«Азған елдің молдасы. Үлкен болар салдесі. Аса бауыр кылмақыз, Онын рас емес алласы». Ыбырай Алтынсарин

дерін сөз жузінде мұсылманбыз деп санады, ал күнде- 
лікті болмысында, тұрмысында отқа, суға, табиғатқа, 
аруаққа табынып келді. Сауаты аз елде мұсылмандық 
дәстүрлер халық дәстүрлерін, ата-бабадан келе жаткан 
үйреншікті заңдарын халық санасынан шығара алмады.
Мұсылмандық түсініктерде 
«нағыз өмір о^дүниеде 
болады, күнделікті өмір ақіреттегі өмірге дайындық» 
деп саналады, ал қазақтар болса «бір құдай бар шы- 
ғар» дегенді сөз жүзінде мойындаған болып, шындық- 
қа келгенде өзінің үйреншікті әдет-ғұрпымен өмір сүр- 
ді. Ислам діні VII ғасырда шыққанына қарамастан 
қазақ даласына кеш тараған және кең байтақ қазақ елі- 
ніңәр жағында әр түрлі тараған. Мысалы, Қазакстан- 
ның оңтүстік жағында, Самарканд пен Бұқара сияқты 
діни орталықтарға жақын жерлерде ертерек тарап, 
тұрмысқа молырақ сіңген, ал орталық, батыс, солтүс- 
тік, шығыс жақтарда исламнан гөрі шамандық наным- 
сенімдер басымырақ болған.
Бұл жағдайды академик Ә. Марғұлан да ескеріп, 
«арқаны қоныстанған қазақтар XII ғасырға дейін ис- 
ламға онша бой ұрмаған, екі жүз жыл бойы оған катты 
қарсылық көрсетіп келген»1.— дейді.
Шоқанның аңғаруынша ислам діні қазақтар арасы- 
на екі жақтан келді. Бірін Қазаннан татарлар әкелсе, 
екіншісін Орта Азиядан қожалар әкелді. «Ал біздің Сі- 
бірде үкімет мұсылмандықты қамкорлыкка алды, соның 
арқасында біздің облыста ислам ада жайылып, етек 
алып отыр. Бүкіл қырда татардың шала молдасы кө- 
бейіп, Орта Азиядан келген әулиелер қаптап кетті... Әсі- 
ресе татар семинаристері қазақтарды сокыр наныммен 
шырмап, дінге бас шұлғытты...»2
Осындағы «татарлар әкелді» деген ұғымда екі түрлі 
бағыт болғанын ескерген орынды. Бірі прогресшіл ба- 
ғыт — ол ислам арқылы қазақтарда сауаттылықтың арт- 
тырылуы, дамуы, өсуі, араб әріптерімен басылған кі- 
таптардың көбеюі. Татар ғалымы Ә. Қарамуллиннің 
ақбарына, ғылыми зерттеулеріне қарағанда: «Казак ті- 
ліндегі алғашқы басылым 1831 жылы шықкан. Тап осы 
тұста Қазан университетінің баспаханасында «Кырғыз 
халқына хабарлама» (автордың «қырғыз» деп отырғаны 
қ а з а қ т а р
Б. Ғ.)
деген атпен жарык көрді. 1862 жылы

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: