Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады

117 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Сәдібеков А. Бейсембай Кенжебаевтың сатиралық еңбектері 
 
 
ұшынан  жалғасқан  сыбайластық,  қоғамды  жаулаған  парақорлық  сықылды 
дауасы жоқ,  ем қонбайтын,  шешімі  табылмай жүрген  мәселелер  сары  қағаз 
бетінде сайрап жатыр. 
"Ара"  сатиралық журналында жарық  көрген  "Орынбала  оқуға  түсті"  [3] 
тақырыбынан  байқалғандай,  жоғары  оқу  орындарындағы  парақорлық, 
сыбайластық  қоса  сыналады.  Ащы  сынға  ұшыраған,  яғни  сарказмге 
құрылған  туынды  тақырыбы  сол    күндерде  оқшау  тақырып  болған, бүгінде 
де сол бетінен тая қойған жоқ.  
Фельетоншы    басшы  Өткірбай  образы  арқылы  намысқа  тырысып, 
қаншама  шығынға  батып,  білімсіз  қызын  оқуға  түсіретіндерді  көрсетеді. 
Бірақ  қорытынды  ойын  білімсіз  баланың  оқи  алмастан  студент  қатарынан 
шығып  қалу  қауіпін  білдіреді.  Мұндағы  автордың  айтқысы  келген  негізгі 
түйіні қанша ақшаң болғанымен білімсіздің күні қараң екендігі болып отыр. 
Мәселен мына сөйлемнен аллегорияны байқауға болады: "Ал, біздің баланы 
сүйреу керек боп тұр. Шылбырдан тартатын біреуді таппасам болатын емес" 
[3].  Автор  шеберлігін  сатиралық  құбылыстарды  нақты  пайдалана  білуінен 
байқайсың.  
Өткірбайдың  шаруа  көршісі  Жанболдың  алтын  медальмен  бітірген 
баласының оқуға түсе  алмай елге қайтуы оқырманды тағы ойлантады. Бұл 
жерде әділетсіздіктің тағы бір құрбанын Болат образымен беруге тырысады.  
Келесі  "Байкенже  мен  Темірбек"    деп  қол  қойған  "Ара"  журналындағы 
"Десеңші…",  "Көрелік…"  фельетоны  мемлекет  мүлкінің  сыбайластықпен 
талан-таражға  түскені  сыналады.  Бұл  дәл  бүгінгі  күннің  қайнап  тұрған 
тақырыбы.  Бірнеше  жолдардан  тұратын  диалогқа  құрылған  бұл  еңбектің 
мәнін бұзбас үшін толық күйінде беруді жөн көрдік.   
Кейіпкерлердің өзін сөйлетейік:  
"Мақтабек кабинетіне келіп, стол басына отыра бергені сол еді, телефон 
шыр ете қалды.  
-
 
Алло, тыңдап тұрмын. 
-
 
Мен Мәлімбекпін ғой. Сәлеметсіз бе! 
-
 
Шүкір… шүкір… Алла деп. Жайшылық па? 
-
 
Аздаған бұйымтай боп тұр. 
-
 
Айта беріңіз! 
-
 
Шет жағасын өзіңіз де білесіз, біздің Жарғанат Зооветті итшілеп жүріп 
бітірді ғой, әйтеуір. Осы қала іргесіндегі совхоздардың біріне бас зоотехник 
боп орналасса деп едік. Соны анау министрлікте отырған нағашыңа бірдеңе 
десеңші. Ет жеп, май асап тұрсақ жаман болмас… Хе-хе-хи! 
-
 
Ондай бос орын бар ма екен? 
-
 
Бар  екен.  Нағашы үшкірсе,  сол  ем  болғалы  тұр.  "Адам  күні  адаммен" 
ғой бүгінде. Ұмытпасбыз. 
-
 
Жарайды. Көрелік…   

118 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Сәдібеков А. Бейсембай Кенжебаевтың сатиралық еңбектері 
 
 
Міне "десеңші…",  "көрелік…"  деген  осы.  Енді Мәлібектің  маубасы  бас 
зоотехник  болды  дей  беріңіз.  Өйткені  сіз  ол  орынға  көреліксіз  бара 
алмайсыз" [4]. 
Бұл  сюжет  арқылы  Б.Кенжебаев  қызметке  орналасудың  да  тек 
таныстықпен  шешіліп  жататынын  көрсетіп  отыр.  Сауатсыз  басшы  шолақ 
ойлайтындығын, кемтар шешім қабылдайтындығын бүгін болмаса келешекте 
белгілі  бір  дәрежеде  залалын  тигізетіндігін  осы  кейіпкерлер  бейнесі  мен 
оқырманына ұсынған.  
Мұнан ары қарай келесі көрініс:  
"- Ассалаумағалейкум! 
-
 
Уағалейкүмассалам! 
-
 
Жол болсын? 
-
 
Әлей  болсын.  Дача  деген  бір  "дертке"  қалдық  емес  пе?  Жер  алдық… 
Үй жоқ. Соған тақтай, шеге-шақпыт іздеп, шарқ ұрып шаршап келемін.  
-
 
Босқа  арам  тер  боласыз,  Көшеке.  Ең  алдымен,  табудың  тәсілін  білу 
керек қой.  
-
 
Тәсілі қайсы? 
-
 
Тәсілі  - "блат". Тамыр-таныстық. 
-
 
Ойбай-ау. Ондайым болса мен… 
-
 
Түу, Көшеке-ай, қалайша күн көріп келгенсіз, бұл уақытқа дейін. 
-
 
Етің тірі еді… өзің бірдеңе жасамасаң… 
-
 
Олай болса, осындағы не қилы құрылыс материалдарын біздің құданың 
құдасы басқарып отыр. Былқ етпе. 
-
 
Ой бәрекелді, Есеке! Соныңа бірдеңе десеңші… өлгенде ұмытпайын! 
-
 
Көрелік…" [4]. 
Осы бір өмірдің өзінен алынған мысалға зерделі көзбен қарайтын болсақ, 
"табудың  тәсілін  білу  керек  қой"  деген  сөйлемдегі  "тәсіл"  инверсияға 
құрылып отыр. Бұл сөздің астары нені меңзегенін қараңыз, тамыр-таныстық, 
ал  "көрелік…"  ол  мә  маған,  мә  саған  дейтұғын  параның  нақ  өзі.  Осы  бір 
жерін  жазбагер  қалай  әдемі,  түсінікті  түрде  жеткізіп  отырғандығына  тәнті 
боларыңыз  анық.  Ал  мына  тұста  шынайы  өмірдегі  жең-ұшынан  жалғасып 
жатқан  сыбайластықтың  шынайы  суретін  көзге  елестете  аласыз:  "  -  Түу, 
Көшеке-ай, қалайша күн көріп келгенсіз, бұл уақытқа дейін". Демек танысың 
болмаса күнің қараң дегенді айтып отыр, яғни бұл психологияның қоғамды 
әбден  дендеп  алғанын  көрсетеді.  Материалда  метонимия  мен  инверсияның 
көрінісі бар. Осы әдістерді дұрыс қолдана білген. 
Автор  материалды  аяқтай  келе  бұл  келеңсіздікті  мынадай  оймен 
түйіндейді:  "Жасыралық  па,  бұлар,  әрі-беріден  соң,  кейде  біздің  қоғамдық 
традициямызға,  ережеге  кесе  көлденең  кеселін  тигізуде.  Ендеше,  бұған  бір 
минутта  төзуге  болар  ма!  Демек,  тым  асқынып  кетпей  тұрып,  "Десеңшіні" 
ауыздықтап, "Көреліктің" көмейін құрым киізбен тығындау қажет екені хақ 
емес пе?! 
 
 
 

119 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Сәдібеков А. Бейсембай Кенжебаевтың сатиралық еңбектері 
 
 
Олай  болса,  біз  де  өзіміздің  дерімізді  деп  болдық,  тек…  көрелік  дей 
көріңіздер, жарандар!" [4]. Яғни бұл дертке бірге қарсы тұруға шақырады. 
 
Б.Кенжебаевтың  кез-келген  фельетоны  қоғамның  жанды,  жаралы 
тұстарын  көрсетуге  тырысады.  "Бәрі  де  түсінікті"  тақырыбына  құрылған 
диалогты  қарасаңыз,  үлкен  ойды  берері  сөзсіз.  Әрине  мұны  көзбен  емес 
көңілмен  оқу,  оны  жүрекке  тоқи  білу  керек.  Бұл  қысқа  ғана  материалды 
жұлмаламай бүтіндей ұсынуды жөн деп шештік. Өйткені бөліп алуға тіптен 
де болмайды, мағынасы, мән-мазмұны бұзылады: 
"- Бұл кім? 
-
 
Апа, мен ғой, Роза. Алматыдан сөйлеп тұрмын.  
-
 
Қарашығым, қалай: денсаулығың, оқуың жақсы ма? 
-
 
Жақсы, өздерің қалайсыңдар? 
-
 
Шүкір, аманбыз. 
-
 
Апа, мен сені алпыс жасқа толуыңмен поздравить етем. 
-
 
Базарға кетем дейсің бе? Е, бара ғой, қарағым. 
-
 
Жоқ, құттықтаймын. 
-
 
Қытықтай бер, жаным. Алдымен өзің келсейші ауылға. 
-
 
Апа, мен саған музыкалық сәлем жолдадым… 
-
 
 Ол не? 
-
 
"Танцовать" деген ән.  
-
 
Оны не істеймін? 
-
 
Радиодан естисің. Билейсің! 
-
 
Не дейді тағы да! 
-
 
Жарайды, сау бол, пока! 
-
 
Папа деймісің? Ол кешке келеді" [5]. 
Бұдан  ұғатынымыз  қайсы  талдап,  екшеп  көрелік.  Қалай  болғанда  да 
автордың  айтпақ  ойы  бар  мұнда.  Қалаға  білім  қуып  кеткен  немересі  мен 
түсінісе алмай ауылда жүрген әжесінің әңгімесі. Иә ауылдың періште ұлдары 
мен  қыздарының  қалаға  оқу  іздеп  барып,  біршама  күннен  соң  орысша 
шүлдірлеп  шыға  келетіні  сынға  алынады.  Автор,  ирония  мен  сарказмды 
дұрыс  бере  білген.  Шығарма  әзілмен  болса  да  оқырманға  ой  салады,  «өзге 
тілдің  бәрін  біл,  өз  тіліңді  құрметте»  дегендей,  тіл  мәселесі  мен  қазақи 
намыстың, менталитеттің, салт-дәстүрдің бұзылмауын көздейді.  
Әрине, ол кезде қазақ мектептері мен балабақшалары, кітапханалар мен 
мәдениет ошақтарының барлығы  дерлік  орысшаланып жатқан  тұс  болатын. 
Әрбір қазақ зиялыларының көкейінде бір-ақ мәселе болды. Қазақ ұлтын ұлт 
күйінде  сақтап  қалу.  Міне,  Бейсекең  өзінің  ғұмырында  Кеңес  дәуірінің 
қарыштап күшіне мінген шағында ұлт мәселесін ойлауды, сол үшін күресті. 
Ол үшін "таяқ" жеді.  
"Ара"  журналының  кезекті  санында  жарық  көрген  "…Бір  түрі"  [6] 
аталатын сықақ әңгімесі ескінің адамы мен қазіргі қоғам адамының әңгімесін  
бере  отырып,  қоғамның  тағы  бір  мәселесін сөз етеді. Мұндағы  
 
 
 

120 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Сәдібеков А. Бейсембай Кенжебаевтың сатиралық еңбектері 
 
 
көтерілген  жайт  жас  отбасыларының  дәм-тұзы  жараспай,  тез  ажырасып 
жататындығы.  
Бейсембай  Кенжебайұлының  бұл  шығармалары  ұлт  тағдырына  арнаған 
еңбектерінің  оннан  бірі  ғана  деп  ойлаймыз.  Біз  бұл  мақалаларды  өз  шама-
шарқымызша  талдап  өттік.  Өзім  түйген  бір  ғана  ойым:  Б.Кенжебаев  нағыз 
қазақ қоғамында өткен қайталанбас тұлға және журналист редактор. 
Бейсембай  Кенжебайұлы  сатиралық  шығармаларын  да  оқтын-оқтын 
кітап  етіп  бастырып  отырды.  Сөзімізді  нақтылай  түссек  «...Бейсекең  халық 
әзіл-қалжыңын теріп жинауды қашан көзі жұмылғанша жалғастырды. Олары 
«Тымпыйдан»  (1945)  соң  «Қазақтың  күлдіргі-сықақ  әңгімелері»  (1963), 
«Көңілашар» (1971), «Тымпи» (2004)-деген атпен әр кез-әр кез кітап болып 
жарық  көргенін  көпшілік  білсе  керек»  [7.5]  –  деп  жазды  көрнекті  әдебиет 
сыншысы, профессор Құлбек Ергөбек.        
 Осылайша  журналистік  парызын  терең  сезінген  ол  шын  мәнінде  халық 
жанашыры  бола  білді.  Рас,  сол  кездегі  идеологияға  сәйкес  жазылған  ұран 
іспетті сөз, сөйлемдер кездесіп қалатыны жасырын емес. Кейбір насихаттық 
мақалаларынан  кеңестік  дәуірдің  лебі,  үні  еседі.  Сөйтсе  де  қоғамдық  пікір 
қалыптастырушысы,  халықтың  жоғын  жоқтаушы  журналист  ретінде 
Бейсембай  Кенжебайұлы  қазақ  журналистикасы  тарихынан  өзіндік  орын 
алуға тиіс. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Ворошилов В. Журналистика. -М.: 2001. 500 ст. 
2.
 
Қожекеев Т. Сатиралық жанрлар. -Алматы: 1983. 213 б. 
3.
 
Кенжебаев Б. Орынбала оқуға түсті // Ара. 1967. №6 (157),  июнь. 3-бет. 
4.
 
Кенжебаев Б. «Десеңші...», «Көрелік...» // Ара. 1970. №11 (178). ноябрь. 7-бет. 
5.
 
Кенжебаев Б. Бәрі де түсінікті // Ара. 1969. №4 (159), апрель. 8-бет. 
6.
 
Кенжебаев Б. ...Бір түрі // Ара. 1970. №8 (175), август. 9-бет. 
7.
 
Кенжебаев Б. (Құрастырғандар: профессор Қ.С.Ергөбек, А.К.Сәдібеков) Тымпи. – Түркістан. – 2004 
ж. 229 б.   
 

121 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 
M.Z. ZHANIBEKOV  
teacher of English MA of A.Yasawi IKTU 
 
THE IMPORTANCE OF TEACHING READING 
 
Бұл  ғылыми  мақалада  ағылшын  тілін  оқытуды  үйретудің  кейбір  пайдалы  жолдары 
қарастырылады. 
 
В  данной  научной  статье  рассматриваются  некоторые  эффективные  пути  обучение 
английскому языку. 
 
Reading  is  important  skill  which  must  be  taught  with  integration  of  other 
skills.  Reading  is  receptive  skill  too  and  plays  an  important  role  in  the  learning 
process.  According  to  E.S.  Pang  (et.al)  reading  is  understanding  about  reading 
written  text.  It  is  a  complex  activity  that  involves  both  perception  and  thought. 
Reading  consists  of  two  related  processes  word  recognition  and  comprehension. 
Word  recognition  refers  to  the  process  of  perceiving  how  written  symbols 
correspond  to  one’s  spoken  language.  Comprehension  is  the  process  of  making 
sense  of  words,  sentences  and  connected  text.  Readers  typically  make  use  of 
background knowledge, vocabulary, grammatical knowledge, experience with the 
text and other strategies to help understand written text. 
[1]
 
There  are  five  components  of  reading  strategies.  They  are  the  phoneme, 
fluency,  vocabulary,  prior  knowledge  and  comprehension.  Phonological  and 
phonemic awareness are closely associated with reading ability. When the learners 
are  taught  how  to  pronounce  the  sound  units  or  phonemes  and  spelling,  it  helps 
them to read correctly and quickly. It is very effective to teach reading rules at the 
beginning  level.  We  also  believe  that  the  learners  are  able  to  differentiate  the 
sound system and it helps them read accurately. 
The second component of reading is fluency. Fluency is important because it 
is closely related to comprehension. Fluency in reading means being able to read 
text accurately, quickly and with expression. The other component is vocabulary. 
Vocabulary is crucial to reading comprehension [1]. 
 
If  the  learners  do  not  know  words  they  may  not  understand  the  text.  The 
essential  component  of  reading  is  prior  knowledge.  The  learners  use  prior 
knowledge  to  understand  the  text.  Their  background  knowledge  aids 
comprehension.  Comprehension  is  an  active  process  in  the  construction  of 
meaning.  The  learners  recognize  words  and  with  the  help  of  their  background 
knowledge  they  will  be  able  to  comprehend  the  text.  Further  discussion  can  be 
held on. To make reading effective teachers should use varieties of activities. We 
suggest  some  reading  activities  because  textbook  activities  are  boring  and 
mechanical. One of the examples of mechanical activities is reading the text and 
answering the comprehension questions [2]. It seems to have problems as having 
lack of motivation and inadequate preparation. The students answer WH questions 
(who,  where,  what,  why.  When.  These  types  of  questions  check  only  overall 
understanding  of  the  text.  In  addition,  they  do  not  require  them  think  critically. 
Reading  comprehension  in  the  classroom  is  often  presented  as  though  it  was 
testing rather than teaching activity. That is, the teacher simply instructs the  
 
 

122 
 
Beginning 
I think the beginning of the book is quite interesting/ordinary because  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I liked  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Main body  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
. 
Conclusion 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
. 
It is unbelievable that  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
  Zhanibekov M.Z.
 
The Importance Of Teaching Reading  
 
 
students to read the passage and answer the questions that follow it. It is almost the 
same activities are repeated. That is why we should present texts in different ways. 
In this article we offer useful techniques of working on a text. One of them is story 
telling technique. M.Rinvolucri uses types of storytelling techniques and he looks 
at  that  the  power  of  storytelling  technique  lies  in  the  fact  that  the  teacher  is  in 
direct communication with the class, she is not dealing with ‘’ third person’’ text, 
by  telling  a  story  she  makes  her  own  [3].  For  example,  Little  Red  Riding  Hood, 
The  fisherman  and  His  Wife,  The  Poor  Shoemaker  and  others.  The  second 
technique we suggest is completing stories. We can give part of the stories and ask 
questions  to  complete  it.  This  activity  may  be  done  in  groups  of  three  or  four 
depending on the size of your group. Words can be deleted from the text and the 
students  in  groups  fill  the  gaps  with  the  given  words.  The  third  technique  is 
reading  stories  individually.  The  students  can  choose  stories  and  evaluate  their 
reading.  It  is  very  useful  and  the  students  will  enjoy  evaluating  their  story.  It  is 
suggested by teacher of English L.G. Cetin.  
Using the following table [4] the students learn to summarize and analyze the 
story.  In  conclusion  reading  is  crucial  and  different  types  of  activities  besides 
textbook materials can be used to motivate the learners in the learning process. 
READER EVALUATION – CHECK LIST (WHILE READING)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

123 
 
What I have learned from this text is that  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
And the most interesting thing I have learnt is that  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
. 
At first sight what the title told me was that the book  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    
 After I read it I understood that  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
. 
What I found really interesting / boring / silly / clever / etc. about the 
text is that  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
. 
What I didn’t understand / like / enjoy / etc. about the book is that  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
  Zhanibekov M.Z.
 
The Importance Of Teaching Reading  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 3,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: