деп жазды.
Жәдидшілдіктің бастауын XIX ғасырдың бірінші жартысында татар ағартушылары–Бұхара медреселерінде сабақ берген жылдары қалаған. Сонымен, сол жылдары көрнекті татар ағартушылары Ғабденнасыр Курсауи (1776-1812) мен Шиғабутдин Маржани (1818-1889) Бұхара мен Самарқанд медреселерінде схоластикалық (ортағасырлық Еуропадағы философияны теологияға бағындыруымен сипатталатын философиялық мектеп) білім беруді реформалаушы болды. Біріншісі тіпті өлім жазасына кесіліп, Бұхарадан туған жеріне қашады. Ш.Маржани шығармалары әлі күнге дейін шет Шығыс елдерінде жариялануда. И.Халфин (1773-1823), Х.Фаезханов (1821-1866), И.Гаспринский (1851-1914) сияқты басқа да ағартушылар Ресей империясының түркі-мұсылман халықтарын оқыту жобаларымен шықты. Атап айтқанда, И.Гаспринский қара қамалдың қақпасын ғана аша алатын бірден-бір кілт тапты – ислам догмасы біржақты түсіндірді. Қатты пікірталаста ол Құран Кәрімде тек рұқсат емес, сонымен қатар барлық мұсылмандарға, соның ішінде әйелдерге де оқу және білім алу парыз етілген деген тұжырымның бар екенін дәлелдеді. «Туғаннан өлгенге дейін оқу!» – бұл оның алға қойған ұраны және шариғат заңдарына қайшы келмейді. Бұл мұсылмандардың санасында төңкеріс болды! Білім берудің схоластикалық жүйесін жоққа шығара отырып, ол зайырлы ғылымдар да оқытылатын жаңа әдіс мектептерін құрады: оқулықтарды өзі жазады; араб әліпбиін жеңілдетеді; Константин Ушинскийге (1823-1871) ілесіп, ол кейінірек Гаспринский әдісі немесе «дыбыс әдісі» деген атқа ие болатын жеделдетілген оқыту әдісін жасайды. Осының бәрін ол корольдік бюрократтардың және мұсылман фанаттарының – парызшылдардың ең ауыр қарсылығын жеңе отырып жүзеге асырады. Діни наным-сенімдерді схоластикадан арылтып, жәдидшілер Батыстың мәдени мұрасынан көргендерін жалпы гуманистік құндылықты исламға қайтаруға тырысқанын айта кеткен жөн.
Ойлаудың мұндай жаһандануы Түркістан жәдидшілдігінің ең белсенді бөлігіне тән болды. Олардың пікірінше, Орталық Азия аймағы мұсылман әлемінің бір бөлігі бола тұра, әлемдік тарихтағы дербес бірегей құбылыс болып табылатын күрделі және қайшылықты болашақта өзінің лайықты орнын табуы керек еді. Жәдидшілер өз қызметінің алғашқы кезеңінде діни реформалар мен ағартушылық идеяларды жүзеге асыруға назар аударды. Осы процестердің бірі тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана басталған мұсылмандық әлеуметтік ойдың діни догмалардың шырмауынан шығуы болды.
Нахда (көтеру) деп аталатын бұл үдерісте басты рөлді мұсылман идеологиясының, шариғат құқығының және сот ісін жүргізудің реформаторлары Ауғанстандық Жамал ад-Дин әл-Ауғани (1839-1897), мысырлық Мұхаммед Абдо (1849-1905) және үнді Мұхаммед Икбал (1873 немесе 1877-1938) атқарды. Олардың ғылыми және қоғамдық-саяси қызметіндегі ортақ қасиет Батыс пен Шығыс өркениетінің жетістіктерін біріктіруге және сол арқылы ислам әлемінің бұрынғы қуатын жаңғыртуға, араб-мұсылман философиясының, ғылымы мен мәдениетінің бұрынғы даңқын қалпына келтіруге ұмтылды.
