ББК 82.3 (5 Каз)
Б12
«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының
Фольклортану, әдебиеттану және өнертану секциясының мүшелері:
Қасқабасов С. (төраға), Қорабай С. (төрағаның орынбасары),
Жұмасейiтова Г. (жауапты хатшы), Әзiбаева Б., Күзембаева С.,
Қирабаев С., Мамыраев Б., Қосан С.
Томды басуға М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының
Ғылыми кеңесі ұсынған
Томның редакция алқасы:
Қосан С. (жауапты редактор), Қасқабасов С., Қирабаев С.,
Дәуітов С., Алпыспаева Қ.
Томды жүйелеп, ғылыми қосымшаларын дайындағандар:
филология ғылымдарының кандидаттары:
Алпысбаева Қ. (жауапты шығарушы), Қосан С., Тастанов Қ.
Б12
Бабалар сөзі: Жүз томдық.—Астана: «Фолиант», 2006.
Т. 40: Батырлар жыры.—2006.—488 бет.
ISBN 9965-35-094-9
«Бабалар сөзі» сериясының 40-томына «Орақ – Мамай» эпосының
таңдаулы төрт нұсқасы енді. Жырдың сюжеті ноғайлы кезеңінің
тарихи оқиғаларын баяндайтын қазақ аңыздарына құрылған.
Б
4702250205
00(05)—07
ББК 82.3 (5 Қаз)
ISBN 9965-35-094-9 (т. 40)
© Әдебиет және өнер институты, 2006
ISBN 9965-619-60-3
© «Фолиант» баспасы, көркемдеу, 2006
ҚұРАСТыРуШылАРДАН
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле-
.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле-
О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле-
.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле-
Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле-
атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле-
атындағы Әдебиет және өнер институты Мемле-
Әдебиет және өнер институты Мемле-
Әдебиет және өнер институты Мемле-
және өнер институты Мемле-
және өнер институты Мемле-
өнер институты Мемле-
өнер институты Мемле-
институты Мемле-
институты Мемле-
Мемле-
Мемле-
кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін
«Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін
Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін
мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін
мұра» бағдарламасы аясында жарық көретін
» бағдарламасы аясында жарық көретін
бағдарламасы аясында жарық көретін
аясында жарық көретін
аясында жарық көретін
жарық көретін
жарық көретін
көретін
көретін
«Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын
Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын
сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын
сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын
» сериясының жүз томдық ғылыми басылымын
сериясының жүз томдық ғылыми басылымын
жүз томдық ғылыми басылымын
жүз томдық ғылыми басылымын
томдық ғылыми басылымын
томдық ғылыми басылымын
ғылыми басылымын
ғылыми басылымын
басылымын
басылымын
әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
одан әрі жалғастырады.
одан әрі жалғастырады.
әрі жалғастырады.
әрі жалғастырады.
жалғастырады.
жалғастырады..
Серияның бұған дейін жарияланған отыз тоғыз томы
бұған дейін жарияланған отыз тоғыз томы
бұған дейін жарияланған отыз тоғыз томы
дейін жарияланған отыз тоғыз томы
дейін жарияланған отыз тоғыз томы
жарияланған отыз тоғыз томы
жарияланған отыз тоғыз томы
отыз тоғыз томы
томы
ұлттық �ол�клорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы
�ол�клорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы
�ол�клорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы
аса бір көркем де көлемді саласы
аса бір көркем де көлемді саласы
бір көркем де көлемді саласы
бір көркем де көлемді саласы
көркем де көлемді саласы
көркем де көлемді саласы
де көлемді саласы
де көлемді саласы
көлемді саласы
көлемді саласы
саласы
саласы
болып саналатын эпостық �ығармаларға арналды. Дәлірек
саналатын эпостық �ығармаларға арналды. Дәлірек
саналатын эпостық �ығармаларға арналды. Дәлірек
эпостық �ығармаларға арналды. Дәлірек
эпостық �ығармаларға арналды. Дәлірек
�ығармаларға арналды. Дәлірек
�ығармаларға арналды. Дәлірек
арналды. Дәлірек
арналды. Дәлірек
. Дәлірек
Дәлірек
айтқанда, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он ү� томы,
, бүгінге дейін хикаялық дастандардың он ү� томы,
бүгінге дейін хикаялық дастандардың он ү� томы,
дейін хикаялық дастандардың он ү� томы,
дейін хикаялық дастандардың он ү� томы,
хикаялық дастандардың он ү� томы,
хикаялық дастандардың он ү� томы,
дастандардың он ү� томы,
дастандардың он ү� томы,
он ү� томы,
он ү� томы,
ү� томы,
ү� томы,
томы,
томы,,
діни дастандардың жеті томы, ға�ықтық дастандардың сегіз
дастандардың жеті томы, ға�ықтық дастандардың сегіз
дастандардың жеті томы, ға�ықтық дастандардың сегіз
жеті томы, ға�ықтық дастандардың сегіз
жеті томы, ға�ықтық дастандардың сегіз
томы, ға�ықтық дастандардың сегіз
томы, ға�ықтық дастандардың сегіз
, ға�ықтық дастандардың сегіз
ға�ықтық дастандардың сегіз
дастандардың сегіз
дастандардың сегіз
сегіз
сегіз
томы, тарихи жырлардың ү� томы, батырлар жырының жеті
, тарихи жырлардың ү� томы, батырлар жырының жеті
тарихи жырлардың ү� томы, батырлар жырының жеті
жырлардың ү� томы, батырлар жырының жеті
жырлардың ү� томы, батырлар жырының жеті
ү� томы, батырлар жырының жеті
ү� томы, батырлар жырының жеті
томы, батырлар жырының жеті
томы, батырлар жырының жеті
, батырлар жырының жеті
батырлар жырының жеті
жырының жеті
жырының жеті
жеті
томы, сондай-ақ �ежірелік дастандардың бір томы әзірленіп,
, сондай-ақ �ежірелік дастандардың бір томы әзірленіп,
сондай-ақ �ежірелік дастандардың бір томы әзірленіп,
-ақ �ежірелік дастандардың бір томы әзірленіп,
ақ �ежірелік дастандардың бір томы әзірленіп,
�ежірелік дастандардың бір томы әзірленіп,
�ежірелік дастандардың бір томы әзірленіп,
дастандардың бір томы әзірленіп,
дастандардың бір томы әзірленіп,
бір томы әзірленіп,
бір томы әзірленіп,
томы әзірленіп,
томы әзірленіп,
әзірленіп,
әзірленіп,,
баспа бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы
бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы
бетін көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы
көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы
көрді. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы
. Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы
Бұл басылымдардың он томы Қытайдағы
басылымдардың он томы Қытайдағы
басылымдардың он томы Қытайдағы
он томы Қытайдағы
он томы Қытайдағы
томы Қытайдағы
томы Қытайдағы
Қытайдағы
Қытайдағы
қазақ �ол�клорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат
�ол�клорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат
�ол�клорына арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат
арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат
арналғаны мәлім. Қазақ халқының қымбат
мәлім. Қазақ халқының қымбат
мәлім. Қазақ халқының қымбат
. Қазақ халқының қымбат
Қазақ халқының қымбат
халқының қымбат
халқының қымбат
қымбат
қымбат
қазынасы—�ол�клор жинақтарының жоғары деңгейде безен-
—�ол�клор жинақтарының жоғары деңгейде безен-
�ол�клор жинақтарының жоғары деңгейде безен-
жинақтарының жоғары деңгейде безен-
жинақтарының жоғары деңгейде безен-
жоғары деңгейде безен-
жоғары деңгейде безен-
деңгейде безен-
деңгейде безен-
безен-
безен-
дірілген жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуаны�пен
жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуаны�пен
жаңа басылымын оқырман қауым үлкен қуаны�пен
басылымын оқырман қауым үлкен қуаны�пен
басылымын оқырман қауым үлкен қуаны�пен
оқырман қауым үлкен қуаны�пен
оқырман қауым үлкен қуаны�пен
қауым үлкен қуаны�пен
қауым үлкен қуаны�пен
үлкен қуаны�пен
үлкен қуаны�пен
қуаны�пен
қуаны�пен
қарсы алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін
алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін
алды. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін
. Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін
Алла қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін
қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін
қаласа, қазақ эпосының көркем үлгілерін
, қазақ эпосының көркем үлгілерін
қазақ эпосының көркем үлгілерін
эпосының көркем үлгілерін
эпосының көркем үлгілерін
көркем үлгілерін
көркем үлгілерін
үлгілерін
үлгілерін
жариялау осымен �ектелмейді.
осымен �ектелмейді.
осымен �ектелмейді.
�ектелмейді.
�ектелмейді..
Оқырман назарына ұсынылып отырған аталмы� серияның
39-томы эпостық �ығармаларға арналды. Бұл томға «Орақ—
Мамай» жырының төрт нұсқасы еніп отыр.
Олар: 1. 1903 жылы Қазан қаласында жарық көрген белгі-
сіз жыр�ының нұсқасы; 2. Нұртуған Кенжеғұлұлы жырлаған
көркем әрі көлемді нұсқа; 3. Қоңырат қаласының тұрғыны
(Қарақалпақстан) Атаубай Мәмбетұлының айтуынан жазылып
алынған вариант; 4. Орынбасар Оңғарбайұлының репертуары-
нан алынған «Орақ—Мамай» эпосының нұсқасы.
Соңғы екеуі Қазақстанның батыс өңіріне тән жыр�ылық
мектеп өкілдері екені мәлім. Жалпы, ноғайлы дәуірінде
туған тарихи сюжеттерді жырлауда батыс өңірдегі ақын-
6
БАТыРлАР ЖыРы
жыраулардың орны ерек�е. Себебі, «Қырымның қырық баты-
ры» тәрізді ұзақ желілі жырлармен қатар, жеке қаһармандық
эпос үлгілерін жырлап, халық арасына тарату, насихаттау,
оларды кейінгі ұрпаққа жеткізу бағытындағы зор әрі игілікті
еңбекті жалықпай атқарған осы—Жайық, Сыр және Әмудария
құйылысын мекендеген жыр�ы—жыраулар қауымы екендігі
мәлім.
Басқа ноғайлы дәуірінің эпостық мұралары сияқты
«Орақ—Мамай» жыры да ұзақ уақыт бойы жариялануға тый-
ым салынып келгендіктен, кейінгі жылдары ғана зерттеліп
жарық көре бастады. Томға енген мәтіндердің арасында тек
Нұртуған вариантының бір бөлігі мен қоңыраттық Атаубай
Мәмбетұлының нұсқасы ғана жарық көрген.
«Орақ—Мамай» эпосының бұрын баспа бетін көрген вариант-
тарына сол кездің саяси-қоғамдық талаптарына орай мәтіндік
өңдеу, редакция жүргізілгені жасырын емес. Бұған қоса ілкі
жинақтарда түсіп қалған, яки қолжазбадан қате оқылған жыр
жолдары мен жекелеген сөздер түпнұсқа бойын�а түзетіліп,
мәтіндер бастапқы қалыпқа келтірілді.
«Бабалар сөзі» сериясының негізгі ұстанымдарына сәйкес,
отыз тоғызын�ы том ғылыми қосым�алармен толықтырылды.
Ғылыми қосым�аларға томға енген мәтіндерге жазылған
түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесе-
тін тарихи тұлғалар мен діни есімдерге арналған түсініктер,
эпостың жинау�ылары мен оның жырлау�ылары туралы де-
ректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, орыс және ағыл�ын
тілдерінде жазылған түйін кірді.
Томның көлемі—30,5 б.т.
Бұрынғы өткен заманда Орақ, Мамай деген бар екен. Мамай
хан екен, Орақ батыр екен. Мамайдан бір де бала болмаған.
Орақтан екі бала болған. Аты—Қарасай, Қази болған.
Орақ өзі есенде қалмақтың ханы Темірхан деген бар екен.
Орақ батыр Темірханның жеті атасын өлтірген екен. Күндердің
күні болғанда, Мамай сексен төртке келгенде, Орақ өледі.
Қарасай, Қази жетім қалады.
Қалмақтың ханы Темірханның құлағына түсті Орақтың
өлгені. «Орақ өлді, Мамай сексен төртке келді. Қарасай, Қази
жетім қалды»,—деп қалмақтың ханы Темірханның құлағына
түсті де, Темірханның бар екен бір �абары. Аты Ханбике екен.
Темірхан Ханбикені �ақырып алады:
—Әй, Ханбике,—дейді,—сен Мамайға бар,—дейді. Орақ
өлді, Мамай сексен төртке келді. Орақтың баласы Қарасай,
Қази, біреуі бесте, біреуі алтыда жетім қалды. Темірхан айта-
ды:—Мен Мамайдан қорқып тұра алмаймын,—дейді.
Темірхан айтады Ханбике �абарына:—Сен Мамайға бар.
Былтырғы түскен отаудан осы жыл есеп берсін, �татыма көнсін,
осы жыл есеп бермесе, �татыма көнбесе, жер ортасы Қиға�
тауға ұрысуға келсін,—деп, Ханбике деген �абарын қырық кі-
сіменен Мамайға ұрысуға жіберді. Қырық кісі менен Ханбике
�абары Мамайға жөнелген жері.
Қалмақтың ханы Темірхан
Ханбике келді қасына:
—Ханбикедей жолдасым,
Пиғылы жаман оңбасын!
Ақылдасым, мұңдасым,
Жауға аттансам жолдасым.
Ноғайда жатқан қаным бар,
Орақ билән Мамай батырдың
хикаясы
(Қазан, 1903)