Жәдидшілер өз қызметінің алғашқы кезеңінде діни реформалар мен ағартушылық идеяларды жүзеге асыруға назар аударды. Осы процестердің бірі тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана басталған мұсылмандық әлеуметтік ойдың діни догмалардың шырмауынан шығуы болды. Орта Азиялық жәдидшілер ислам реформаторларының бұл идеяларын қалай жүзеге асыруға тырысты? Егер таза діни мәселелерде Орта Азиялық жәдидшілер ұстамдылық пен сақтық танытуға мәжбүр болса, қоғамдық өмірдің басқа салаларында олар өз қызметін мұсылман мектебін реформалау әрекетінен бастап, анағұрлым ұтқыр және жігерлі әрекет етті. Жәдидтердің өзі – сезімтал жүректі, нұрлы ойлы адамдар өз халықтарының сол кездегі тығырыққа тірелгенін байқамай қала алмады. Империялық және жергілікті деспотизмнің қос қамытындағы қалың бұқараның үмітсіз кедейлігі мен надандығы, схоластикалық мектептің дағдарысы, ойдың тоқырауы, мәдени регрессия, мұсылмандардың әлеуметтік және психикалық оқшаулануы, терең надандық, барлық салалардағы өлі қозғалыссыздық төзгісіз болды. Мұсылман зиялылары тығырықтан шығудың жолын халық ағартуынан көрді. Американдық әлеуметтанушы Адиб Халид атап өткендей, жәдидшілік индустриялық қоғам құру жағдайында мұсылман элитасының әлеуметтік өмір сүруі үшін бәсекелестікке серпін берді.
XIX-XX ғасырлар тоғысында Қазақстанда, сондай-ақ жалпы өңірде қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени салаларында елеулі өзгерістер орын алуда. Капиталистік қатынастардың енуі, демократиялық ойлардың дамуы, ғылым мен білімнің рөлі мен маңызының артуы қалыптасқан құндылықтарды қайта қарау және қоғам дамуының жаңа бағдарларын іздеу үдерісінің басталуына ықпал етті. Осы ізденістердің барысында Қазақстанда кейіннен «жәдидшілік» атауын алған қоғамдық қозғалыс еніп, дамиды.
Ағартылған либералдық ислам негізінде орыс және еуропалық мәдениетпен жақындасу рухында мәдени реформатор ретінде әрекет ете отырып, Абай өз шығармаларында шығыс философиясының адамгершілік негіздерін: адамға деген сүйіспеншілік пен құрметті, достықты, ағартушылық идеяларын, мейірімділік пен әділетті уағыздады. Абайдың ойынша, адамның рухани тәрбиесін тек ағартушылықпен байланыстыруға болады.
Абай дәуірі қиын да аласапыран кезең болды. Қазақ даласындағы ғасырлар бойы қалыптасқан патриархалдық-феодалдық негіздер ауылдарға ене бастаған тауар-ақша қатынастарының екпінінен шайқала бастады, феодалдық және отаршылдық езгі күшейді. Хандықтардың жойылып, болыс билігінің орнауы билік үшін күресті, жаулықты күшейтті, «бөліп ал да билей бер») қағидасы қызу жүріп жатты. Сонда да жергілікті және отаршыл билік қазақтың озық қоғамдық ойының дамуын тоқтата алмады. Абай өмір бойы ақиқатты іздеді, бірақ шындық – процесс. Осы себепті ол ешқашан бәрі орындалды дегенді сезінбеді. Сондықтан оның өмірі – тынымсыз рухани даму, мәңгілік ізденіс, жан дүниесінің қажырлы еңбегі. Демек, Абайдың «қазақ өркениетінің айнасы» деген эпитеті негізінен орынды. Абай өз шығармашылығымен туған халқын әлемдік өркениеттің байлығымен таныстырды, сонымен бірге оған қазақ этносының озық рухани құндылықтарын енгізді. Оның ойшыл ретінде қазақтардың ұлттық оянуына, олардың қоғамдық-саяси және философиялық-этикалық ой-пікірлерінің дамуына, ғылым тілінде «қоғамдық сана» ұғымымен сипатталатындардың барлығына сіңірген еңбегі баға жетпес. Абай бұл ұғымның ең жоғарғы мазмұны бойынша өз халқының ағартушысы болды. Ойшылдың гуманизмі мен ағартушылығы, қазақ қоғамы өмірінің барлық саласына ықпалы, халықтың талпыныстарын терең білуі мен оны іс жүзінде жүзеге асыруға батыл қызметі ұлы Қазақ ойшылына деген шынайы құрмет сезімін оятады.
Абай не туралы жазса да, ол өзін қай кезде де ақын-ойшыл, гуманист-ағартушы, халқын сүйетін, сенетін тұлға ретінде көрсетті. Зайырлы және діни білімнің үйлесімді ұштасуы идеясы Абайдың көзқарастарынан көрінеді. Оның идеялық мұрасында екі жолды анық байқауға болады. Біріншісі – ағартушылық арқылы жаңғыру, қазаққа заманауи білім беру, ғылымды дамыту. Екіншісі – Ислам дінінің барлық негізгі ережелерін осымен қатар дәйекті түрде уағыздау. Шығармашылығының шырқау шыңына айналған он жылға жуық уақыт бойы жазған «Қара сөздерін» оқысаңыз да жеткілікті. Немесе оның «Алланың өзі де рас, сөзі де рас...» деген өлеңін алайық. Оның басқа да шығармаларынан діни мотивтерді кездестіруге болады. Кеңес дәуірінде бұл белгілі себептермен жарнамаланбады, бірақ соған қарамастан ойшылдың барлық осы туындылары сәтті жарияланып, қайта жарияланды. Абайдың «қара сөздері» терең философиялық сипатта. Құбылыстарды, табиғат пен қоғам сырын, қоршаған дүниені терең білу қажеттігін жазады. Бірқатар «Қара сөз» – өмір заңдылықтарын білген данышпанның өсиеті. Ойшыл ғылымға, білімге, мәдениетке, ана тілі туралы көп, құштарлықпен жазады. Абай жиырма бесінші сөзінде: «Қазақ баласына тәлім-тәрбие берсе жақсы болар еді, ең болмаса түркі сауатын ашса да жетерлік. Орысша сауаттылықты үйрену керек. Рухани байлық, білім, өнер тағы басқа сансыз сырлар орыс тілінде сақталған. Орыстың жамандығынан аулақ болу, олардың жетістіктерін қабылдау үшін тілін үйрену, ғылымын түсіну керек. Өйткені орыстар басқа тілдерді үйреніп, әлемдік мәдениетке қосылып, өздеріне айналды. Орыс тілі әлемге көзімізді ашады. Басқа халықтардың тілін, мәдениетін меңгерген адам олардың арасында тең болады, пайдасыз өтінішпен қорланбайды.
Қазақ халқының ағарту жолындағы ірі қайраткерлері мен күрескерлерінің бірі – ақын, ұстаз Ыбырай Алтынсарин (1841–1889). Алтынсарин Уәлихановпен және Абаймен бірге орыс мәдениетін жалынды насихаттаушылардың бірі және орыс халқының Қазақстандағы мәдени ықпал етушісі болды. 1857 жылы Алтынсарин Орынбордағы жеті жылдық орыс мектебін бітіргеннен кейін оқу-ағарту жұмыстарына қызу дайындала бастады. Ол орыс және шығыс әдебиетін өз бетінше зерттеп, қазақ халқына орыс және еуропалық мәдениетті үйрену керек деген қорытындыға келді. Бірақ, ол қарапайым үгіт-насихатты жеткіліксіз деп есептеп, оны практикалық жұмыс арқылы жүзеге асыру үшін күресуді ұйғарды.
1879 жылы Алтынсарин Торғай облысындағы қазақ мектептерінің инспекторы болып бекітілді. Даладағы қазақ балалары үшін орыс-қазақ мектептерін ұйымдастырып, өзі оқытқан. Бұл мектептер үшін ол бүгінгі күнге дейін педагогикалық мәнін жоғалтпаған, оқуға арналған бастауыш пен кітаптар құрастырды. Ол өзінің барлық оқулықтарын орыс әліпбиімен жазды, бұл әдісті орыс халқының мәдени жетістіктерін бойына сіңірудің оңтайлы жолы деп есептеді. Алтынсарин ашқан мектептер мен оның оқулықтары көптеген қазақ жастарының еуропалық білім алуына мүмкіндік берді. Алтынсарин шығармашылығына Уәлиханов, Абай сияқты орыс демократ-ағартушыларының да, әсіресе 60-жылдардағы халықшылдардың ықпалы болды. Ол Чернышевский мен Добролюбов есімдерін жоғары құрметтеп, қазақ халқын орыс әдебиетінің қазынасымен таныстыруға жан-тәнімен ұмтылды. Алтынсарин ағартушының мәдени миссиясын орыс достарының ықпалымен атқарды. Алтынсарин орыс классиктерін кеңінен насихаттап, олардың таңдаулы шығармаларын аударып, қазақ арасына таратқан. Сөйтіп, ол Крыловтың біраз дастандарын қазақ тіліне аударды, Пушкин мен Лермонтов лирикасы бойынша Лев Толстойдың әңгімелерінен үлгі ала отырып, біраз әңгімелер жазды, «Көктем», «Өзен» және т.б. . Кеңес үкіметі алғашқы жылдардан бастап Қазақстан мәдениетін, оның ішінде ұлттық мәдениетті қарқынды дамытуға кірісті. Сауатсыздықты жою науқаны сәтті жүргізілді. 1921 жылы қазақ мектептері үшін ана тілінде алғашқы кеңестік оқулықтар шығарылды, оларды жасауға Әлихан Бөкейханов, Әлімхан Ермеков, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов, Сәкен Сейфуллин және басқа да белгілі ұлт зиялыларының өкілдері қатысты. Қазақ тіліндегі тұңғыш мектептік алгебра оқулығын құрастырушы Қаныш Сәтбаев, география – Әлихан Бөкейханов, Қазақстан тарихы – профессор Санжар Асфендияров болды. 1920 жылдардың басында халық ағарту ісін дамыту ісі 1921 жылдың басында Ташкентте ұйымдастырылған Түркістан АССР Халық ағарту халық комиссариаты жанындағы Қазақ-қырғыз оқу комиссиясына жүктелді. Оның бірінші төрағасы Иса Тоқтыбаев болды, оның орнына 1922 жылдың күзінде Алаш автономиясының бұрынғы басшысы Халел Досмұхамедов тағайындалды. Комиссияның негізгі мақсаты ұлттық мектептерге арналған ғылыми және көркем әдебиеттер шығару болды. Оның демеушілігімен оқулықтар, авторлық және фольклорлық шығармалар, тіпті еуропалық авторлардың қазақ тіліне аудармалары да жарық көрді.
1932 жылға қарай Кеңес өкіметінің алғашқы 15 жылында Қазақстанда жоғары оқу орындарының жүйесі құрылды, КСРО Ғылым академиясының бөлімшесі ашылды (1946 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясы болып қайта құрылды [16). ]), 12 ғылыми-зерттеу институттары және басқа да көптеген ғылымды қажет ететін мекемелер [17]. Қазақ жоғары мектебін құруға Санжар Асфендияров, Темірбек Жүргенов, Сәкен Сейфуллин, Ахмет Байтұрсынов, Мұхтар Әуезов, Құдайберген Жұбанов және басқа да қазақтың ғылым және мәдениет қайраткерлері зор үлес қосты.
1926 жылы Орынбор Қазақ халық ағарту институтының көркемөнерпаздар театры негізінде Қызылордада тұңғыш кәсіби қазақ театры ашылды. Оның бастауында Мұхтар Әуезов, Жұмат Шанин, Сералы Қожамқұлов, Қалибек Қуанышпаев, Құрманбек Жандарбеков және басқа да қазақ драматургтері, режиссерлері мен актерлері тұрды. Қазақтың ұлттық сурет мектебінің негізін салушы кейін Қазақ КСР-нің халық суретшісі Әбілхан Қастеев болды.
Алайда Кеңес өкіметінің одан әрі нығаюы қазақ зиялыларының ауыр қудалау мен жаншулы репрессияға ұшырауына әкелді. Қудалаудың бірінші кезеңі 1925 жылы Филипп Голощекиннің Бүкілодақтық коммунистік партия Қазақстан өлкелік комитетінің бірінші хатшысы болып тағайындалуымен ерекшеленді. Голощекинді тағайындау алдында И.В.Сталиннің 1925 жылғы 29 мамырдағы ВКП(б) Қазкрайкомының бюро мүшелеріне жазған хаты болды. Бұл хатта Сталин антисоветтік эмигрант публицист Мұстафа Шоқайдың мақалалары мен «Ақ жол» кеңестік газетінің материалдарындағы идеялардың ұқсастығын атап өтіп, бұл мәселе бойынша шұғыл шаралар қабылдауды талап етеді, сондай-ақ қатысуға шақырады.
Сонымен қатар, саяси және идеологиялық майдандардағы күресте партияда жоқ интеллигенцияның қатысуын нөлге теңестіруге шақырды. Соның нәтижесінде 1926 жылы ВКБ (б) Қазкрайкомының 3-ші пленумынан кейін басшылық қызметте болған қазақ коммунистері қатаң сынға алынды. Қазақ зиялыларының көптеген өкілдері қызметтерінен шеттетілді. 1920 жылдардың аяғында Алаш автономиясының бұрынғы қайраткерлерінің барлығы дерлік тұтқынға алынды. «Буржуазиялық ұлтшылдық» және тыңшылықпен айналысты деген айыптар тағылған соң, олар түрмеге жабылды немесе жер аударылып, бірнеше адам өлім жазасына кесілді. Қазақстан тарихының бұл кезеңі «Кіші Октябрь» деп аталды.
Кеңестік қоғамға, әсіресе қазақ зиялыларына ең ауыр зиян 1937-1938 жылдардағы «үлкен террор» кезінде келтірілді. Қазақстандық геолог әрі тарихшы Нәдір Әзірбаевтың айтуынша, бұл жылдары қазақ зиялыларының екі ұрпағы жойылды.
Қазақ жазуын араб графикасынан әуелі латын әліпбиіне, одан кейін кириллицаға көшіру қазақтарға жаңа әліпбиді екі рет меңгеруге тура келгендіктен, олардың ана тілінде білім алу процесін айтарлықтай қиындатты. Сонымен қатар, халық араб әрпімен жазылған кітаптарда жазылған өткен мәдени мұралардан үзілді.
1926-1939 жылдар аралығында Қазақстанда ой еңбегімен қамтылғандар саны 7,9 есе, яғни 54 мыңнан 429,8 мың адамға дейін өсті. Оның ішінде 178 мың адам ұлты қазақ болды. Алайда, жоғары оқу орындары мен техникумдардың жоқтығынан қысқа мерзімді курстарды бітірген кешегі жұмысшылар мен шаруаларды жұмысқа жиі шақыру қажет болды. Әсіресе, ауыл шаруашылығында білікті кадрлар жетіспеді. Сонымен қатар, жоғары білікті мамандар арасында қазақтардың үлесі мардымсыз болып, 1939 жылы небәрі 8 пайызды құрады. Қазақ ұлтының әйелдер мамандарының үлесі де мардымсыз болды.
1946 жылы қарашада өткен Жазушылар одағының пленумы «Бүкілодақтық коммунистік партияның Орталық Комитетінің қаулысына байланысты «Ленинград журналдары туралы, театрлардың репертуары және кинематография туралы» Қазақстан Кеңес Жазушылар одағы басқармасының жұмысын қайта құру туралы мәселені талқылады. Қателіктер мен кемшіліктер деп аталатындар анықталды: қазақ халқының сонау өткен дәуірге кетуі, хандық-феодалдық құрылыстың дәріптелуі, буржуазиялық рәміздер мен құлдырауға шегінуі, ежелгі дәуірді идеясыз бейнелеу, білімді феодалдардың көтерілуі, білімді феодалдардың идеалын көтеру, азамат соғысын, колхоз құрылысын тайыз және қате суреттеу, кеңестік отбасы өмірінің бұрмаланған бейнесі, пессимизм элементтері. Бұл ретте Қазақстанның сол кездегі ірі жазушыларының барлығы дерлік: Әуезов, Мұстафин, Мүсірепов, Аманжолов, Шухов сынға ұшырады. Осындай «қателіктердің» алдын алу үшін қазірден бастап Қазақстан Кеңес Жазушылар Одағының (КСЖО) жазушылар шығармашылығына идеологиялық бақылауды айтарлықтай идеологиялық тұрғыдан күшейту ұсынылды. Өнер интеллигенциясының негізгі «бақылаушысы» партия комитеттері сияқты шығармашылық одақтар емес еді. Саяси науқан барысында олар шығармашылық үрдісті өз құзыретінің деңгейіне бейімдеп, оны кәдімгі өндірістік жоспарлардың, есептердің, социалистік міндеттемелердің шеңберіне түсірді. Сонымен, 1947 жылы Қазақстан жазушылары заманауи тақырыптағы шығармалар жасауға «міндеттеме» алуға мәжбүр болды. Қазақстан КП ОК Пленумының (1947 ж. наурыз) қаулысында төменгі партия ұйымдарына «кеңірек тарихты көрсетудегі, әдебиет пен өнердегі саяси қателер мен ұлтшылдық бұрмалауларды большевиктік сынға қайтарып, ВКП(б) Орталық Комитетінің идеологиялық мәселелер жөніндегі шешімдерінің сөзсіз орындалуын қамтамасыз ету. Нәтижесінде тағы да «жауды» іздеу болды. Республиканың ірі тарихшысы Ә.Марғұланның пікірлері жалған ғылыми деп танылды. Қазақстан КП(б) Орталық Комитетінің «Қазақ КСР ҒА Тіл және әдебиет институты жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» арнайы қаулысында Е.Ысмайылов, М.Әуезов. , Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов және т.б. жеткілікті себепсіз ұлтшылдық және оны «экспорттау» деп айыпталды. Тіл және әдебиет институтының директоры Е.Ысмайылов институт жұмысында және өз еңбектерінде буржуазиялық ұлтшылдық көзқарастарды жүйелі түрде алға тартқаны үшін, институтты әлеуметтік және саяси жат адамдармен бітеп тастағаны үшін қызметінен алынып, кейін партиядан шығарылды.
1947 жылдың ақпан айынан қазан айына дейін институттан 23 адам, оның ішінде 9-ы саяси себептермен жұмыстан шығарылды. Саяси науқан театрға, тіпті сахнаға да зиянын тигізді. 1951 жылдың сәуір айынан қыркүйек айына дейін театрлар мен концерттік ұйымдардың репертуарларынан «идеялық-көркемдік жағынан бұзылған және өзектілігін жоғалтқан» 30 пьеса мен 174 ән мәтіні алынып тасталды. Ленинград пен Мәскеуде «Ленинград ісі», «дәрігерлер ісі» ойдан шығарылған кезде, Қазақстанда «Бекмаханов ісі» деп аталатын оқиға ұйымдастырылды. Ермұхан Бекмаханов жас және өте дарынды тарихшы, Қазақ КСР тарихын дайындаумен айналысқан халықаралық топтың мүшесі, оның құрамына көрнекті кеңес тарихшылары: А.П. Кучкин, А.М. Панкратова, Б.Д. Греков, Н.М. Дружинин және т.б. 1943 жылы маусымда кітап басылып шықты. Бұл кітапта авторлар Кенесары Қасымов бастаған көтерілісті қазақ халқының Ресей империясының отаршылдық шағымдарына қарсы ұлт-азаттық күресі деп бағалады.
Отаршылдыққа қарсы көтерілістерді бағалау мәселесі ғылыми ортада қызу пікірталас тудырды. Е.Бекмахановтың «19 ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан» (1947) монографиясында айтқан ғылыми көзқарастары буржуазиялық ұлтшылдардың саяси зиянды, идеологиялық мәселелер бойынша партия шешімдерін елемеу тұжырымдамасының көрінісі ретінде жарияланды. Бірқатар мақалалары мен зерттеулерінен кейін тарих ғылымдарының докторы Е.Бекмаханов Ғылым академиясынан шығарылып, 1952 жылы 4 желтоқсанда Қазақ КСР Жоғарғы Сотының Сот алқасының қаулысымен 25 жылға сотталды. Бірақ оны қорғауды А.М. Панкратова және басқа да адал адамдар жалғастырды. Тек, Сталин қайтыс болғаннан кейін ғана жазықсыз сотталғандар түрмеден босатыла бастағанда Е.Бекмахановқа тағылған іс қаралып, қылмыс құрамының болмауына байланысты тоқтатылды.
Соғыстан кейінгі жылдары жоғары және орта арнаулы оқу орындарының жемісті қызметі арқасында қазақ зиялылары өкілдерінің саны артты. Тек 1945-1957 жылдары Қазақ КСР жоғары оқу орындары 43,5 мың маман дайындаса, оның 16,5 мыңы қазақтар болды. 1960-1977 жылдар аралығында Қазақстанның халық шаруашылығында жұмыс істейтін жоғары және орта арнаулы білімі бар мамандардың ішінде қазақтардың саны 5 есеге (65,3 мыңнан 315,7 мыңға дейін), ал 1980 жылдардың басына қарай одан да 30%-ға өсті. Ұлттық интеллигенция қазақ қоғамының елеулі бөлігіне айналды: егер 1959 жылы оның үлесі 16% болса, 1970 жылы жалпы қазақ халқының 25,1% құрады.
Қазақтың ұлттық қоғамдық санасының өсуіне КСРО-дағы жариялылық пен қайта құруға көшудің басталуы, одан кейінгі 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы үлкен әсер етті. 1980 жылдардың аяғынан бастап қазақ зиялыларының саяси белсенділігі артты. Қайта құру жылдарында оның 1930 жылдары қуғын-сүргінге ұшыраған өкілдерін ақтау процесі жалғасты. Кеңес өкіметі жылдарында идеологиялық себептерге байланысты әсер етпеген қазақ тарихының «ақтаңдақтарын» терең зерттеу басталды. Бұл бағытта «Әділет» тарихи-ағарту қоғамы белсенді жұмыс атқарды. Өзекті мәселелердің бірі – қазақ тілінің қайта жандануы еді, оның осал тұсын 1950 жылдардың өзінде-ақ кейбір қазақ ғалымдары атап өткен болатын. Бұл бағыттағы насихатты халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы жүргізе бастады. Экологиялық проблемаларды шешуге «Невада-Семей», «Арал», «Табиғат» және т.б. қоғамдық қозғалыстар белсене араласты. 80-жылдардың аяғында ұлттық бірегейліктің бір бөлігі ретінде исламға деген қызығушылық толқыны да болды.

Әдебиеттер:

Байдаров Е.У. Абай и джадидизм: единство знания и веры в духовном наследии мыслителей Центральной Азии/Үлкен Алтай әлемі – Мир Большого Алтая – World of Great Altay 1(3) 2015;
Каражан К.С. История Казахстана/курс лекций/ Алматы, 2009

жүктеу/скачать 28,25 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: